MARTA JASTRZÊBOWSKA
Józefitki na Ukrainie
Sisters of St. Joseph in Ukraine
Pos³uguj¹ na ró¿nych kontynentach, cicho i z pokor¹ wype³niaj¹c swoj¹ sama-rytañsk¹ s³u¿bê. Afryka, Ameryka Po³udniowa, Europa, wszêdzie tam gdzie po-trzebuj¹ pomocy najubo¿si, zarówno materialnie jak i duchowo. Pracuj¹ jako kate-chetki, pielêgniarki w domach starców czy wychowawczynie w specjalnych orod-kach szkolno-wychowawczych. Siostry w. Józefa, bo o nich mowa, odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w ewangelizacji poszczególnych krajów. Warto jednak¿e zwróciæ uwagê na pracê sióstr w jednym z krajów posowieckich tj. na Ukrainie. Programo-wa ateizacja wyProgramo-war³a tam du¿y wp³yw na kszta³toProgramo-wanie wiadomoci religijnej mieszkañców. W niniejszym artykule zostanie przedstawiona specyficzna praca józefitek na ziemi ukraiñskiej gdzie na nowo staraj¹ siê zaszczepiaæ w ludziach w³aciwe poczucie religijnoci zniszczone przez system komunistyczny.
I. POWSTANIE ZGROMADZENIA
Pocz¹tki Zgromadzenia siêgaj¹ XIX w. i s¹ zwi¹zane ze Lwowem gdzie pa-nowa³a przys³owiowa galicyjska nêdza moralna i materialna. Tam te¿ swoj¹ po-s³ugê kap³añsk¹ pe³ni³ ks. Zygmunt Gorazdowski. Niejako po drodze organizo-wanych przez niego dzie³ mi³osierdzia narodzi³a siê nowa rodzina zakonna Zgromadzenie Sióstr w. Józefa. Pierwotna nazwa zgromadzenia to Siostry Mi-³osierdzia w. Józefa. W 1882 r. ks. Gorazdowski sprowadzi³ do Lwowa kilka tercjarek franciszkañskich siostrzyczek ubogich, aby zaanga¿owaæ je do pro-wadzenia za³o¿onych przez siebie dobroczynnych dzie³ mi³osierdzia. Tercjarki da³y pocz¹tek Rodzinie Zakonnej Sióstr w. Józefa. Za historyczn¹ datê powsta-nia Zgromadzepowsta-nia przyjmuje siê 17 lutego 1884 r. Siostry tworz¹c Zgromadzenie podjê³y pracê w Domu Pracy Dobrowolnej dla ¿ebraków. W 1889 r. rozpoczê³y pos³ugê w Przemylu w przytu³ku o podobnym charakterze. Pracowa³y równie¿
A
NNALESM
ISSIOLOGICIP
OSNANIENSES TOM 18, 2012we lwowskim Zak³adzie w. Józefa dla nieuleczalnie chorych i rekonwalescen-tów oraz w Taniej Kuchni Ludowej. W 1939 r. siostry pracowa³y ju¿ w 8 szpita-lach. Podczas I wojny wiatowej w³¹czy³y siê w szeregi Czerwonego Krzy¿a. Od pocz¹tku powstania zgromadzenia wa¿n¹ pos³ug¹ by³o prowadzenie orodków zdrowia i ambulatoriów. Inn¹ form¹ pomocy najubo¿szym by³a praca opiekuñ-czo-wychowawcza, wród m³odzie¿y opuszczonej, zaniedbanej i osieroconej. W 1892 r. powsta³ we Lwowie Zak³ad Dzieci¹tka Jezus dla niemowl¹t i samot-nych matek. W okresie miêdzywojennym siostry prowadzi³y liczne sierociñce, ochronki, kolonie i pó³kolonie letnie, szko³y ludowe oraz kursy dla analfabetów. W czasie drugiej wojny wiatowej z 45 placówek istniej¹cych przed jej buchem tylko 11 przetrwa³o wojenn¹ zawieruchê. Oko³o 200 sióstr zosta³o wy-siedlonych z domów, kilka skazano na deportacjê, niektóre ponios³y mieræ mê-czeñsk¹. W 1946 r. na skutek przesuniêcia wschodniej granicy Polski zgroma-dzenie utraci³o dom macierzysty we Lwowie oraz wszystkie placówki na tzw. Kresach Wschodnich. W latach 60-tych XX wieku siostry zosta³y usuniête ze szpitali, przedszkoli i zak³adów dla osób starszych. Podjê³y wówczas pracê wród dzieci specjalnej troski a tak¿e intensywnie w³¹czy³y siê w pracê katechetyczn¹. Zmiany w kraju po 1989 r. umo¿liwi³y siostrom powrót do pracy zgodnej z ich charyzmatem. W roku 1991 ponownie rozpoczê³y swoj¹ dzia³alnoæ na Ukrainie. Duchowoæ zgromadzenia opiera siê na tajemnicy mi³oci Boga mi³osierne-go. Siostry pragn¹ dostrzec w ka¿dym potrzebuj¹cym oblicze Chrystusa. Ducho-woæ sióstr opiera siê na tradycji franciszkañskiej poprzez rodzinnoæ, braterstwo, ¿ycie w prostocie i wdziêcznoci.
II. POCZ¥TKI ODRADZANIA SIÊ ZGROMADZENIA NA UKRAINIE. DZIA£ALNOÆ OD ROKU 1990 DO CHWILI OBECNEJ
Siostry w. Józefa mog³y powróciæ na ziemie macierzyste dopiero na pocz¹t-ku lat 90-tych po tzw. odwil¿y religijnej. Znaczn¹ rolê odegra³a tu Matka Gene-ralna Stefania Jaworska. Dziêki niej uda³o siê sprowadziæ kilka sióstr józefitek na tereny Ukrainy. Po powrocie ze Lwowa wyrazi³a ona piln¹ potrzebê przys³a-nia sióstr do pracy katechetycznej i pielêgprzys³a-niarskiej w domu starców na terenie diecezji lwowskiej. Siostry pozytywnie odpowiedzia³y na ten apel. Zrezygnowa-³y z wakacyjnych wypoczynków by s³u¿yæ potrzebuj¹cym.
Pos³ug¹ katechetyczn¹ objête by³y dzieci, m³odzie¿ a tak¿e doroli z ukraiñ-skich wiosek m.in. z Moscisk, Zydaczowa, Kamionki Buskiej i Blozwy. Poni¿-sza tabela przedstawia spis miejscowoci i sióstr katechetek, które w latach 1990--1992 pracowa³y ww. wioskach.
Katecheza bardzo czêsto by³a prowadzona w prymitywnych, czasem wrêcz konspiracyjnych, warunkach. Mimo tych trudnoci i przeladowañ katechizacja
Lp. Imiê i nazwisko Okres pracy Miejscowoæ 1 S.M. Teresilla Ziober lipiec - sierpieñ Mociska i okoliczne wioski 2 S.M. Damaris Pasiut lipiec - sierpieñ Mociska i okoliczne wioski 3 S.M. Beyzyma Potoczek lipiec - sierpieñ S¹siadowice-B³ozwa 4 S.M. Miriam Bilska lipiec - sierpieñ Medenice-¯ydaczów 5 S.M. Salome Ku³aga lipiec - sierpieñ Medenice, Stryj 6 S.M. Dawida Muszyñska lipiec - sierpieñ Kamionka Buska 7 S.M. Antonetta Soli³o lipiec - sierpieñ Kamionka Buska 8 S.M. Teresilla Ziober 05.07 - 29.07.1991
20.12.1991 - 4.01.1992 Mociska i okol. wioski 9 S.M. Damaris Pasiut 05.07 - 29.07.1991
20.12.1991 - 4.01.1992 Mociska i okol. wioski 10 S.M. Dawida Muszyñska 05.07 - 02.08.1991 Kamionka Buska 11 S.M. Amelia Weselak 05.07 - 02.08.1991 Kamionka Buska 12 S.M. Paw³a Wymaza³a 05.07 - 02.08.1991 S³awuta
13 S.M. Salome Ku³aga 02.08 - 31.08.1991 ¯ydaczów 14 S.M. Janina Pyda 02.08 - 24.08.1991 Stryj
15 S.M. Dawida Muszyñska 03-08 - 28.09.1991 Szepetówka i okol. wioski 16 S. M. Antonetta Soli³o 02.08 - 31.08.1991 Szepetówka i okol. wioski 17 S.M. Leticja Niemczura 02.08 - 17.08.1991 Szepetówka i okol. wioski 18 S.M. Nina Bujniak 02.08 - 31.08.1991 Szepetówka i okol. wioski 19 S.M. Millena Banach 30.08 - 28.09.1991 Szepetówka i okol. wioski 20 Anna Rapa Postulantka 02.08 - 17.08.1991 Szepetówka i okol. wioski 21 S.M. Lidia Dobrowolska
Postulantka 02.08 - 17.08.1991 Szepetówka i okol. wioski 22 Bogus³awa Wodzieñ
Postulantka 02.08 - 17.08.1991 Szepetówka i okol. wioski 23 S.M. Salwatoriana Or³ów 10.10.1991 - 8.01. 1992 Szepetówka i okol. wioski 24 S.M. Kinga Bugno 10.10.1991 - 8.01.1992 Szepetówka i okol. wioski 25 S.M. Ignis Flis 26.06. - 31.07.1991 Szepetówka
26 S.M. Karolina Turek 26.06. - 31.07.1991 Szepetówka 27 S.M. Grzegorza Bukita 26.06. - 31.07.1991 Szepetówka 28 S.M. Paschalis Klassa 31.07.- 18.08.1991 Szepetówka 29 S. Rut Nizio³ 31.07.- 18.08.1991 Szepetówka 30 S.M. Janina Pyda 17.07. - 15.08.1991 Stryj, ¯ydaczów 31 S. Celestyna D¹browska 17.07. - 15.08.1991 Chodorów
przynosi³a owoce. Byli ni¹ objêci równie¿ ludzie doroli, którzy niekiedy sami prosili by siostry przybli¿y³y im Boga i nauczy³y podstawowych modlitw. ¯ycie w systemie ateistycznym pozbawi³o ich tego na wiele lat. Przytaczam wiadec-two jednej z sióstr ukazuj¹ce trudnoci w pracy na tamtejszych terenach:
Pole pracy na Ukrainie jest wielkie. Ludzie zaniedbani duchowo i material-nie, potrzebuj¹ pasterzy. Ksiê¿a utrudzeni ponad miarê nie s¹ w stanie obj¹æ wszystkiego. Buduj¹ swoim przyk³adem, mocn¹ wiar¹, bezgranicznym powiêce-niem, prostot¹. Potrzebuj¹ jednak by kto im pomóg³ przywracaæ tym ludziom godnoæ ludzk¹ i chrzecijañsk¹, by pomóg³ odkrywaæ prawdziw¹ Ewangeliê. Ogromnym prze¿yciem by³o dla mnie przygotowanie dzieci do I Komunii wiêtej i sam dzieñ uroczystoci. Wiedzia³am, ¿e niektóre z nich musia³y wieloma ofiara-mi okupiæ swoje spotkanie z Chrystusem. Bite i zamykane, potajemnie ucieka³y z domu na religiê, by przyst¹piæ razem z innymi dzieæmi do sakramentu pokuty i eucharystii. Gdy 18 sierpnia stanê³y przed kocio³em w bia³ych ubrankach, ca³a wspólnota parafialna wraz z duszpasterzami p³aka³a ze wzruszenia. By³a to pierwsza po wojnie uroczysta Komunia wiêta.
Jeli chodzi o pos³ugê pielêgniarsk¹ józefitek we lwowskim domu starców na Majerowce to tak¿e odegra³a ona znacz¹c¹ rolê w ewangelizacji przebywaj¹-cych tam pensjonariuszy. Pobyt sióstr pielêgniarek w szpitalu na Majerowce spo-wodowa³ znaczn¹ zmianê w funkcjonowaniu placówki pod wzglêdem traktowa-nia pacjentów przez miejscowy personel. Wielu pacjentów zaniedbanych nie tyl-ko fizycznie ale i duchowo dziêki tyl-kontaktom z siostrami na nowo poznawa³o Boga, przystêpowa³o do sakramentów wiêtych, czêsto po kilkudziesiêciu latach. Pos³uga józefitek na Majerowce spotyka³a siê z du¿¹ ¿yczliwoci¹ pensjonariu-szy. Zosta³a tak¿e doceniona przez mieszkañców Lwowa. Sta³a obecnoæ sióstr w Domu starców na Majerowce przyczyni³a siê do polepszenia warunków pod-opiecznych pod wzglêdem zaopatrzenia w bieliznê, leki i ¿ywnoæ, których z okazji odwiedzin dostarcza³y z Polski organizacje dobroczynne, parafie i oso-by indywidualne.
Siostry stara³y siê zaspokoiæ nie tylko potrzeby zdrowotne swoich podopiecz-nych ale tak¿e potrzeby duchowe. Czu³y siê misjonarkami wobec ludzi u schy-³ku ¿ycia, zaniedbanych religijnie oraz ¿yj¹cych czêsto z dala od Boga. Sposób traktowania przez siostry podopiecznych z dobroci¹, umiechem i serdecznym s³owem wzbudza³ do nich zaufanie. Otwierali siê na zachêtê do modlitwy i spo-tkania z kap³anem. Na probê sióstr kap³ani odwiedzali pacjentów, rozmawiali z nimi, spowiadali, udzielali sakramentów, a zmar³ych odprowadzali na miejsce wiecznego spoczynku.
Poni¿sza tabela zawiera wykaz sióstr pracuj¹cych w domu starców na Maje-rowce.
III. LWÓW TATARBUNARSKA
Placówka na Tatarbunaskiej powsta³a w 1999 r. Siostry odwiedzaj¹ chorych i samotnych w ich domach. W razie potrzeby s³u¿¹ pomoc¹ pielêgniarsk¹, roz-nosz¹ ¿ywnoæ a nawet za³atwiaj¹ pochówek. W domach podopiecznych odpra-wiana jest msza w. oraz udzielane s¹ sakramenty wiête. Od wrzenia 2001 do 2006 roku dla tych, którzy przychodzili po pomoc w ka¿dy wtorek odprawiana by³a msza w. przez ks. Wies³awa Dorosza. Po mszy jedna z sióstr prowadzi³a katechezê. Po katechezie, w wybudowanej w 2003 r. przybudówce do gara¿u, jest rozdzielana odzie¿, a tak¿e ¿ywnoæ i leki. W ci¹gu dnia przychodzi oko³o 120--140 osób ze Lwowa i okolic. S. Gra¿yna Bocheñska odwiedza³a ok. 70 osób sa-motnych i niedo³ê¿nych w ich domach. W tej pracy pomaga³o jej 9 dziewcz¹t wolontariuszek. Maj¹ one przydzielonych podopiecznych, których odwiedzaj¹ raz w tygodniu, robi¹ zakupy, sprz¹taj¹ i wykonuj¹ ró¿ne prace domowe, a tak¿e s¹ do ich dyspozycji w sytuacjach niespodziewanych jak dostarczenie leków czy zawiezienie paczek. Przez pewien okres do wolontariatu nale¿a³o tak¿e 11 klery-ków z Wy¿szego Seminarium Duchownego we Lwowie-Brzuchowicach, którzy wykonywali ciê¿sze prace u osób samotnych, jak np. r¹banie drewna, kopanie ogrodów itp.
Ka¿dego roku dla podopiecznych siostry organizuj¹ wieczerzê wigilijn¹, a w okresie wakacyjnym dwutygodniowy wypoczynek w Brzuchowicach. W Biule-tynie Zgromadzenia Sióstr w. Józefa z 2009 s. Angelina Kalinowska pisa³a: Czêsto w rozmowach ludzi, których odwiedzamy pada has³o: Oaza w Brzuchowi-cach. Du¿o osób pyta siê przez ca³y rok czy my ich wemiemy, a czy do¿yj¹, czy znowu bêdzie tak mi³o i przyjemnie, czy bêdziemy razem. W tym roku by³o 21
Lp. Imiê i nazwisko Okres pracy Funkcja 1. S.M. Paulina Filipowska 20.09.92 - 16.03.94 higienistka 2. S.M. Monika Cebula 06.10.92 - 10.01.93 pielêgniarka
3. S.M. Hiacynta Buczek 06.02.93 - 29.06.95 prze³o¿ona i pielêgniarka 4. S.M. Paschalis Klassa 06.02.93 - 21.08.94 pielêgniarka
5. S.M. Kornelia Lipska 06.02.93 - 29.06.95 pielêgniarka 6. S.M. Grzegorza Bukita 28.05.93 - 21.07.94 m³odsza pielêgniarka 7. S.M. Dobros³awa Smagacz 20.07.93 - 18.08.94 pielêgniarka 8. S.M. Albertyna Zimowska 22.08.94 - 29.06.95 pielêgniarka 9. S.M. Gra¿yna Bocheñska 31.08.94 - 01.06.95 m³odsza pielêgniarka 10. S.M. Ancella Jab³oñska 03.09.93 - 29.06.95 zastêpczyni i mistrzyni
osób, którzy razem z nami modlili siê, korzystali z sakramentów. Ten rodzaj for-macji by³ dla tamtejszych mieszkañców swego rodzaju nowoci¹. Nie znana im by³a taka forma spêdzania czasu i poznawania Boga. Z du¿ym zaanga¿owaniem uczyli siê podstawowych modlitw. Wraz z siostrami animatorkami w³¹czali siê w przygotowanie liturgii i piewów. O¿ywia³o to w nich zagubione pragnienie kontaktu z Bogiem. Licznie przystêpowali do sakramentu pojednania.
Drugie dzie³o prowadzone przez józefitki we Lwowie na Tatarbunarskiej to wietlica dla dzieci z rodzin ubogich i patologicznych. Raz w miesi¹cu w wie-tlicy jest odprawiana dla nich msza w., na któr¹ zapraszani s¹ tak¿e rodzice. Przy tej okazji rodzice i dzieci mog¹ przyst¹piæ do sakramentu pokuty. Siostry nawi¹-zuj¹ kontakt z rodzinami tych dzieci przez odwiedziny w domu. W ten sposób poznaj¹ warunki materialne oraz sytuacjê spo³eczn¹ panuj¹c¹ w domu, co poma-ga znaleæ odpowiedni kontakt z ka¿dym dzieckiem osobno. W okresie ferii i wakacji organizowane s¹ wspólne wyjazdy na wypoczynek oraz oazy. S¹ przy-gotowywane przedstawienia bo¿onarodzeniowe, które maj¹ okazjê zobaczyæ nie tylko rodzice, ale tak¿e dzieci z domu dziecka. Obecnie opiekê znajduje 35 wy-chowanków. Czêsto s¹ to dzieci wychowywane przez jednego z rodziców, dzieci alkoholików, pochodz¹ce z rodzin wielodzietnych. Przychodz¹ po szkole, jedz¹ obiad, odrabiaj¹ lekcje, bawi¹ siê. Dzieci maj¹ dodatkowe lekcje z matematyki i jêzyka ojczystego, katechezê oraz zajêcia z informatyki.
Obecnie zgromadzenie posiada na Ukrainie kilkanacie placówek w których prowadzona jest systematyczna reewangelizacja. Poni¿ej zosta³y przedstawione niektóre z nich.
Lwów (ul. Kopernika), placówka dzia³a od 1995 roku. Siostry anga¿uj¹ siê w pomoc chorym na terenie Lwowa w ich domach. Katechizuj¹ w miejscowych szko³ach, duchow¹ opiek¹ otaczaj¹ tak¿e dziewczêta z akademika.
Lubar, placówka utworzona w roku 1993. Siostry zaanga¿owane s¹ szcze-gólnie w formacje dzieci i m³odzie¿y oraz przygotowanie doros³ych do sakra-mentów wiêtych. Pos³uguj¹ tak¿e jako pielêgniarki w miejscowym szpitalu.
Stryj, siostry przygotowuj¹ liturgiê Mszy w., ucz¹ pieni religijnych, opie-kuj¹ siê zakrysti¹, katechizuj¹ dzieci oraz m³odzie¿. Od pocz¹tku swojej pracy w Stryju doje¿d¿aj¹ do parafii w Skolem jako pomoc duszpasterska.
Starokonstantynów, placówka utworzona w 1995 roku. Siostry katechizuj¹ dzieci i m³odzie¿ w pobliskich wioskach. Prowadz¹ tak¿e wietlicê dla dzieci. Odwiedzaj¹ ludzi chorych, w podesz³ym wieku i samotnych. Przez swoj¹ obec-noæ i pomoc staraj¹ siê przybli¿yæ im czu³¹ dobroæ Pana Boga i przygotowaæ ich do spotkania z Jezusem w sakramentach wiêtych. Prowadz¹ równie¿ zakry-stiê.
Szepetówka, placówka utworzona w roku 1991.W parafii siostry prowadz¹ katechezê dla dzieci. W okresie wakacyjnym prowadz¹ spotkania modlitewne dla
m³odzie¿y. Siostry obejmuj¹ równie¿ pracê w zakrystii, wystrój o³tarzy i robie-nie dekoracji okolicznociowych w kociele, pracê organistki oraz prowadzerobie-nie chóru i scholii dzieciêcej. Przy wspólnocie sióstr istnieje od 2009 r. modlitewna Grupa w. Józefa. Spotykaj¹ siê raz w miesi¹cu na wspólnej mszy w. w parafii i spotkaniu formacyjnym. Dla cz³onków grupy organizowane s¹ równie¿ dni sku-pienia.
Tarnopol, siostry zajmuj¹ siê przede wszystkim katechez¹ dzieci, m³odzie¿y i osób doros³ych oraz odwiedzaj¹ chorych, samotnych i niepe³nosprawnych w domach prywatnych. Ponadto regularnie odwiedzaj¹ dom dziecka w Petrykach, w którym aktualnie przebywa 100 dzieci. Siostry prowadz¹ tam katechezê i or-ganizuj¹ ró¿ne imprezy religijne. Innym miejscem ich pos³ugi jest domu starców w Petrykach, do którego wraz z ksiêdzem doje¿d¿aj¹ raz w miesi¹cu. Do ich zadañ nale¿y tak¿e obs³uga zakrystii w kilku punktach przeznaczonych na mo-dlitwê i celebracjê sakramentów wiêtych.
Kijów – Tymoszenki, pierwsze siostry przyjecha³y do Kijowa 18 sierpnia 2003 r. na zaproszenie o. Franciszka Botwina OFM. Pracê w parafii pod wezwa-niem w. Franciszka na Obo³oniu siostry rozpoczê³y 1 wrzenia 2003 r. Od tego te¿ czasu w³¹czaj¹ siê w pracê parafialn¹ poprzez katechizacjê, wykonywanie dekoracji okolicznociowych, sprz¹tanie kaplicy oraz pranie szat liturgicznych. Ponadto siostry prowadz¹ tak¿e kuchniê dla pracowników Caritas a jedna z sióstr pracuje w szpitalu na oddziale dzieciêcym zara¿onych wirusem HIV. Inna podjê-³a w tym roku studia pielêgniarskie.
Kijów (akademik), od 2004 r. siostry prowadz¹ akademik dla studentek i stu-dentów. Formuj¹ mieszkanki poprzez dni skupienia, systematycznie odprawiane msze w. oraz krêgi biblijne.
Kijów – Werhowyna, w 2007 r. zgromadzenie utworzy³o trzeci¹ wspólnotê zakonn¹, w parafii Podwy¿szenia Krzy¿a wiêtego. Parafiê tê obs³uguj¹ ojcowie karmelici. Siostry w³¹czy³y siê w pracê parafialn¹ i katechetyczn¹. Jedna z nich pe³ni równie¿ pos³ugê pielêgniarsk¹ wród chorych na AIDS w jednym kijow-skich szpitali.
Krasi³ów, siostry przyby³y w 2006 r. na probê Braci Mniejszych Kapucy-nów. Podjê³y dzia³alnoæ apostolsk¹ i wychowawcz¹ wród dzieci prowadz¹c przedszkole parafialne.
Praca józefitek przynosi konkretne rezultaty. Ka¿dego roku zwiêksza siê licz-ba przystêpuj¹cych do sakramentów wiêtych oraz spada liczlicz-ba ma³¿eñstw nie-sakramentalnych. Zaanga¿owanie józefitek w reewangelizacjê miejscowej ludno-ci owocuje licznymi powo³aniami wród miejscowych dziewcz¹t.
SUMMARY
The Congregation of St. Joseph Sisters was founded at the end of 19th century by Rev.
Zygmunt Gorazdowski, today saint. This foundation took it’s place in Lvov. The central service of
St. Joseph Sisters is propagation of the gospel of merciful love by the service to the poor, elder and
lonely, as well as the care of the ill, children and young people. After the changes in Ukraine in the
1990's it is now possible for the sisters to come back to this country. Sisters from Poland try to come back to the society, where they started. In the Ukraine’s new reality, they are involved in the
work of re-evangelization.
Key words:
St. Joseph Sisters, Ukraine, Re-evangelization
S³owa klucze:
