Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych

Pełen tekst

(1)635. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Janusz Rosiek Katedra. Teorii. Ekonomii. Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych 1. Wstêp Miêdzynarodowa integracja gospodarcza oznacza scalanie narodowych potencja³ów ekonomicznych w jeden potencja³ miêdzynarodowy. Chodzi jednak nie o proste dodawanie, ale o tworzenie nowych organizmów gospodarczych o znacznie wiêkszych ni¿ narodowe mo¿liwoœciach. W przeciwnym wypadku integracja nie mia³aby sensu, poniewa¿ procesowi temu towarzysz¹ równie¿ pewne koszty, ponoszone przez poszczególne kraje. Integracja mo¿e byæ rozumiana dwojako. W pierwszym z ujêæ integracja traktowana jest jako forma miêdzynarodowej wspó³pracy gospodarczej, natomiast w drugim jako ca³kowicie nowa jakoœæ, która zastêpuje dotychczasowe struktury. Reprezentantem drugiego z wymienionych nurtów jest na przyk³ad B. Balassa1, który twierdzi, ¿e integracja ekonomiczna oznacza tworzenie z ró¿nych elementów jednej komplementarnej ca³oœci, umo¿liwiaj¹cej otrzymywanie jakoœciowo lepszych efektów ani¿eli suma wyników poszczególnych elementów. Zdaniem B. Balassy integracja mo¿e byæ pojmowana jako stan lub jako proces. Integracja rozumiana jako stan charakteryzuje siê brakiem dyskryminacji jednostek gospodarczych oraz wystêpowaniem pe³nej komplementarnoœci miêdzy czêœciami ca³oœci, co pozwala maksymalizowaæ efektywnoœæ wykorzystania posiadanych zasobów. W takim ujêciu integracja powinna byæ traktowana jako cel, poniewa¿ nie jest mo¿liwe osi¹gniêcie pe³nej komplementarnoœci w warunkach dynamicznego rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów. Z tego w³aœciwie powodu nale¿y traktowaæ integracjê jako proces tworzenia nowych, lepszych jakoœci, poprzez stopniow¹ realizacjê dostosowañ organizacyjno-strukturalnych, obejmuj¹cych ró¿ne sfery. 1. B. Balassa, The Theory of Economic Integration, Allen&Unwin, London 1962, s. 1–2 oraz 104–105..

(2) Janusz Rosiek. 28. ¿ycia gospodarczego (np. integracja w zakresie handlu oraz wymiany czynników produkcji czy te¿ harmonizacja innych obszarów gospodarki). Zdaniem A. Marchala 2 integracja oznacza wy³¹cznie przeobra¿anie struktur poprzez politykê gospodarcz¹, której efektem jest koordynacja oraz unifikacja. Z kolei wed³ug J. Tinbergena 3 z integracj¹ gospodarcz¹ mamy do czynienia jedynie wówczas, gdy poszczególne kraje cz³onkowskie zdecyduj¹ siê na przekazanie swoich uprawnieñ w zakresie uregulowañ polityki gospodarczej do ponadnarodowego centrum decyzyjnego. Pojêcie integracji regionalnej wykorzystywane jest czêsto do okreœlania procesu likwidacji granic ekonomicznych w regionie sk³adaj¹cym siê z przynajmniej dwóch pañstw. W rezultacie dochodzi do scalania gospodarek, ich struktur, procesu produkcyjnego, obrotu towarowo-us³ugowego oraz zysków, a tak¿e do harmonizacji polityk gospodarczych oraz systemów prawno-gospodarczych poszczególnych krajów. Granice ekonomiczne mo¿na zdefiniowaæ jako zespó³ barier, które uniemo¿liwiaj¹ lub ograniczaj¹ wymianê dóbr, us³ug oraz czynników wytwórczych miêdzy pañstwami. Bariery te mog¹ byæ stwarzane przez podmioty prywatne lub publiczne. Przeszkody powstaj¹ce w wyniku zachowañ podmiotów prywatnych mog¹ byæ eliminowane poprzez dzia³ania dotycz¹ce wszystkich posuniêæ tych podmiotów, które bezpoœrednio lub poœrednio wp³ywaj¹ na wielkoœæ i strukturê popytu lub poda¿y na terenie objêtym procesem integracji. Mog¹ one dotyczyæ takich kwestii, jak: ujednolicenia cen identycznych lub podobnych produktów, rozszerzenia ich oferty, regulacji zachowañ rynkowych przedsiêbiorstw itp. Z kolei bariery publiczne mog¹ byæ konsekwencj¹ interwencji o charakterze regulacyjnym lub alokacyjnym, b¹dŸ te¿ wynikaæ z prowadzonej przez narody polityki stabilizacyjnej lub redystrybucyjnej. Ich eliminacja polega na znoszeniu przeszkód prawnych, administracyjnych, politycznych, które ograniczaj¹ swobodny przep³yw dóbr, us³ug, kapita³u oraz si³y roboczej, a tak¿e na tworzeniu wspólnych instytucji, przejmuj¹cych funkcje regulacyjne i alokacyjne od organów narodowych. Mo¿na wymieniæ dwa elementy, pe³ni¹ce rolê sprawcz¹ w procesie integracji: mechanizm rynkowy (o charakterze przedmiotowym) oraz organy centralne, narodowe lub miêdzynarodowe (o charakterze podmiotowym). Aby osi¹gn¹æ skuteczn¹ realizacjê integracji regionalnej, konieczne jest wspó³wystêpowanie obydwu czynników, które wzajemnie siê uzupe³niaj¹ i warunkuj¹. Na sygna³y wysy³ane przez mechanizm rynkowy reaguj¹ podmioty gospodarcze i ex post nastêpuje proces dostosowawczy na szczeblu mikroekonomicznym. Natomiast w gestii organów centralnych jest ustalenie ex ante charakteru i przebiegu procesów integracyjnych. W³aœnie dzia³alnoœæ tych organów powinna stanowiæ uzupe³nienie mechanizmu rynkowego, zapewniaj¹c jednoczeœnie jego w pe³ni efektywne, niczym nie zniekszta³cone funkcjonowanie. Instytucje te musz¹ podj¹æ decyzje o eliminacji ograniczeñ handlowych i o zapewnieniu swobodnego przep³ywu czynników produkcji, a tak¿e sformu³owaæ regu³y i realizowaæ uzgodnienia wspólnej polityki, dotycz¹ce 2. A. Marchal, L’integration territoriale, Rececil Sirey, Paris 1965, s. 25.. 3. J. Tinbergen, International Economic Integration, Elsevier, Amsterdam 1954, s. 95..

(3) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 29. ró¿nych sektorów gospodarki. Integracjê mo¿na definiowaæ na podstawie bardzo ró¿nych kryteriów, do których mo¿na przede wszystkim zaliczyæ: – kryterium horyzontu integracji; – kryterium mechanizmu funkcjonowania integracji; – kryterium korzyœci z integracji. Podstawowym kryterium definiowania integracji jest jej horyzont czasowy. W literaturze ekonomicznej dominuje pogl¹d, ¿e integracja stanowi d³ugotrwa³y proces tworzenia jednolitej struktury gospodarczej w obrêbie pewnej grupy krajów. Zgodnie z tym pogl¹dem proces integracji nigdy siê nie skoñczy z powodu ci¹g³ego rozwoju produkcji, nauki i techniki oraz tworzenia siê nowych form i metod powi¹zañ miêdzynarodowych. Wed³ug innego podejœcia integracja jest stanem – czyli zjawiskiem maj¹cym swój koniec – który polega na osi¹gniêciu po¿¹danej struktury ekonomicznej, wyodrêbniaj¹cej dan¹ grupê krajów z ca³okszta³tu gospodarki œwiatowej4.. 2. Cele i zasady integracji Cele miêdzynarodowej integracji gospodarczej mog¹ byæ formu³owane zarówno w ujêciu ogólnym (sensu largo), jak i w szczegó³owym (sensu stricto). W ujêciu ogólnym integracja gospodarcza oznacza ³¹czenie pañstw, potencja³ów gospodarczych, rynków oraz pojedynczych osób ró¿nej narodowoœci i przynale¿noœci pañstwowej. W wyniku integracji znikaj¹ bariery jêzykowe i konflikty narodowoœciowe, pojawiaj¹ siê wspólne interesy, znikaj¹ granice miêdzy pañstwami, obywatele zyskuj¹ mo¿liwoœæ swobodnego przemieszczania siê, nastêpuje liberalizacja przep³ywu towarów i czynników produkcji. Mo¿na wyró¿niæ nastêpuj¹ce cele szczegó³owe procesu integracji5: – zwiêkszanie efektywnoœci gospodarowania dziêki unowoczeœnianiu gospodarki poprzez zmiany strukturalne w produkcji (liberalizacja przep³ywów towarowo-us³ugowych stwarza mo¿liwoœæ koncentracji nak³adów w sektorach o najwiêkszej efektywnoœci, a jednoczeœnie miêdzynarodowa interpretacja u³atwia krajom dostêp do zewnêtrznych czynników produkcyjnych); – poprawa warunków rozwoju handlu, polegaj¹ca na eliminacji barier taryfowych, parataryfowych i pozataryfowych, co stwarza mo¿liwoœæ poprawy terms of trade; – rozwój miêdzynarodowej specjalizacji i kooperacji w procesie produkcji, co umo¿liwia uzyskiwanie tzw. korzyœci skali; 4 Inne podejœcia do wyjaœniania istoty zjawisk integracyjnych – por. S. Lis, S. Miklaszewski, Kraje europejskie wobec wspó³czesnych procesów integracyjnych, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, PAN Oddzia³ w Krakowie, Secesja, Kraków 1993; S. Lis, S. Miklaszewski, Procesy miêdzynarodowej integracji regionalnej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1990; S. Miklaszewski, Mechanizm regionalnej integracji gospodarczej w teorii i praktyce Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie nr 99, Kraków 1991. 5. E. Jantoñ-Drozdowska, Regionalna integracja gospodarcza, PWN, Warszawa–Poznañ 1998, s. 17..

(4) 30. Janusz Rosiek. – rozwój naukowo-techniczny, dziêki koordynacji badañ nad postêpem technicznym oraz ³atwiejszemu dostêpowi do korzyœci z niego dla wszystkich integruj¹cych siê pañstw. Integracja gospodarcza jest procesem opartym na wielu zasadach ogólnych i szczegó³owych. Zasady ogólne dotycz¹ dzia³añ wszystkich ugrupowañ integracyjnych we wspó³czesnym œwiecie, natomiast zasady szczegó³owe zosta³y sformu³owane na podstawie dotychczasowego funkcjonowania Unii Europejskiej. Do zasad ogólnych zalicza siê najczêœciej6: – zasadê podzia³u pracy i specjalizacji, wed³ug której szczególne znaczenie ma specjalizacja wewn¹trzga³êziowa oparta na wysokim stopniu zró¿nicowania dóbr oraz znacznych korzyœciach skali. W efekcie pog³êbiania specjalizacji nastêpuje wzrost udzia³u wymiany wewn¹trzga³êziowej w ca³kowitym handlu wewn¹trz danego ugrupowania; – zasadê mobilnoœci dóbr i us³ug w obszarze zintegrowanym. Mobilnoœæ ta powstaje dziêki specjalizacji i konkurencyjnoœci du¿ego rynku oraz przez dzia³ania liberalizacyjne w³adz politycznych, czyli usuniêcie ograniczeñ w transferach wewnêtrznych za pomoc¹ integracji negatywnej; – zasadê wspomagania mobilnoœci dóbr i us³ug za pomoc¹ integracji pozytywnej; – zasadê niedyskryminacji w handlu wewnêtrznym, której realizacja ma byæ zagwarantowana przez swobodê przep³ywu produktów na obszarze zintegrowanym po przekroczeniu granic zewnêtrznych (charakterystycznych dla unii celnej), rozszerzona o kontrolê pochodzenia towarów w przypadku strefy wolnego handlu. Niedyskryminacji w obrocie wewnêtrznym towarzyszy jednak¿e pewien zakres dyskryminacji wobec pañstw trzecich; – zasadê integracji rynków produktów, opart¹ na efektywnej konkurencji. W praktyce zasada ta realizowana jest poprzez zagwarantowanie swobody przedsiêbiorczoœci i zabezpieczenie przed nieuczciw¹ konkurencj¹; – zasadê korzyœci du¿ego rynku, w którym roœnie intensywnoœæ konkurencji; pojawiaj¹ siê korzyœci skali oraz powstaj¹ warunki do efektywnej koncentracji gospodarczej; – zasadê zwiêkszania miêdzynarodowej si³y przetargowej krajów cz³onkowskich w wyniku powiêkszania rozmiarów rynku, dziêki korzystniejszym terms of trade oraz skuteczniejszym narzêdziom polityki handlowej. Z kolei g³ówne zasady szczegó³owe to7: – zasada integracji rynkowej z ograniczonym zakresem interwencji w³adz publicznych, – zasada jednoœci celów, – zasada subsydiarnoœci, – zasada pog³êbiania integracji, 6 A. Zieliñska-G³êbocka, Wprowadzenie do ekonomii miêdzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1998, s. 211–212. 7 Ewolucja integracji gospodarczej w Unii Europejskiej. Wyzwania dla Polski, pod red. A. Zieliñskiej-G³êbockiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1997, s. 10–15..

(5) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 31. – zasada poszerzania ró¿norodnoœci, – zasada konwergencji i spójnoœci, – zasada modelu socjalnego, – zasada otwartoœci dla krajów europejskich, – zasada integracji z gospodark¹ œwiatow¹. Integracja gospodarcza w Unii Europejskiej opiera siê przede wszystkim na zasadzie integracji rynkowej, co oznacza, ¿e jej podstawê tworz¹ otwarte i konkurencyjne rynki, gwarantuj¹ce swobodê transferów oraz dzia³anie si³ rynkowych. G³ówn¹ form¹ integracji europejskiej jest jednolity rynek wewnêtrzny, zdefiniowany w Jednolitym Akcie Europejskim8 jako „obszar bez granic wewnêtrznych, na którym zagwarantowana jest swoboda przep³ywu dóbr, osób, us³ug i kapita³ów. Gwarantem integracji rynkowej jest polityka sprzyjania rozwojowi konkurencji na obszarze UE, oparta na postanowieniach prawa europejskiego, czyli na przepisach traktatowych (art. 85, 86, 90, 92–94 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej 9) oraz na prawie wtórnym (rozporz¹dzenia Rady oraz orzecznictwo Trybuna³u Sprawiedliwoœci). Polityka sprzyjania konkurencji okreœla zasady porz¹dku rynkowego. Integracja rynkowa oparta jest na zaawansowanej liberalizacji (integracji negatywnej10), czyli na stopniowym usuwaniu barier ograniczaj¹cych dostêp do rynku 8 Jednolity Akt Europejski z 1986 r. rozszerzy³ cele i zadania powo³anej, na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957 r., Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, b¹dŸ te¿ ustanowi³ podstawy prawne dla dzia³alnoœci prowadzonej ju¿ przez tê Wspólnotê, której nie przewidywa³ formalnie Traktat Rzymski. Por. Z.M. Doliwa-Klepacki, Wspólnoty europejskie. Analiza oraz wybrane dokumenty, Temida 2 – Wydawnictwo Stowarzyszenia Absolwentów Wydzia³u Prawa Uniwersytetu Warszawskiego w Bia³ymstoku, Bia³ystok 1993, s. 43–44; A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzyd³o-Tefelska, Dokumenty Wspólnot Europejskich, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 1994, s. 311–315; Z. Wysokiñska, J. Witkowska, Integracja Europejska. Rozwój rynków, s. 28. 9 Chodzi o Traktat Rzymski z 1957 r., opublikowany w opracowaniu: A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzyd³o-Tefelska, Dokumenty Wspólnot Europejskich, s. 37–174; postanowienia tego Traktatu zosta³y nastêpnie rozszerzone przez Traktat z Maastricht o Utworzeniu Unii Europejskiej (zasadnicze jego postanowienia mo¿na znaleŸæ w opracowaniach: Z.M. Doliwa-Klepacki, Wspólnoty Europejskie. Analiza oraz wybrane dokumenty, s. 146–160; A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzyd³o-Tefelska, Dokumenty Wspólnot Europejskich, s. 316–334, nastêpnie w tzw. Traktacie Amsterdamskim z 1997 r. (pe³ny tekst dokumentu dostêpny w internecie pod adresem: www.jeanmonnetprogram.org/papers/98/98) dokonano kolejnych modyfikacji postanowieñ zawartych we wczeœniejszych aktach prawnych, dotycz¹cych funkcjonowania Wspólnot Europejskich. Pewne zmiany w tym zakresie wprowadzi³ równie¿ tzw. Traktat Nicejski (podsumowanie postanowieñ dokumentu dostêpne w internecie pod adresem: http:// europa.eu.int/igc2000). 10 Nale¿y zwróciæ uwagê na wystêpuj¹ce w literaturze istotne rozró¿nienie pomiêdzy integracj¹ negatywn¹ a pozytywn¹. Zwracaj¹ na nie uwagê: J. Pinder, Problems of European Integration [w:] Economic Integration. Worldwide, Regional, Sectoral, Allen&Unwin, London 1978; J. Tinbergen, International Economic Integration, s. 95–96 oraz A. Stêpniak, Integracja regionalna i transfer kapita³u. Inwestycje bezpoœrednie w aspekcie klimatu inwestycyjnego w Unii europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1996, s. 18–19. Zdaniem ww. autorów, integracja negatywna polega na znoszeniu barier ograniczaj¹cych swobodny przep³yw dóbr, us³ug, kapita³u i si³y roboczej, z kolei integracja pozytywna wymaga tworzenia wspólnych ram instytucjonalno-prawnych oraz realizacji wspólnej lub ujednoliconej polityki. £atwiejsza w praktycznej realizacji jest integracja negatywna, poniewa¿ mo¿na stosunkowo ³atwiej wychwyciæ przejawy dyskryminacji w zakresie przep³ywu: dóbr, us³ug, kapita³u i si³y roboczej, ani¿eli stworzyæ i zrealizowaæ w praktyce zasady wspólnej lub przynajmniej ujednoliconej polityki..

(6) 32. Janusz Rosiek. oraz obecnoœæ na nim czterech podstawowych wolnoœci. Realizacja integracji negatywnej wymaga harmonizacji gospodarczej (np. norm i standardów technicznych, regulacji dotycz¹cych podatków poœrednich oraz porz¹dku i bezpieczeñstwa publicznego). Podstawowym narzêdziem harmonizacji jest ujednolicanie i przybli¿anie prawa, zgodnie z wymogami artyku³u 100 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej. Na rynku wewnêtrznym mamy jednak¿e do czynienia z pewnymi niedostatkami, które musz¹ byæ usuwane nie tylko przez uregulowania pañstwowo-prawne, ale tak¿e poprzez polityki os³onowe, których celem jest redukowanie kosztów spo³ecznych wprowadzanych dzia³añ oraz wspomaganie dostosowañ do wzmo¿onej konkurencji. Z tego powodu, niektóre rodzaje polityk prowadzone s¹ zarówno na szczeblu krajowym, jak i na szczeblu wspólnotowym. W szczególnoœci chodzi o posuniêcia w zakresie polityki wspierania przedsiêbiorczoœci wobec ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, polityki socjalnej, regionalnej oraz sektorowej. Zasada ograniczonej interwencji w³adz publicznych wymaga utrzymania w³aœciwych proporcji zakresu i narzêdzi oddzia³ywania. Zasada jednoœci celów ma zapewniæ realizacjê interesu wspólnoty traktowanego jako coœ wiêcej ni¿ suma interesów narodowych.. 3. Modele i mechanizmy integracji gospodarczej Model integracji jest to ca³oœciowy obraz uk³adu integracyjnego, obejmuj¹cy zespó³ jego g³ównych w³aœciwoœci, w tym zw³aszcza podzia³ kompetencji miêdzy organami miêdzynarodowymi lub ponadnarodowymi a urzêdami pañstw cz³onkowskich oraz miêdzy centralnymi oœrodkami w³adzy gospodarczej w poszczególnych krajach a przedsiêbiorstwami. Mechanizm integracji jest pojêciem wê¿szym od modelu i obejmuje zasady funkcjonowania rynku miêdzynarodowego oraz jego zwi¹zki z rynkami poszczególnych pañstw cz³onkowskich. Wyró¿niamy dwa podstawowe modele integracji w gospodarce rynkowej: integracji miêdzynarodowej i ponadnarodowej. Model integracji miêdzynarodowej (liberalnej) zak³ada podejmowanie decyzji gospodarczych przez przedsiêbiorstwa w krajach cz³onkowskich, co powoduje, ¿e rola rz¹dów pañstw cz³onkowskich oraz miêdzynarodowych oœrodków integracji jest bardzo ograniczona. Rola pañstwa sprowadza siê do funkcji stró¿a porz¹dku publicznego w skali poszczególnych krajów, ochrony wolnego rynku i mechanizmu wolnej konkurencji. Wy³¹cznie rynek jest regulatorem procesów produkcji, wymiany i podzia³u. W modelu tym miêdzynarodowy oœrodek integracyjny ma jedynie koordynacyjny charakter11, co widoczne jest na rysunku 1. Narodowe oœrodki integracyjne (NoI) informuj¹ miêdzynarodowy oœrodek integracyjny (MoI) o celach, œrodkach i narzêdziach wewnêtrznej polityki ekonomicznej stosowanej wobec przedsiêbiorstw (P) (ze szczególnym uwzglêdnieniem 11 Szerzej na ten temat w pracy Miêdzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1999, s. 279–283; P. Bo¿yk, J. Misala, M. Pu³awski, Miêdzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998, s. 510–516..

(7) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 33. MoI No1. NoI2. P11. P21. P12. P22. informacje decyzje. Rys. 1. Model miêdzynarodowej integracji gospodarczej Źród³o: P. Bo¿yk, J. Misala, M. Pu³awski, Miêdzynarodowe stosunki ekonomiczne, s. 511.. polityki integracyjnej). Nastêpnie miêdzynarodowy oœrodek integracyjny przesy³a oœrodkom narodowym zalecenia dotycz¹ce po¿¹danych zmian w polityce ekonomicznej (zw³aszcza zagranicznej). Powy¿sze rekomendacje nabieraj¹ w poszczególnych krajach mocy obowi¹zuj¹cej dopiero po potwierdzeniu ich jako decyzji przez narodowe oœrodki integracyjne. Decyzje te mog¹ przybieraæ formê odpowiednich aktów prawnych (ustaw, rozporz¹dzeñ itp.). Oœrodki narodowe nie maj¹ obowi¹zku bezwzglêdnego podporz¹dkowania siê zaleceniom oœrodka miêdzynarodowego. Nie istnieje wiêc ¿adne zagro¿enie dla suwerennoœci pañstw cz³onkowskich. Tego rodzaju model integracji jest pewn¹ teoretyczn¹, postulatywn¹ konstrukcj¹, do której powinna zmierzaæ, zdaniem jego zwolenników, integracja w gospodarce rynkowej. Innego rodzaju rozwi¹zanie stanowi model integracji w gospodarce rynkowej. Innego rodzaju rozwi¹zanie stanowi model integracji ponadnarodowej (regulowanej lub instytucjonalnej), w którym zarówno oœrodek ponadnarodowy, jak i oœrodki narodowe maj¹ prawo oddzia³ywania na procesy integracyjne w obrêbie danego ugrupowania. W modelu tym wszystkie decyzje dotycz¹ce powi¹zañ miêdzynarodowych s¹ podejmowane przez przedsiêbiorstwa, ale tak¿e przez rz¹dy pañstw cz³onkowskich oraz oœrodek ponadnarodowy. Modelowi temu odpowiada mechanizm rynkowy po³¹czony z interwencjonizmem pañstwowym. Jego funkcjonowanie przedstawia rysunek 2. Jak widaæ na rysunku, narodowe oœrodki integracyjne (NoI), podobnie jak w przypadku mechanizmu miêdzynarodowej integracji gospodarczej, informuj¹ ponadnarodowy oœrodek integracyjny (PoI) o celach, narzêdziach i œrodkach wewnêtrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej. Na podstawie tych sygna³ów ponadnarodowy oœrodek integracyjny podejmuje decyzje obliguj¹ce wszystkie podmioty gospodarcze znajduj¹ce siê na terenie krajów cz³onkowskich. Zakres kompetencji ponadnarodowego oœrodka integracyjnego zale¿y jednak¿e od zgody krajów cz³onkowskich, które zazwyczaj przekazuj¹ mu tylko czêœæ swoich uprawnieñ decyzyj-.

(8) Janusz Rosiek. 34. nych. W odniesieniu do pozosta³ych uprawnieñ obowi¹zuj¹ zasady charakterystyczne dla modelu miêdzynarodowej integracji gospodarczej. Wraz z pog³êbianiem siê integracji nastêpuje przekazywanie coraz wiêkszej czêœci uprawnieñ z oœrodków narodowych do ponadnarodowego. Oœrodek ponadnarodowy mo¿e wydawaæ dwa rodzaje aktów prawnych: dyrektywy oraz rozporz¹dzenia. Dyrektywy s¹ wi¹¿¹ce dla pañstw, do których s¹ skierowane, przede wszystkim w zakresie celów, jakie powinny byæ osi¹gniête, bez wzglêdu na metody ich realizacji, stosowane przez poszczególne oœrodki narodowe. Decyzje obowi¹zuj¹ w ca³oœci strony, do których s¹ skierowane. Rozporz¹dzenia maj¹ natomiast zasiêg ogólny, obowi¹zuj¹ w ca³oœci i s¹ stosowane bezpoœrednio we wszystkich krajach. Tendencje do poszerzania zakresu integracji ponadnarodowej wynikaj¹ z wysokiej skutecznoœci tego rodzaju rozwi¹zañ. Nieuchronnie towarzyszy im jednak ograniczanie suwerennoœci narodowej. Omówiony model integracji ponadnarodowej zosta³ przyjêty przez wiele ugrupowañ integracyjnych, w tym równie¿ przez Uniê Europejsk¹.. PoI NoI1. NoI2. P11. P21. P12. P22. informacje decyzje. Rys. 2. Model ponadnarodowej integracji gospodarczej Źród³o: jak do rys. 1, s. 513.. Przez pojêcie mechanizmu integracji gospodarczej rozumiemy zasady funkcjonowania rynku w obrêbie ugrupowania integracyjnego. Mechanizm ten mo¿e dzia³aæ, opieraj¹c siê na pewnych parametrach rynku miêdzynarodowego, takich jak np.: pieni¹dz miêdzynarodowy, ceny œwiatowe, kursy walutowe, stopy procentowe oraz ich zwi¹zek z parametrami rynków narodowych. Istniej¹ dwa podstawowe mechanizmy integracji: mechanizm wolnego rynku i wolnego handlu oraz mechanizm rynku regulowanego (protekcjonizmu). W mechanizmie wolnego rynku i wolnego handlu zasadnicz¹ rolê odgrywa „niewidzialna rêka rynku”. Narodowe oœrodki integracyjne s¹ przede wszystkim stró¿ami porz¹dku w poszczególnych krajach. Utrzymuj¹ one praworz¹dnoœæ i porz¹dek publiczny oraz przeciwdzia³aj¹ zak³óceniom funkcjonowania mechanizmu konkurencji doskona³ej. Miêdzynarodowy oœrodek integracyjny koordynuje dzia³ania oœrodków narodowych w skali ugrupowania, natomiast oœrodek ponadnarodowy podejmuje decyzje. Wszystkie.

(9) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 35. parametry ekonomiczne s¹ ustalone na rynku w wyniku wolnej gry si³ rynkowych. Podmioty gospodarcze podejmuj¹ racjonalne decyzje na podstawie informacji (sygna³ów) p³yn¹cych z rynku. G³ównym zadaniem narodowych oœrodków integracyjnych jest dzia³anie w kierunku ca³kowitego eliminowania ograniczeñ, wynikaj¹cych z prowadzenia protekcjonistycznej polityki handlowej, restrykcje te bowiem zak³ócaj¹ prawid³owe funkcjonowanie mechanizmu rynkowego w skali danego ugrupowania integracyjnego. Rola miêdzynarodowego lub ponadnarodowego oœrodka integracyjnego sprowadza siê do koordynacji procesów liberalizacji przep³ywów towarów, us³ug i czynników wytwórczych. W mechanizmie rynku regulowanego znaczenie narodowych i ponadnarodowych (ewentualnie miêdzynarodowych) oœrodków wzrasta w porównaniu z mechanizmem wolnego rynku oraz wolnego handlu. Ich zadaniem jest bowiem nie tylko wspieranie liberalizacji przep³ywów towarów, us³ug i czynników produkcji, ale tak¿e koordynacja i unifikacja celów, œrodków i narzêdzi wewnêtrznej oraz zewnêtrznej polityki ekonomicznej integruj¹cych siê krajów. Podobnie jak w przypadku mechanizmu wolnego rynku i wolnego handlu, podstawowymi podmiotami gospodarczymi s¹ konsumenci i producenci, którzy jednak postêpuj¹ nie tylko zgodnie z zasadami i logik¹ „niewidzialnej rêki rynku”, ale tak¿e z celami, œrodkami i narzêdziami polityki integracyjnej, która mo¿e pojawiaæ siê w dwóch zakresach: makroekonomicznym, polegaj¹cym na koordynacji ogólnych zasad prowadzenia polityki makroekonomicznej, oraz mikroekonomicznym, sprowadzaj¹cym siê do koordynacji okreœlonych celów, œrodków i narzêdzi wewnêtrznej i zewnêtrznej polityki ekonomicznej.. 4. Etapy miêdzynarodowej integracji gospodarczej Integracja gospodarcza mo¿e przybieraæ ró¿norodne formy, charakteryzuj¹ce siê odmiennym zaawansowaniem kooperacji oraz g³êbokoœci¹ powi¹zañ miêdzy gospodarkami, rynkami i poszczególnymi przedsiêbiorstwami12. Najczêœciej wyró¿nia siê w literaturze piêæ etapów (nazywanych równie¿ formami) miêdzynarodowej integracji gospodarczej (por. tab. 1). Strefa wolnego handlu oznacza zniesienie barier celnych i ograniczeñ iloœciowych w wymianie miêdzy poszczególnymi krajami cz³onkowskimi, z których ka¿dy prowadzi w³asn¹ politykê handlow¹ w odniesieniu do partnerów spoza strefy. Poziom integracji ekonomicznej i politycznej, niezbêdny do stworzenia strefy wolnego handlu, jest relatywnie niski. Zró¿nicowanie polityki handlowej wobec krajów trzecich mo¿e spowodowaæ wyst¹pienie zjawiska tañszego importu z kraju trzeciego na obszar danego ugrupowania integracyjnego (a konkretnie do kraju cz³onkowskiego stosuj¹cego ni¿sze c³a zewnêtrzne), a nastêpnie transfer dóbr importowanych na inne rynki wewnêtrzne cz³onków strefy, korzystaj¹ce ze swobody handlu. W celu unikniêcia tego problemu kraje cz³onkowskie ustanawiaj¹ regu³y pochodzenia towarów (rules of origin), 12 E. Jantoñ-Drozdowska, Regionalna integracja gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 11..

(10) Janusz Rosiek. 36. które okreœlaj¹ produkty uznawane za wytworzone wewn¹trz strefy i korzystaj¹ce ze swobody handlu. Skutecznoœæ stosowania regu³ pochodzenia jest os³abiona przez specyficzne powi¹zania miêdzy korporacjami wielonarodowymi. Kraje wchodz¹ce do strefy wolnego handlu zachowuj¹ pe³n¹ suwerennoœæ w ustalaniu swoich powi¹zañ z pañstwami trzecimi. Tabela 1. Formy (etapy) miêdzynarodowej integracji gospodarczej. Wyszczególnienie. Zniesienie ceł oraz barier ilościowych. Wspólna zewnętrzna taryfa celna. Swoboda przepływów czynników wytwórczych. Harmonizacja polityki ekonomicznej – instytucje międzynarodowe. Strefa wolnego handlu. ×. Unia celna. ×. ×. Wspólny rynek. ×. ×. ×. Unia ekonomiczno-walutowa. ×. ×. ×. ×. Unia ekonomiczno-polityczna. ×. ×. ×. ×. Pełna unifikacja polityczna – instytucje ponadnarodowe. ×. Źród³o: E. Jantoñ-Drozdowska, Regionalna integracja gospodarcza, s. 11.. Unia celna charakteryzuje siê tymi samymi cechami co strefa wolnego handlu oraz realizuje dodatkowo wspóln¹ politykê handlow¹ wobec krajów trzecich. Powoduje to koniecznoœæ opracowania i przyjêcia wspólnej zewnêtrznej taryfy celnej, jednolitych ograniczeñ iloœciowych oraz unifikacji innych stosowanych narzêdzi polityki handlowej. Mo¿e to oznaczaæ dla niektórych pañstw koniecznoœæ rezygnacji z korzystnych stosunków gospodarczych z krajami trzecimi. Wspólny rynek – oznacza swobodny przep³yw nie tylko dóbr i us³ug, ale równie¿ czynników produkcji (si³y roboczej, technologii, kapita³u) miêdzy krajami oraz wspóln¹ zewnêtrzn¹ polityk¹ handlow¹. W ramach wspólnego rynku mamy równie¿ do czynienia z pe³n¹ swobod¹ prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej, okreœlenia siê i podjêcia dzia³alnoœci zarobkowej w ka¿dym z krajów cz³onkowskich. Wspólny rynek wymaga znacznie wy¿szego stopnia integracji ekonomiczno-politycznej ni¿ strefa wolnego handlu i unia celna. Kraje cz³onkowskie musz¹ wyraziæ zgodê na czêœciowe ograniczenie narodowej suwerennoœci. Unia ekonomiczno-walutowa charakteryzuje siê, poza cechami wystêpuj¹cymi równie¿ w poprzednich formach, wysokim stopniem integracji w dziedzinach: fiskalnej, walutowej, produkcyjnej i spo³ecznej. Wymaga to stworzenia wielu instytucji i organizacji miêdzynarodowych, których decyzje s¹ wi¹¿¹ce dla krajów cz³onkowskich. Wa¿nym elementem tej unii jest wspólna waluta, natomiast w okresie.

(11) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 37. poprzedzaj¹cym jej wprowadzenie – jednolita polityka monetarna, okreœlaj¹ca dopuszczalne fluktuacje kursów walutowych oraz œcis³e regu³y ich rewaluacji i dewaluacji. W ramach unii ekonomicznej niezbêdne jest te¿ ujednolicenie przepisów podatkowych oraz innych zasad, okreœlaj¹cych podstawowe warunki funkcjonowania przedsiêbiorstw. Mamy tu do czynienia ze znacznym ograniczeniem suwerennoœci poszczególnych krajów – prawo tworzone przez instytucje miêdzynarodowe (ponadnarodowe) umiejscowione jest ponad prawem narodowym, z wyj¹tkiem najbardziej kluczowych kwestii. Pe³na unia ekonomiczno-polityczna oznacza pe³n¹ integracjê, w wyniku której powstaje ujednolicony obszar z ponadnarodowymi instytucjami ekonomicznymi i politycznymi, dzia³aj¹cymi tak¿e w sferze polityki zagranicznej i obronnej. W ten sposób dochodzi do powstania jednolitego pañstwa federalnego, w którym funkcje legislacyjne oraz administracyjne s¹ rozdzielone miêdzy wspólne instytucje, rz¹dy krajowe oraz w³adze lokalne (samorz¹dowe). Naturaln¹ konsekwencj¹ rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów jest ich d¹¿enie do osi¹gniêcia coraz wy¿szych etapów ekonomicznej integracji przez tworzenie coraz g³êbszych wiêzi integracyjnych w ramach zak³adanych przez siebie ugrupowañ.. 5. Teoria integracji wed³ug Balassy, Tinbergena i Vinera – statyczne efekty integracji* Generalnie, wszystkie rodzaje ugrupowañ integracyjnych stawiaj¹ sobie za cel eliminacjê granic celnych jako g³ówny przejaw i element liberalizacji handlu œwiatowego. Unia celna oznacza jednak¿e wprowadzenie wolnego handlu miêdzy jej uczestnikami, ale równoczeœnie przejawia politykê protekcjonistyczn¹ wobec krajów trzecich. W konsekwencji dochodzi do pojawienia siê dwóch efektów unii celnej: efektu kreacji handlu oraz efektu przesuniêcia. Kreacja handlu oznacza pojawienie siê nowych, nie istniej¹cych wczeœniej powi¹zañ handlowych na obszarze unii celnej lub strefy wolnego handlu. Nastêpuje substytucja dro¿szej produkcji krajowej w wyniku importu z kraju cz³onkowskiego (dziêki likwidacji ce³). Przesuniêcie handlu zwi¹zane jest z wprowadzeniem wspólnej zewnêtrznej taryfy celnej i polega na zast¹pieniu tañszego importu z krajów trzecich przez relatywnie dro¿sz¹ produkcjê pañstw dzia³aj¹cych na obszarze unii celnej. Efekt kreacji handlu ma charakter pozytywny, natomiast efekt przesuniêcia – negatywny. Obydwa efekty ³¹cznie nazywane s¹ czêsto statycznymi efektami unii celnej13. Ich wystêpowanie * J. Tinbergen, International Economic Integration, s. 95 i dalsze; J. Viner, The Customs Union Issue, tekst z 1950 r., opublikowany m.in. w zbiorze: International Economic Integration, ed. by P. Robson, Allen&Unwin, London 1972. 13 Szczegó³owa analiza statycznych efektów integracji (a konkretnie unii celnej lub strefy wolnego handlu) zosta³a zawarta w nastêpuj¹cych opracowaniach: B. Balassa, Trade Creation and Diversion in the European Common Market. An Appraisal of the Evidence [w:] European Economic Integration, North Holland, Amsterdam 1975; J. Pelkmans, The Process of Economic Integration, The Gruyter, Tilbourg 1975; E.M. Truman, The Effects of European Economic Integration on the Production and.

(12) Janusz Rosiek. 38. mo¿na przedstawiæ, pos³uguj¹c siê uproszczonym modelem opartym na nastêpuj¹cych za³o¿eniach: 1. Istnienie konkurencji doskona³ej na rynkach towarów i czynników wytwórczych; 2. Optymalna alokacja wszystkich zasobów; 3. Wszystkie procesy dostosowawcze w gospodarce maj¹ zerowy koszt i zachodz¹ w krótkim okresie; 4. Wystêpowanie doskona³ej przenoœnoœci czynników produkcji w poszczególnych krajach oraz ich niemobilnoœci pomiêdzy tymi krajami; 5. Jedynym elementem ceny wewnêtrznej s¹ koszty produkcji; 6. Uczestnikami wymiany s¹ trzy kraje: A i B (potencjalni partnerzy z obszaru unii) oraz kraj C – nie bêd¹cy cz³onkiem unii celnej; 7. Przedmiotem wymiany s¹ dwa towary. Efektowi kreacji handlu mog¹ w pewnych sytuacjach towarzyszyæ inne dodatkowe efekty, takie np. jak14: – rozszerzenie handlu (ang. trade expansion), czyli wzrost popytu i konsumpcji w wyniku spadku cen; – zewnêtrzna kreacja handlu (ang. extend trade creation), która oznacza substytucjê produkcji krajowej przez import z krajów trzecich, w wyniku zmian we wspólnej zewnêtrznej taryfie celnej; – pe³na kreacja handlu (ang. gross trade creation), uwzglêdniaj¹ca ³¹czne efekty pojawienia siê nowych strumieni handlu miêdzy krajami cz³onkowskimi unii (ang. trade creation) oraz zewnêtrzna kreacja handlu; – odchylenie handlu (ang. trade deflection), które oznacza nap³yw towarów z krajów trzecich do obszaru towarowego ugrupowania integracyjnego, dziêki pañstwom cz³onkowskim stosuj¹cym najni¿sze stawki celne; Z kolei efektom przesuniêcia mog¹ towarzyszyæ: – destrukcja handlu (ang. trade destruction), oznaczaj¹ca zast¹pienie tañszych produktów importowanych przez krajowe w wyniku zwiêkszenia stopnia protekcji celnej; – ograniczenie handlu (ang. trade contraction), polegaj¹ce na ograniczeniu konsumpcji w wyniku wzrostu cen po podniesieniu stawek celnych. Utworzenie unii celnej ma wiêc zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Mo¿na uwzglêdniæ nastêpuj¹ce sytuacje, sprzyjaj¹ce powstaniu tych dwóch przeciwstawnych efektów15: Trade of Manufactured Products [w:] Economic Integration. Worldwide, Regional, Sectoral, London 1978; J. Williamson, A. Bottrill, The Impact of Customs Unions on Trade and Manufactures [w:] The Economics of Integration, A Book of Readings, Allen&Unwin, London 1973; koncepcje te zosta³y w skrócie omówione równie¿ przez E. Jantoñ-Drozdowsk¹ w: Regionalna integracja gospodarcza, s. 57– 67; Z. Wysokiñska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, PWN, Warszawa–£ódŸ 2000, s. 36–41, A. Wzi¹tek-Kubiak, Wprowadzenie do ekonomii miêdzynarodowej, s. 214–223. 14. E. Jantoñ-Drozdowska, Regionalna integracja, s. 61.. 15. Ibidem, s. 61–62..

(13) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 39. 1. Im wy¿sze s¹ bariery celne w handlu miêdzy cz³onkami ugrupowania integracyjnego przed jego utworzeniem, tym wiêksze prawdopodobieñstwo, ¿e efekty pozytywne (zwi¹zane z przesuniêciem handlu) bêd¹ wiêksze. 2. Im wiêkszy by³ udzia³ krajów cz³onkowskich we wzajemnej wymianie handlowej przed powstaniem unii celnej, tym mniejszy bêdzie efekt przesuniêcia handlu. 3. Efekt przesuniêcia bêdzie tym mniejszy, im bardziej struktura poda¿y krajów partnerskich i jej poziom technologiczny s¹ zbli¿one do cech poda¿y œwiatowej. 4. Im bardziej elastyczne s¹ popyt i poda¿ krajów cz³onkowskich, tym wiêksze bêd¹ pozytywne efekty unii celnej. Wysoka elastycznoœæ poda¿y w kraju wytwarzaj¹cym dro¿ej oznacza, ¿e ograniczenie produkcji po utworzeniu unii bêdzie znaczne i czynniki wytwórcze bêd¹ mog³y byæ efektywniej wykorzystywane w innym rodzaju dzia³alnoœci. Z kolei wysoka elastycznoœæ popytu spowoduje silny przyrost konsumpcji w wyniku spadku cen. 5. Kreacja handlu bêdzie tym silniejsza, im bardziej konkurencyjne s¹ wobec siebie gospodarki krajów cz³onkowskich danego ugrupowania, a ich struktury bardziej substytucyjne. W przypadku wysokiego stopnia substytucyjnoœci gospodarek, firmy wytwarzaj¹ce nieefektywnie bêd¹ wypierane z rynku przez konkurentów z krajów partnerskich. Wysoki stopieñ komplementarnoœci struktur gospodarczych ogranicza prawdopodobieñstwo wyst¹pienia efektu kreacji handlu, a zwiêksza ryzyko pojawienia siê efektu przesuniêcia. 6. Je¿eli unia celna ma, jako ca³oœæ, du¿y udzia³ w handlu œwiatowym, to roœnie prawdopodobieñstwo wyst¹pienia znacznej kreacji handlu, gdy¿ w takiej sytuacji dzia³a na jej obszarze wielu konkurencyjnych producentów. 7. W przypadku utworzenia unii celnej przez kraje wczeœniej chroni¹ce swój rynek wysokimi barierami celnymi oraz stosuj¹ce liberaln¹ politykê handlow¹, pozytywne efekty integracji wyst¹pi¹ w przypadku tych pierwszych, a negatywne – u pozosta³ych.. 6. Dynamiczne efekty integracji** Efekty te w odró¿nieniu od efektów statycznych zachodz¹ w d³ugim okresie czasu. Ich wystêpowanie zwi¹zane jest z dostosowywaniem siê wszystkich podmiotów gospodarczych do nowej sytuacji rynkowej, bêd¹cej konsekwencj¹ powstania ** Analiza efektów tego rodzaju zosta³a zawarta w wielu opracowaniach, takich jak na przyk³ad: The Economics of 1992, ed. by M. Emerson and others; The EC Commission’s Assessment of the Economic Effects of Completing the Internal Market, Oxford University Press, New York 1989, s. 140–162; A.M. El-Agraa, The Theory and Measurement of International Economic Integration, MacMillan Press Ltd, London 1989, s. 26–35; W. Molle, The Economics of European Integration: Theory, Practice, Policy, Dartmouth Publishig Company Limited, Aldershot 1990, s. 103–112; ponadto na koncepcjê dynamicznych efektów integracji zwracaj¹ uwagê: E. Jantoñ-Drozdowska, Regionalna integracja gospodarcza, s. 67–72; Z. Wysokiñska, J. Witkowska, Integracja Europejska, s. 41–43; A.Zieliñska-G³êbocka, Wprowadzenie do ekonomii miêdzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, s. 223–224..

(14) 40. Janusz Rosiek. unii celnej. Skutki tych procesów przejawiaj¹ siê w stopie wzrostu PKB, na poziom której wp³ywaj¹ nastêpuj¹ce efekty dynamiczne: – korzyœci skali produkcji, – wzrost intensywnoœci konkurencji, zmiany struktur rynkowych oraz strategii konkurencyjnych przedsiêbiorstw, – stopieñ rozwoju handlu wewn¹trzga³êziowego, – wzrost inwestycji krajowych i zagranicznych. Korzyœci skali produkcji rozumiane s¹ jako obni¿enie jednostkowych kosztów wytwarzania w wyniku zwiêkszania rozmiarów produkcji. Firmy po utworzeniu ugrupowania integracyjnego uzyskuj¹ dostêp do ca³ego obszaru rynku wewnêtrznego unii. Uzasadnienie dla mo¿liwoœci uzyskania korzyœci skali przez kraje cz³onkowskie unii stanowi efekt kreacji handlu. £¹cznym efektem korzyœci skali oraz zaostrzenia konkurencji jest zwiêkszanie siê rozmiarów przedsiêbiorstw, dokonuj¹ce siê zarówno drog¹ wzrostu wewnêtrznego, jak i zewnêtrznego (poprzez fuzje i nabywanie udzia³ów). Wiêksze firmy dysponuj¹ zazwyczaj wiêkszymi nadwy¿kami finansowymi, które mog¹ stanowiæ Ÿród³o finansowania innowacji, które z kolei stanowi¹ si³ê napêdow¹ postêpu technicznego. Do najczêœciej przytaczanych w literaturze ekonomicznej motywów koncentracji mo¿na zaliczyæ motywy o charakterze strategicznym oraz motywy o charakterze ogólnoekonomicznym. Motywy strategiczne to: – ci¹g³oœæ wzrostu, – nabycie udzia³u rynkowego zamiast jego budowanie, – dywersyfikacja powoduj¹ca zmniejszenie ryzyka, – konkurencja: d¹¿enie do eliminacji bezpoœredniej lub potencjalnego konkurenta, b¹dŸ reakcja oligopolistyczna, – reakcja defensywna w obliczu zagro¿enia strategi¹ koncentracji ze strony innych firm. Motywy ogólnoekonomiczne to przede wszystkim: – korzyœci skali, – efekt synergii, – wzrost efektywnoœci, – zakup unikatowych zasobów (np. technologii, produktu, marki; know-how). Podsumowuj¹c, nale¿y zwróciæ uwagê na g³ówne skutki dynamiczne (d³ugookresowe) unii celnej. Mo¿na do nich zaliczyæ: 1. Wzrost efektywnoœci produkcji i handlu z uwagi na silniejsz¹ konkurencjê na obszarze zintegrowanym. Zmianie ulegaj¹ przede wszystkim kierunki alokacji zasobów, co umo¿liwia restrukturyzacjê i modernizacjê gospodarki. Roœnie produkcyjnoœæ i spadaj¹ ceny; 2. Pojawienie siê korzyœci skali, wywo³anych zwiêkszaniem ch³onnoœci i rozmiarów rynku. Korzyœci te mog¹ byæ wewnêtrzne dla firm, i w takim przypadku prowadz¹ do wzrostu minimalnej efektywnej skali wytwarzania, lub zewnêtrzne wobec firm, kiedy ich Ÿród³em jest ekspansja ca³ej ga³êzi. Szczególne znaczenie maj¹ korzyœci zwi¹zane z postêpem technicznym i nabywaniem doœwiadczenia..

(15) Ekonomiczne aspekty procesów integracyjnych. 41. 3. Poprawa tzw. efektywnoœci dynamicznej, okreœlonej przez tempo postêpu technologicznego i innowacyjnego. Na du¿ym zintegrowanym rynku u³atwiona jest kooperacja firm w zakresie badañ i rozwoju (B+R), powstaj¹ mo¿liwoœci transferu technologii i know-how, co stymuluje poprawê efektywnoœci w perspektywie d³ugookresowej; 4. Przyspieszanie wzrostu gospodarczego, mierzonego wskaŸnikiem PKB, wielkoœci¹ inwestycji, konsumpcji, handlu zagranicznego itd. Konkurencja na du¿ym rynku umo¿liwia lepsze wykorzystanie zasobów produkcyjnych oraz zwiêkszenie ich produkcyjnoœci; 5. Korzyœci zewnêtrzne, towarzysz¹ce wzrostowi rozmiarów rynku i silniejszej konkurencji. Chodzi przede wszystkim o ogólny postêp w zakresie wiedzy, o inwestycje w kapita³ ludzki oraz rozwój infrastruktury transportowej i komunikacyjnej; 6. Wysoka dynamika handlu wewn¹trzga³êziowego, którego podstaw¹ s¹: ró¿nicowanie dóbr i korzyœci skali. Stymulatorami rozwoju tego rodzaju wymiany s¹: bliskoœæ geograficzna partnerów, niskie koszty transportowe i transakcyjne oraz podobieñstwo struktur poda¿owych i popytowych; 7. Mo¿liwoœæ oddzia³ywania unii celnej na terms of trade, g³ównie dziêki ustaleniu zasad prowadzenia wspólnej polityki handlowej, której podstaw¹ jest du¿a si³a przetargowa oraz wysoki udzia³ na rynku œwiatowym, co pozwala na kszta³towanie ceny œwiatowej. Literatura Balassa B., The Theory of Economic Integration, Allen&Unwin, London 1962. Balassa B., Trade Creation and Diversion in the European Common Market. An Appraisal of the Evidence [w:] European Economic Integration, North Holland, Amsterdam 1975. Bo¿yk P., Misala J., Pu³awski M., Miêdzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1998. Doliwa-Klepacki Z.M., Wspólnoty europejskie. Analiza oraz wybrane dokumenty, Temida 2, Wydawnictwo Stowarzyszenia Absolwentów Wydzia³u Prawa Uniwersytetu Warszawskiego w Bia³ymstoku, Bia³ystok 1993. The Economics of 1992, ed. by M.Emerson and others, The EC Commission’s Assessments of the Economics Effects of Completing the Internal Market, Oxford University Press, New York 1989. El-Agraa A.M., The Theory and Measurement of International Economic Integration, MacMillan Press Ltd., London 1989. Ewolucja integracji gospodarczej w Unii Europejskiej. Wyzwania dla Polski, pod red. A. ZieliñskiejG³êbockiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1997. Jantoñ-Drozdowska E., Regionalna integracja gospodarcza, PWN, Warszawa–Poznañ 1998. Lis S., Miklaszewski S., Kraje europejskie wobec wspó³czesnych procesów integracyjnych, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych PAN, Oddzia³ w Krakowie, Secesja, Kraków 1993. Lis S., Miklaszewski S., Procesy miêdzynarodowej integracji regionalnej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1990. Marchal A., L’integration territoriale, Rececil Sirey, Paris 1965. Miêdzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa 1999. Miklaszewski S., Mechanizm regionalnej integracji gospodarczej w teorii i praktyce Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie nr 99, Kraków 1991..

(16) 42. Janusz Rosiek. Molle W., The Economics of European Integration: Theory, Practice, Policy; Dartmouth Publishing Company Ltd., Aldershot 1990. Pelkmans J., The Process of Economic Integration, The Gruyter, Tilbourg 1975. Pinder J., Problems of European Integration [w:] Economic Integration. Worldwide, Regional, Sectoral, Allen&Unwin, London 1978. Przyborowska-Klimczak A., Skrzyd³o-Tefelska E., Dokumenty Wspólnot Europejskich, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 1994. Stêpniak A., Integracja regionalna i transfer kapita³u. Inwestycje bezpoœrednie w aspekcie klimatu inwestycyjnego w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1996. Tinbergen J., International Economic Integration, Elsevier, Amsterdam 1954. Truman E.M., The Effects of European Economic Integration on the Production and Trade of Manufactured Products [w:] Economic Integration. Worldwide, Regional, Sectoral, Allen&Unwin, London 1978. Viner J., The Customs Union Issue (tekst z roku 1950, opublikowany m.in. w zbiorze: International Economic Integration, ed. by P. Robson), Allen&Unwin, London 1972. Williamson J., Bottrill A., The Impact of Customs Unions on Trade and Manufactures [w:] The Economics of Integration, A Book of Readings, Allen&Unwin, London 1973. Wysokiñska Z., Witkowska J., Integracja Europejska. Rozwój rynków, PWN, Warszawa1999. Zieliñska-G³êbocka A., Wprowadzenie do ekonomii miêdzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 1998.. Economic Aspects of Integration Processes The aim of this article is to present the general mechanism of the processes of integration as well as to determine factors that are essential to ensuring that the integrated economic system functions effectively. Furthermore, the author presents the potential costs and benefits associated with these processes from a static and dynamic perspective. He also analyses models, mechanisms, forms, goals and rules of international economic integration. Different research trends in the theory of integration constitute the theoretical basis for the author’s deliberations in this article. The issues discussed in the article have very broad applicability, especially in the context of increasing tendencies towards European and global integration seen in recent years, as well as Poland and other Central and Eastern European countries’ aspirations towards European Union membership..

(17)