Małgorzata Podolak
"Człowiek w zagrożonym
środowisku. Z podstawowych
zagadnień sozologii", Józef Marceli
Dołęga, Warszawa 1998 : [recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 7, 131-133
d o p o ró w n y w a n ia in sty tu cji refere n d u m w p a ń stw a ch d e m o k ra ty czn y ch i p a ń stw a ch , k tó re na d ro g ę tran sfo rm a cji u stro jo w ej d o p ie ro w k raczają.
Pow yższa p u b lik a c ja w pew n y ch frag m e n ta c h p o z o staw ia je d n a k niedosyt. Przede w szystkim ro zd ział p o św ięco n y in ic jaty w o m re fe ren d aln y m w Sejmie R P w ydaje się być m ało u sy stem aty zo w a ny. W y n ik a to p ra w d o p o d o b n ie z w ielości w sp o m n ian y ch inicjatyw i ró ż n o ro d n o ści d otyczących ich stan o w isk , sz k o d a je d n a k , iż a u to rz y tej części p ra c y nie um ieścili w niej ogólnej c h ara k tery sty k i p ro c e d u r p a rla m e n ta rn y c h d o ty cz ąc y c h zgłaszanych p ro jek tó w . U łatw iłoby to z pew nością z ro zum ienie teg o tekstu czy teln ik o m n iezo rien to w an y m w p rak ty ce sejm ow ej. A u to rz y lej i kilku innych części o m aw ian ej p ra c y nie p o k u sili się rów nież o po g łęb io n e, n au k o w e analizy o pisyw anych zjawisk, o g ran ic zając się jed y n ie d o p rzed staw ien ia fak tó w . P o m o cn e d la czytelnika m o g ą być n a to m ia st tab ele o p isu jące w yniki referen d ó w , zam ieszczone zw łaszcza w d rugiej części p ublikacji o raz liczne an ek sy - p o n ie k tó ry c h ro z d zia ła ch i n a k o ń cu książki.
M im o kilk u u w a g k ry ty czn y ch o p ra co w an ie R eferendum w Polsce i w Europie W schodniej zasługuje n a p o z y ty w n ą ocenę. Z n alaz ła w n im bow iem odzw ierciedlenie w iedza a u to ró w , p o p a rta licznym i an alizam i i b a d a n ia m i n a u k o w y m i. W y ró żn ia się zw łaszcza część p ub lik acji, k tó rą n apisał A n to n i M a lin o w sk i. Jest o n a nie ty lk o ciekaw a, ale rów nież b o g a to u d o k u m en to w a n a. M n o g o ść p rzy p isó w stan o w i p o k a ź n y in fo rm a to r bibliograficzny. N a szczególną uw agę zasługuje także ro zd ział d o ty cz ąc y in stytucji re fe ren d u m w R osji, k tó ry w obec b ra k u publikacji n a ten tem at jest cennym źró d łem in fo rm acji d la w szystkich z ain tereso w an y ch sy tu a cją w tym k raju .
R ecen zo w an a p u b lik a c ja nie w yczerpuje om aw ian y ch pro b lem ó w . In sty tu cja referendum zyskuje c o ra z w iększe uzn an ie, z aró w n o w śród p o lity k ó w , ja k i społeczeństw p ań stw w spółczesnych, a to, tak ja k i w nioski w yciągnięte p rzez a u to ró w , stw arza p o d staw ę d o dalszych b a d a ń nad p o ru szo n y m i p rzez n ich zag ad n ie n iam i.
T om asz Bichla
Józef Marceli Dołęga, Człowiek w zagrożonym środowisku. Z podstawowych
zagadnień sozologii, Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa
1998, s. 238
Od wielu la t uczeni b iją n a a la rm , ujaw n iając najnow sze d a n e dotyczące śro d o w isk a n a tu ra ln e g o , a ściślej m ów iąc zag ro ż eń , ja k ie w iążą się z u rb a n iz ac ją i in d u strializacją. W Polsce od n ied aw n a p ro b lem y o c h ro n y śro d o w is k a in teresu ją przedstaw icieli różnych dziedzin n a u k i. Swoje sp o strzeżenia p u b lik u ją p raw n icy , p o lito lo d zy , ekonom iści, p rz y ro d n icy , a naw et osoby duchow ne. T a k ą o so b ą je s t w łaśnie k siąd z Jó z e f M arceli D o łę g a, k tó rem u zag ad n ien ia o ch ro n y życia i zdrow ia człow ieka są b a rd z o bliskie. Pierw sze w ydanie k siążki u k a za ło się p o n a d pięć lat tem u. O d tego czasu wiele się w y d arzy ło w o c h ro n ie śro d o w isk a, za ró w n o w aspekcie teoretycznym , ja k i praktycznym . Z a istn ia ła p o trz e b a zw ery fik o w an ia in fo rm a cji zaw arty ch w pierw szym w ydaniu książki. N asu w a się pytanie: dlaczeg o k sięża in te res u ją się p ro b lem am i o c h ro n y ś r o d o w is k a - w szak ek ologia je s t przede w szystkim n a u k ą p rzy ro d n iczą?
K sią d z D o łę g a u w aża, że śro d o w isk o n a tu ra ln e , w k tó ry m rozw ija się wszelkie życie (nie tylko człow ieka), p o w in n o u zy sk ać w naszej św iadom ości w a rto ść d o b ra w spólnego. K ościół m oże u k ieru n k o w ać p ra c ę d u s z p a s te rs k ą n a sp raw y ekologiczne i sozologiczne, uw rażliw iając sum ienia na te p ro b lem y . W P olsce z p ew n o śc ią b ra k je s t jeszcze d o b rz e rozw iniętej edukacji ekologicznej, być m oże K o śció ł będzie p ró b o w a ł uzu p ełn ić zaległości w tej dziedzinie. Jest to b ard zo p ra w d o p o d o b n e , zw ażyw szy n a fa k t, że k ażd y człow iek w ierzący żyje w edług p rzy k azań i p rzek azu je p o zn an e w artości
z p o k o len ia n a p o k o len ie . C złow iek, k tó ry będzie ch ciał żyć w zgodzie z n a tu rą , będzie resp ek to w ał p ra w a n a tu ry .
K sią ż k a k sięd za D ołęgi je s t p r ó b ą całościow ego ujęcia zag ad n ień sozologicznych. S k ład a się o n a z d w ó ch części: m eta te o rety c zn e j i m ery to ry czn ej. W części m elateoretycznej z aw a rto zagadnienia d o ty czące genezy, e p istem o lo g ii, m eto d o lo g ii i koncepcji sozologii. N a to m ia st w części m ery to ry cz nej p o d jęło p ro b le m a ty k ę so zo lo g iczn ą zw iązaną z a tm o sfe rą, h y d ro sferą, litosferą, k osm osferą, biosferą i a n tro p o s fe rą .
C zęść m e ta te o rety c zn a sk ła d a się z czterech rozdziałów . W rozdziale pierw szym - b io rąc pod uw agę, że so zo lo g ia je s t s to su n k o w o m ło d ą d zied zin ą p o z n an ia nauk o w eg o - zwięźle p rzed staw io n o histo rię tej n a u k i, a więc jej p re k u rs o ró w , m ię d zy n aro d o w e i polskie w aru n k i, w ja k ic h p o w staw ała o ra z persp ek ty w y jej ro z w o ju . O c h ro n a p rz y ro d y jes t m ło d ą d ziedziną n a u k o w ą, ale jej zaczątków m ożem y d o p a try w a ć się w najdaw niejszych źró d łach zw iązanych z w ierzeniam i religijnym i. W zam ierzchłych c zasach czczo n o d rz ew a , zw ierzęta i różne osobliw ości p rzy ro d y . Pierw sze p race n a len lem a t p o jaw iły się o k o ło sto la l tem u , a so zologia ja k o dyscyplina n a u k o w a p o jaw iła się d o p iero w lata ch sześćdziesiątych d w u d z iesteg o w ieku. N a fo ru m m ięd zy n aro d o w y m sozologia zaistniała w 1969 r., kiedy to o g ło szo n y zo stał r a p o rt S ek re ta rza G en eraln eg o O rganizacji N a ro d ó w Z jed n o czo n y ch U T h a n ta p t.: C złow iek i je g o środow isko, w k tó ry m zw ró co n o uw agę n a p o stę p u ją cą d eg rad ację śro d o w is k a. A u to r w tym ro zd ziale p rzed sta w ia c h arak tery sty k i polsk ich p rz y ro d n ik ó w , k tó rzy wnieśli d u ż y w kład w p o w sta n ie i ro zw ó j tej n a u k i: M a ria n a R aciborskiego, S tan isław a S okołow skiego, B o lesław a H ryniew ieckiego, J a n a G w a lb e rta Paw likow skiego, B o h d a n a D y a k o w s kiego, M ich ała Siedleckiego, A d a m a W o d ziczk o , W ład y sław a Szafera i W alerego G o etela.
Z ag a d n ie n ia ep islem o lo g iczn e w yznaczają treść d ru g ieg o rozdziału, w k tó ry m analizuje się p ojęcia sozologii, p o d e jm u je p ró b ę zdefin io w an ia tej n a u k i, określenia p rz ed m io tu jej b ad ań i bliższego o m ó w ien ia jej c h ara k te ry sty c zn y c h cech, a m ianow icie interd y scy p lin arn o ści. T erm in sozologia w p ro w ad ził W . G o e tel n a p o c z ą tk u lat sześćdziesiątych i oznaczał o n „ n au k ę o och ro n ie p rz y ro d y , o o ch ro n ie n a tu ra ln e g o śro d o w isk a człow ieka” . P rzedm iotem sozologii jest d y n a m ik a p rzem ian z ach o d zący ch w p rz y ro d z ie pod wpływ em człow ieka, p o siad ająca zazw yczaj c h a ra k te r zak łó cen ia n a tu ra ln e j ró w n o w ag i istniejącej w ekosystem ie, a także o p raco w an ie spo so b ó w k s z tałto w an ia k o rz y stn y ch sta n ó w ró w n o w ag i. P o d staw o w y m , o znaczeniu najb ard zie j ogólnym teo rety czn y m założeniem sozologii, jest tez a o w zajem nym pow iązaniu w szystkich zjawisk p rz y ro d niczych z ach o d zący ch z aró w n o w p rz y ro d z ie nieożyw ionej, ja k i ożyw ionej, o istnieniu bliższych lu b d alszych z w iązk ó w p o m ię d z y w szystkim i o rg a n iz m a m i w ystępującym i n a o k reślonym obszarze, i ich zależności od o k reślo n y ch czy n n ik ó w b io to p u . In n a d efinicja sozologii ok reśla ją ja k o „n a u k ę o p rzyczynach i d o ra ź n y c h s k u tk a ch , a także dalszy ch n astęp stw ach p rzem ian zachodzących zaró w n o w n a tu ra ln y c h , ja k i u p rz ed n io ju ż o d k ształco n y ch u k ła d a ch przyrodniczych n a m niejszych lub w iększych o b sz a ra c h biosfery w w yniku d ziałalności społecznej i gospodarczej człow ieka o raz 0 skutecznych sp o so b ac h z ap o b ieg a n ia ich ujem nym następ stw o m d la społeczeństw lub p rz y n a j m niej o m ożliw ościach m ak sy m aln eg o ich z ła g o d ze n ia ” . Sozologia jest n a u k ą k o m pleksow ą, syn tety zu jącą zdobycze ró żn y ch d z ia łó w n a u k i.
M ożem y się tak że sp o tk a ć w lite ratu rze z pojęciem p o lity ka sozologiczna, sozologia jest d e fin io w a n a ja k o n auka o w ieloszczeblow ym kierow aniu procesam i ochrony środow iska, tj. racjonal n ym w yko rzysta n iu i reprodukcji je g o zasobów, a w szczególności za pom ocą planów i narzędzi regulacji, dla zapew nienia niezbędnej sku teczn o ści i efektyw n o ści poczynań >v tym zakresie. J a k o działaln o ść p ra k ty c zn a p o lity k a so zo lo g iczn a p o leg a n a k iero w an iu p rzez władzę o k reślonych szczebli p rocesam i o ch ro n y i re p ro d u k c ji z aso b ó w śro d o w isk a o ra z śro d k ó w i w aru n k ó w pro w ad zący ch d o ich realizacji. J a k o d y sc y p lin a n a u k o w a p o lity k a sozologiczna jest n a u k ą o kierow aniu dz ia łaln o ścią ekologiczną, czyli uczy o n a ja k o rg an izo w ać, p lan o w ać i z arz ąd z ać procesam i o c h ro n y środow iska 1 ja k te procesy in te rn aliz o w ać w d z ia łaln o ści społeczno-gospodarczej, a b y zapew nić skuteczność i działaln o ść tych pro cesó w .
Trzeci ro z d ział ob ejm u je m eto d o lo g ic zn e zag ad n ien ia sozologii, a więc om aw ia się w nim m etody faktycznie sto so w an e w b a d a n ia c h sozologicznych. E m piryczne m eto d y w sozologii to przede
w szystkim o b serw acje n a u k o w e: sa telita rn e, m o n ito rin g o w e i lab o ra to ry jn e . Z ap rezen to w an e są tak że h u m an isty czn e m eto d y , w c e n tru m k tó ry ch znajduje się człow iek, jeg o stan biologiczny i psychiczny, je g o d zia łaln o ść g o sp o d a rcz a w z ag ro żo n y m środow isku o raz asp ek ty etyczno-m oralne wszelkiej ak ty w n o ści lud zk iej. D o c h arak tery sty c zn y c h m etodologicznych cech n au k h u m an isty cz nych n ależy zaliczyć ro zu m ien ie, in tuicyjne ujęcie całości i ocenę w artości. W n a u k ac h tych w yróżnia się trzy m eto d o lo g iczn e ty p y p o stę p o w a n ia : w yjaśniający lub n o m otetyczny; w artościujący lub aksjologiczny; sp raw o z d aw czy lu b id io g rałiczn y . Ja k o p rzy k ład filozoficznych m eto d w sozologii a u to r p rz ed sta w ia an alizę filozoficzną, w k tó rej m ożem y w yróżnić d w a typy: analizę o tologiczną - w znaczeniu ścisłym , sto so w a n ą w filozofii b y tu , o ra z analizę sk iero w an ą n a laki ro d z aj bytu , któ ry w ystępuje w p rz y ro d z ie, czyli n a byt m aterialn y . O s ta tn ią sc h a ra k tery z o w a n ą m eto d ą jest m eto d a system ow a. W b a d a n ia c h n a u k o w y ch z zak resu sozologii w ym agane jes t podejście system ow e zaró w n o w asp ek cie p rz ed m io to w y m , ja k i m etodologicznym . W b a d an iac h tych w ykorzystuje się wiele m eto d i tech n ik w celu ro z p o z n a n ia a k tu a ln e g o sta n u biosfery i a n tro p o sfery o ra z uk azan ia ko nieczności z a s to s o w a n ia ś ro d k ó w m ających z ah am o w ać deg rad ację środow iska n a tu ra ln e g o . Z b ió r tych w szystkich m eto d i technik stan o w i pew ien system m ożliw ości badaw czych w sozologii.
N a to m ia s t w ro zd ziale czw artym zap re ze n to w an o cztery koncepcje sozologii. W edług pierw szej koncepcji - em p irio lo g iczn ej - p rz ed m io te m b a d a ń szczegółow ych n a u k o przyrodzie jest strefa zjaw isk, a celem u sta le n ie stałych relacji zach o d zący ch m iędzy zjaw iskam i o raz sform ułow anie p raw rząd zący ch tym i zjaw iskam i. H u m a n isty c zn a koncepcja sozologii w całym procesie o c h ro n y n a tu ra ln e g o śro d o w isk a człow ieka przyw iązuje w ielką w agę d o a n tro p o sfery . H um anistyczne u w a ru n k o w a n ia , p rzesłan k i czy zało żen ia b a d a ń sozologicznych m ają sw ą p o d staw ę w w artościach hu m an isty czn y ch . F ilo zo fic zn a k o n cep cja sozologii przyjm uje ja k o p o d staw ę założenia filozoficzne d o ty czące człow ieka, p rz y ro d y i aksjo lo g ii. O s ta tn ia koncepcja - system ow a ujm uje w je d n ą całość obszary : a n tro p o s fe rę , b iosferę, a tm o sferę, h y d ro sferę, litosferę i kosm osferę. Celem d z iałan ia jes t u trzy m an ie n a Z iem i o p ty m a ln y ch w a ru n k ó w życia o ra z w a ru n k ó w rozw oju i zdrow ia człow ieka.
C zęść m e ry to ry cz n a p ra cy liczy sześć ro zd ziałó w , w k tó ry ch tra k tu je się o sferach, w jak ic h żyje i ro zw ija się człow iek o ra z o p ro b le m a c h zw iązanych z jeg o o c h ro n ą. Ż ycie człow ieka, jeg o pow stanie i rozw ój, realizuje się w n a stęp u jąc y c h sferach: atm o sferze - pow łoce p o w ietrza o taczającego kulę ziem ską, h y d ro sfe rze - po w ło ce w odnej Z iem i, litosferze - stałej pow łoce Ziem i, kosm osferze - najbliższe o toczenie k o sm iczn e Z iem i, biosferze - o to czen iu , w k tó ry m w ystępuje życie i a n lro p o - sferze - m iejscu i czasie w y stę p o w a n ia człow ieka n a Ziem i o ra z całą jeg o d ziałalność tw órczą, w ytw órczą i p ro d u k c y jn ą . W poszczególnych ro zd ziałach s ta ra n o się u k azać, jak i jest stan tych sfer, ja k ie są ź ró d ła z ach o d zą cy ch w nim zm ian o ra z ja k te zm ian y w pływ ają n a życie i zdrow ie człow ieka. W sk a za n o ró w n ież n a pew ne śro d k i zarad cze, n a k onieczność o c h ro n y tych stre f przez d e stru k cy j nym o d d ziały w an iem n a nie a n tro p o s fery . R ozdziały dotyczące poszczególnych sfer życia w skazują n a człow ieka ja k o głó w n eg o sp raw cę d estru k cji w śro d o w isk u . T y lk o ra c jo n aln a i o d p ow iedzialna d ziałaln o ść, a tak ż e św iad o m o ść i o d p o w ied zialn o ść człow ieka, d o p ro w a d zą d o p o p raw y stanu śro d o w isk a n a tu ra ln e g o . O c h ro n a p rz y ro d y p o w in n a stanow ić p o d staw o w y cel je d n o stk i ja k o w spólne d o b r o lu d zk o ści i isto tn y elem ent życia n a Ziem i.
K siążk ę u z u p ełn ia b ib lio g ra fia , in d ek s nazw isk i indeks rzeczow y, a także su m m a ry i contents. T reści w niej z aw a rte k siąd z D o łę g a kieruje d o każdego, k o m u nie jest obce d o b ro środow iska n a tu ra ln e g o . M o ż n a ją p o lecić o so b o m , k tó re zn ają p ro b lem y o ch ro n y p rzy ro d y , a także tym , którzy chcieliby bliżej p o z n a ć to zag ad n ien ie. D u ż a ilość przypisów odsyłających d o szczegółow ych pub lik acji i b ib lio g ra fia m o g ą być b a rd z o p o m o cn e p rzy o p racow yw aniu poszczególnych zagadnień z om aw ianej tem aty k i.
