Anna Dalkowska
Odszkodowanie i zadośćuczynienie pieniężne
za szkody wyrządzone przy leczeniu. Analiza
roszczeń odszkodowawczych pacjentów
na podstawie orzecznictwa sądów
Monetary compensation and redress for injury caused during the course of medical
treatment. Analysis of patients’ claims on the basis of case law
} Katedra Prawa i Postępowania Cywilnego, Szkoła Wyższa Prawa i Dyplomacji, ul. Śląska 35/37, 81-310 Gdynia, Tel.: (58) 661 83 91, Fax: (58) 661 83 93, e-mail: adalkowska@wp.pl
Wpłynęło: 10.11.2012 Zaakceptowano: 7.12.2012
Streszczenie: W ostatnich latach przepisy regulujące działalność
leczniczą uległy istotnym zmianom. Zmierzają one w zakresie roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie w kierunku ich upowszechnienia oraz udostępnienia pacjentom drogi do ich zaspokojenia. Wyrazem tych zmian jest między innymi powsta-nie Wojewódzkich Komisji do Spraw Orzekania o Zdarzeniach Medycznych oraz skonkretyzowanie katalogu praw pacjenta jako praw osobistych podlegających ochronie prawnej.
Słowa kluczowe: odszkodowanie | pacjent | sąd | zadośćuczynienie Abstract: In recent years, provisions governing curative activities
have changed significantly. They aim at making obtaining com-pensation and redress by patients more common and accessible. A result of these changes, among other things, is the establish-ment of Regional Commissions for adjudication of medical events and creation of a more specific list of patients’ personal rights pro-tected by law.
Key words: compensation | court | patient | redress
odszkodowawczych jest problemem, z którym mierzą się obecnie coraz częściej sądy powszechne.
Z istoty działań leczniczych wynika obiektywna trud-ność w ocenie, czy ujemne skutki w procesie leczenia lub pielęgnowania są następstwem naturalnych zmian chorobo-wych pacjenta, czy wynikają z zakażeń szpitalnych, błędów medycznych lub też z innych zdarzeń, mogących stanowić źródło szkody i odpowiedzialności z tym związanej. Przy ocenie odpowiedzialności odszkodowawczej należy opierać się na obiektywnych przesłankach, pamiętając jednak o tym, że niejednokrotnie trudne będzie ich oddzielenie od su-biektywnych odczuć pacjenta, zwłaszcza przy roszczeniach o zadośćuczynienie.
W ostatnich latach przepisy regulujące działalność lecz-niczą uległy istotnym zmianom, które w zakresie roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie zmierzają w kierunku ich upowszechnienia oraz udostępnienia pacjentom drogi do ich zaspokojenia. Wyrazem tych zmian jest między in-nymi powstanie Wojewódzkich Komisji do Spraw Orzeka-nia o ZdarzeOrzeka-niach Medycznych oraz skonkretyzowanie Ka-talogu Praw Pacjenta jako praw osobistych podlegających ochronie prawnej.
Przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej
Szkoda
Dla prawidłowego przedstawienia roszczeń odszkodo-wawczych związanych ze szkodami w działalności
leczni-Charakter prawny działalności leczniczej
Wykonywanie zawodu medycznego to szereg różnych czynności związanych z leczeniem i pielęgnowaniem. Podmioty lecznicze, niezależnie od ich formy organiza- cyjno-prawnej, wykonujące działalność leczniczą narażone są w szczególnie dużym zakresie na roszczenia odszkodo-wawcze ze strony pacjentów lub też zatrudnionego persone-lu. Z uwagi na to, że proces leczenia jest zwykle rozbudowa-ny i uczestniczy w nim wiele osób, właściwa ocena roszczeń
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
wiedzialności cywilnej i zdefiniowanie podstawowych reguł i pojęć.
Podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej za świad-czenia medyczne stanowią przepisy Kodeksu cywilnego [1] oraz pakiet ustaw zdrowotnych, których część weszła w życie z dniem 1 stycznia 2012 r., a część z tą datą została w istot-ny sposób zmodyfikowana. Podstawowym aktem praww istot-nym regulującym kompleksowo działalność leczniczą jest ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, która określa między innymi zasady funkcjonowania podmiotów wykonujących działalność leczniczą i prowadzenia rejestru podmiotów leczniczych. Prawne granice bezpieczeństwa wykonywania zawodów medycznych wyznacza również ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty i ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielę-gniarki i położnej.
Zgodnie z treścią art. 361 Kodeksu cywilnego „zobowią-zany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z które-go szkoda wynikła” [1]. Do koniecznych przesłanek odpo-wiedzialności odszkodowawczej należy: szkoda, wina oraz adekwatny związek przyczynowy. Istnienie powyższych przesłanek jest warunkiem koniecznym odpowiedzialności z tytułu działalności leczniczej, a brak którejkolwiek z nich oznacza brak odpowiedzialności.
Szkoda stanowi uszczerbek w sferze praw majątkowych (na mieniu lub na osobie) lub niemajątkowych pacjenta (do-znane krzywdy, cierpienia) [2]. W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że szkodę stanowi najczęściej „uszczerbek” wstały wbrew woli poszkodowanego [3–5]. Sama zgoda po-szkodowanego nie eliminuje samego „uszczerbku”, tj. istnie-nia szkody, jednak może ograniczyć lub w ogóle wyłączyć odpowiedzialność odszkodowawczą [6].
Podział na szkodę majątkową i niemajątkową wyodręb-niony został ze względu na rodzaj naruszonego dobra pa-cjenta. Szkoda majątkowa obejmować może uszczerbek na mieniu lub na osobie. W większości przypadków w pro-cesach medycznych roszczenia pacjentów dotyczą szkód na osobie, które oznaczają „wszelkie ujemne konsekwencje zdarzenia wyrządzającego szkodę, mające charakter fizjo-logiczny, jak uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia albo śmierć człowieka, jak i mające charakter moralny, w postaci poczucia krzywdy” [7].
Szkoda w sferze praw majątkowych pacjenta zdarza się sporadycznie, np. w przypadku, gdy pacjent w wyniku nie-zdolności do pracy, będącej następstwem szkody medycznej utracił możliwość zarobkowania lub gdy zostanie wyrządzo-na szkoda wyrządzo-na mieniu pacjenta, np. zniszczone rzeczy pozo-stawione w szpitalu.
Naprawienie szkody majątkowej obejmuje zgodnie z art. 361 § 2 Kodeksu cywilnego straty, które poszkodowany
po-osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (szkoda luccrum
cessans) [8]. Ustalenie wysokości odszkodowania wymaga
zastosowania metody deferencyjnej (różnicowej), która pole-ga na określeniu różnicy między rzeczywistym stanem ma-jątkowym a hipotetycznym, tj. takim, który przysługiwałby pacjentowi, gdyby szkody mu nie wyrządzono [9]. Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej wyraża pełną rekom-pensatę doznanego uszczerbku. Oznacza to, że wysokość od-szkodowania powinna odpowiadać wysokości szkody [10].
Szkoda o charakterze niemajątkowym to wszelkiego rodzaju ból, cierpienie, krzywda moralna, będące następ-stwem zdarzenia rodzącego odpowiedzialność odszkodo-wawczą. Za szkodę o charakterze niemajątkowym pacjent może domagać się zadośćuczynienia. W praktyce sądy przy ustaleniu wysokości należnego zadośćuczynienia za dozna-ną krzywdę natrafiają na trudności. Postępowanie dowo-dowe zmierza bowiem do ustalenia, czy szkoda w postaci np. bólu, lęku, dyskomfortu fizycznego lub psychicznego faktycznie miała miejsce, a następnie na obliczeniu stosow-nej sumy pieniężstosow-nej tytułem zadośćuczynienia. Naprawie-nie szkody polega na zrekompensowaniu uprawnionemu strat majątkowych oraz niemajątkowych, będących wyni-kiem zachowania się zobowiązanego do odszkodowania w postaci środków finansowych.
Wina
Wina stanowi kolejną przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej, w której mieści się element obiektywny i subiektywny. Obiektywność oznacza bezprawność w dzia-łaniu, tj. naruszenie obowiązujących reguł. Subiektywność określa psychiczne nastawienie sprawcy do zdarzenia. Z po-wyższego wypływają istotne wnioski:
t Czynności ze sfery działalności leczniczej niezgodne z przepisami prawa stanowią czynności bezprawne, czyli obiektywnie zawinione. Nie rodzą jednak od-powiedzialności odszkodowawczej, jeśli sprawcy nie można przypisać choćby najlżejszego stopnia su-biektywnego zawinienia.
t Zdarzenie medyczne może stanowić czyn obiektyw-nie bezprawny, ale subiektywobiektyw-nie obiektyw-niezawiniony. Prze-słanka subiektywna zależna jest od stanu psychicz-nego sprawcy szkody.
Wyróżnia się następujące postaci winy: wina umyślna i wina nieumyślna (niedbalstwo i lekkomyślność). Poję-cie „winy” jest pojęPoję-ciem ukształtowanym przez doktrynę i orzecznictwo.
Ze względu na złożoność procesu leczenia, zwłaszcza szpitalnego oraz funkcjonowanie szpitala jako instytucji, orzecznictwo sądów ukształtowało specyficzne typy winy, których nie można spersonifikować, tzw. winy bezimiennej i winy organizacyjnej.
Istnienie adekwatnego (normalnego) związku przyczyno-wego jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej oznacza, że pomiędzy działaniem lub zaniechaniem sprawcy a zaistniałą u pacjenta szkodą musi istnieć zależność tego ro-dzaju, że gdyby nie jego działanie lub zaniechanie to nie do-szłoby do powstania szkody. O istnieniu cechy normalności nie przesądza fakt, że każdorazowo z danej przyczyny powsta-je dany skutek [11]. Nie musi to być również skutek typowy, częsty, zwykle występujący z danych okolicach. Nawet bardzo rzadki skutek (śmierć pacjenta) jako następstwo planowego zabiegu medycznego (artroskopia kolana) może być uznany jako normalne następstwo stanowiące przesłankę odpowie-dzialności odszkodowawczej. Źródłem odpowieodpowie-dzialności odszkodowawczej może być umowa (odpowiedzialność ex
contractu) lub czyn niedozwolony (ex delictu).
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej strony łączy umowa i to z niej wynika powstała szkoda. W działal-ności leczniczej odpowiedzialność kontraktowa występować będzie w przypadku świadczeń zdrowotnych niefinansowa-nych z Narodowego Fundusz Zdrowia. Pacjenta łączy wów-czas z lekarzem umowa o świadczenie usług medycznych. W razie wystąpienia szkody przysługuje mu prawo do żą-dania odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienale-żytego wykonania umowy opartej o treść art. 471 Kodeksu cywilnego.
W przypadku odpowiedzialności deliktowej źródłem roszczeń odszkodowawczych pacjenta będzie fakt wyrzą-dzenia szkody, określany w literaturze czynem niedozwolo-nym [12]. Mówimy wówczas o odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych lub odpowiedzialności deliktowej wynikającej z art. 415 Kodeksu cywilnego. Charakteryzuje się ona tym, że sama szkoda stanowi samodzielne źródło odpowiedzialności odszkodowawczej, niezależnie od tego, czy osobę poszkodowaną i sprawcę szkody wiązała wcze-śniej jakakolwiek umowa. W razie wystąpienia szkody przysługuje mu prawo do żądania odszkodowania z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, oparte o treść art. 471 Kodeksu cywilnego. Niezależnie od powyż-szego pacjentowi przysługuje również roszczenie z tytułu czynu niedozwolonego, jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy stanowiło jednocześnie czyn niedozwo-lony. Wybór jest prawem pacjenta, jednak w razie doznania uszczerbku na zdrowiu dla pacjenta bardziej opłacalne jest skorzystanie z roszczeń odszkodowawczych z tytułu czynu niedozwolonego. Katalog roszczeń wynikających z reżimu odpowiedzialności deliktowej jest szerszy niż tych wynika-jących z odpowiedzialności kontraktowej. Pacjent za szkodę z czynu niedozwolonego ma roszczenie nie tylko o odszko-dowania za szkodę majątkową, ale także prawo do zadość-uczynienia* i prawo do renty**. Takie roszczenia nie przy-sługują w przypadku odpowiedzialności kontraktowej.
odpowiedzialności odszkodowawczej spoczywa zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego zawsze na tym, kto z danego zdarzenia wywodzi skutki prawne. W procesach medycz-nych judykatura i orzecznictwo wykształciło odrębne za-sady odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku, gdy ścisłe udowodnienie jest bardzo utrudnione lub wręcz niemożliwe. Sąd Najwyższy w wyroku z 1998 roku, wska-zał, że: „W procesach (lekarskich) sąd może, po rozważe-niu całokształtu okoliczności sprawy, uznać za wystarcza-jący wysoki stopień prawdopodobieństwa, nie wymagając od poszkodowanego ścisłego i pewnego udowodnienia, jaką drogą jego organizm został zainfekowany, taki bowiem dowód – ze względu na właściwości wchodzących w grę procesów biologicznych – często nie jest możliwy do prze-prowadzenia. Przyjęcie takiej możliwości wyznacza zara-zem (linię obrony) strony przeciwnej, zagrożonej koniecz-nością ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej. Obrona ta polega mianowicie na osłabianiu wspomnianego prawdopodobieństwa – przede wszystkim przez dowodze-nie, że zaistniały inne prawdopodobne przyczyny infekcji, względnie, że konkretne warunki w jakich – według twier-dzeń poszkodowanego – doszło do zarażenia, wykluczały taką możliwość” [13].
W procesach o zakażenia szpitalne w praktyce sądowej korzysta się z tzw. dowodu prima facie oraz domniemania faktycznego winy pozwanego szpitala. Oznacza to, że na-stępuje przesunięcie ciężaru dowodu z powoda na pozwa-nego. Do przyjęcia normalnego związku przyczynowego wystarczające jest wykazanie szkody (tj. zakażenia szpital-nego) oraz faktu przebywania w szpitalu w okresie, który świadczy o zaistnieniu zakażenia szpitalnego. Powyższe po-twierdza wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1974 r.: „Jeżeli w sprawie ustalono, że stan sanitarny szpi-tala był wyjątkowo zły i że mógł doprowadzić do infekcji, a zakażenie rzeczywiście nastąpiło, prawdopodobieństwo związku przyczynowego między złym stanem sanitarnym a zainfekowaniem organizmu jest tak duże, iż można przy-jąć, że powód spełnił swój obowiązek wynikający z art. 6 k.c. Nie można bowiem stawiać powodowi nierealnego wymogu ścisłego udowodnienia, jakimi drogami infekcja przedostała się do organizmu. Dlatego też w takiej sytuacji, jeżeli strona pozwana twierdzi, iż mimo ustalonego stanu rzeczy infek-cja pochodzi z innych źródeł, ciężar dowodu przesuwa się z powoda na pozwanego” [14]. Tak skonstruowana zasada domniemania winy pozwanego nie oznacza odpowiedzial-ności niezależnej od przesłanki winy. Domniemanie fak-tyczne art. 231 Kodeksu cywilnego może bowiem zostać obalone przeciwdowodem przez pozwany szpital [15]. Linia obrony powinna w procesie o zakażenia szpitalne prowadzić do maksymalnego osłabienia stopnia prawdopodobieństwa, że do zakażenia doszło u pozwanego oraz do zwiększenia prawdopodobieństwa wystąpienia go w innym miejscu.
Odszkodowanie
Świadczenie odszkodowawcze jest szczególnym rodzajem świadczenia, które polega na naprawieniu szkody. Podstawę prawną roszczeń odszkodowawczych w przypadku szkody na osobie w postaci uszkodzenia ciała lub rozstroju zdro-wia stanowi art. 444 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „W razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powo-du koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do na-prawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częścio-wo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przy-szłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty” [1]. W przypadku naruszenia dóbr osobistych pacjenta podstawę ochrony regulują prze-pisy: art. 445 i 448 Kodeksu cywilnego – w zakresie napra-wienia szkody niemajątkowej i art. 446 Kodeksu cywilnego – w przypadku roszczeń osób poszkodowanych śmiercią pacjenta, art. 4461 Kodeksu cywilnego, co do naprawienia szkody majątkowej i niemajątkowej na osobie, jeżeli dziecko doznało jej przed urodzeniem.
Podmiotem uprawnionym do żądania odszkodowania jest wyłącznie pacjent, będący poszkodowanym. Może on domagać się:
t zaspokojenia wszystkich kosztów związanych ze szkodą,
t renty – jeżeli utracił całkowicie lub częściowo zdol-ność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość.
Obowiązek kompensaty kosztów obejmuje wszystkie konieczne i celowe wydatki, niezależnie o tego, czy podjęte działania przyniosły poprawę zdrowia [16], takie jak koszty leczenia, diagnozy, terapii i rehabilitacji poszkodowanego, podjęte w celu poprawy stanu zdrowia pacjenta [17].W wy-roku z 26 czerwca 1969 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że uza-sadnione może być żądanie zwrotu kosztów, jakie poszko-dowany poniósł na konsultację u wybitnego specjalisty [18]. Poszkodowany może żądać również zwrotu kosztów trans-portu, odwiedzin bliskich, kosztów odżywiania, pielęgna-cji [19–21]. Za uzasadnione Sąd Najwyższy uznał także kosz-ty nabycia samochodu dla poszkodowanego pacjenta, jeżeli kompensuje kalectwo osoby poszkodowanej i przywraca możliwość łatwego przemieszczania, także w celu skorzy-stania z pełniejszego zakresu zabiegów leczniczych [22, 23].
2005 r. Sąd przyjął, że „rodzice dziecka są legitymowani do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych za szkodę majątkową obejmującą zwiększenie kosztów utrzymania upośledzonego dziecka ponoszone przez nich w wyniku za-winionego naruszenia przez lekarzy prawa rodziców do pla-nowania rodziny i przerywania ciąży na podstawie art. 4a ust. 1 pkt 2 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodzi-ny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 z późn. zm.). Dzia-łanie lub zaniechanie lekarza polegające na odmowie skie-rowania na odpowiednie badania prenatalne lub pod opie-kę poradni genetycznej w sytuacji zagrożenia obciążenia płodu wadą genetyczną, nieudzielenie rodzicom pełnych informacji o tym zagrożeniu oraz o możliwości, sposobach i terminie, w jakim wadę można wykryć, stanowi narusze-nie omówionych wyżej obowiązków lekarza i praw pacjenta, a także prawa rodziców do planowania rodziny i podjęcia świadomej decyzji o posiadaniu dziecka dotkniętego wadą genetyczną lub o przerwaniu ciąży, zgodnie z przepisami ustawy o planowaniu rodziny. Roszczenia odszkodowawcze obejmują nie tylko szkodę majątkową w postaci kosztów ciąży i porodu czy utraty możliwości zarobkowych matki po urodzeniu upośledzonego dziecka, lecz także szkodę wy-nikającą z konieczności ponoszenia przez rodziców zwięk-szonych kosztów utrzymania upośledzonego dziecka (art. 444 § 1 i § 2 k.c.)” [24].
Poszkodowany może zażądać wyłożenia z góry sumy potrzebnej na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumy potrzebnej na koszty przygoto-wania do wykonyprzygoto-wania innego zawodu. Odszkodowanie może przybrać postać jednorazowego albo okresowego świadczenia.
Roszczenie o rentę
Zgodnie z art. 444 § 2 Kodeksu cywilnego, „jeżeli poszko-dowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pra-cy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowied-niej renty” [25]. Podkreśla się w literaturze, ze przesłanki roszczenia o rentę muszą mieć charakter trwały [26–29].
Przy ocenie zasadności roszczenia o odszkodowania na-leży brać pod uwagę obowiązek poszkodowanego nie czy-nienia sobie krzywdy. Jeśli więc jego zachowanie przyczy-niło się do zwiększenia rozmiaru szkody, to obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do stopnia przyczynienia się zgodnie z treścią art. 362 Ko-deksu cywilnego [30, 31].
Roszczenie o zadośćuczynienie wynikające z art. 445 Kodeksu cywilnego przysługuje uprawnionemu w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia pa-cjenta. W wyroku z dnia 20 marca 2002 r. Sąd Najwyższy, stwierdził, że „Zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu, polegające na rozchwianiu emocjonalnym i znoszeniu cier-pień psychicznych, spowodowane udzieleniem pacjentowi w wyniku popełnionych błędów diagnostycznych sprzecz-nych informacji o stanie jego zdrowia i podejmowaniem wzajemnie wykluczających się metod leczniczych, mogą być uznane za wywołanie rozstroju zdrowia i uzasadniać przyznanie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 § 1 k.c.” [32]. Celem zadośćuczynienia jest zrekompensowanie w formie pieniężnej szkody o charakterze niemajątkowym. Z uwagi na szczególny charakter tego świadczenia jednym z ważniejszym dowodów w postępowaniu przed sądem jest dowód z przesłuchania poszkodowanego pacjenta. Jednak okoliczności indywidualne dotyczące konkretnego (sytuacja rodzinna, majątkowa, wiek, zawód, warunki mieszkaniowe, dochody) powoda powinny być ocenione przez sąd przy po-mocy obiektywnych kryteriów [33, 34].
Postępowanie dowodowe przed sądem
Postępowanie cywilne uregulowane zostało w Kodeksie postępowania cywilnego. Z uwagi na cel i potrzeby niniejszej pracy wydaje się koniecznym jedynie ich zasygnalizowanie oraz skupienie się na jednej z nich, odgrywającej najważ-niejszą rolę dla obu stron, tj. postępowaniu dowodowym.
Podstawową rolę w postępowaniu dowodowym odgrywa zasada kontradyktoryjności, wynikająca z art. 3 Kodeksu postępowania cywilnego w myśl której „strony i uczestnicy postępowania dowodowego są obowiązani (…) przedsta-wiać dowody” [35]. Oznacza ona, że to strony oferują sądo-wi dowody na poparcie swoich tsądo-wierdzeń i tylko te dowody przez nich wskazane mogą stanowić podstawę do rozstrzy-gnięcia. W konsekwencji więc wynik procesu zależy w prze-ważającym zakresie od inicjatywy dowodowej. W praktyce brak tej inicjatywy lub błędne wnioski dowodowe mogą spowodować negatywny wynik procesu nawet w sytuacji, gdy racja leży po stronie przegrywającej.
Postępowanie dowodowe opiera się na zasadzie ciężaru dowodu, mającej swą podstawę normatywną w art. 6 Ko-deksu cywilnego. Zgodnie z nią „ciężar udowodnienia fak-tu spoczywa na osobie, która z tego fakfak-tu wywodzi skutki prawne” [36]. W procesach medycznych, zwłaszcza tych, których przedmiotem jest zakażenie szpitalne, w praktyce sądowej rozwinęła się odwrotna koncepcja rozkładu ciężaru dowodu, mające swe uzasadnienie w specyfice tych spraw. Mianowicie przyjmuje tzw. domniemanie faktyczne winy
deksu postępowania cywilnego. Powoduje to przesunięcie ciężaru dowodu ze strony pacjenta (tj. powoda) na szpital (tj. pozwanego). Zakłada się prima facie, że do zakażenia doszło z winy (niedbalstwa) szpitala. Pozwany może bronić się wykazując z prawdopodobieństwem graniczącym prawie z pewnością, że do powstania szkody doszło z innych przy-czyn i innych źródeł.
Dla zobrazowania i przybliżenia wskazanych zasad po-stępowania dowodowego celowe wydaje się wskazanie przy-kładu obrazującego zachowanie pozwanego zwiększające ryzyko przegrania procesu. Pacjentka z jednego ze szpitali została wypisana po zabiegu ortopedycznym w stanie ogól-nym dobrym z niewielką odleżyną, zakażoną gronkowcem złocistym MRSA. W wypisie znajdował się wynik badania mikrobiologicznego, zawierający antybiogram oraz zalece-nie dalszego leczenia w poradni POZ. Pacjentka zgłosiła się do lekarza ogólnego, który wdrożył leczenie miejscowo za-stosowanym antybiotykiem. W dalszym etapie leczenia do-szło do przekształcenia się odleżyny drugiego stopnia w roz-ległą odleżynę stopnia czwartego i pogorszenia ogólnego stanu zdrowia pacjentki, w konsekwencji pacjentka była długotrwale hospitalizowana. W następstwie procesu sądo-wego zapadł wyrok wobec szpitala i wobec lekarza z przy-chodni POZ. Wyrok zasądzający odszkodowanie od szpitala opierał się na ustaleniu jego winy za powstanie odleżyny traktowane jako błąd w sztuce medycznej, w tym przypad-ku w sztuce pielęgnowania chorego. Nadto sąd ustalił winę szpitala za powstanie zakażenia, gdyż pozwany szpital nie obalił domniemania jego winy w zakażeniu.
Wobec lekarza zapadł wyrok, oparty na ustaleniu jego winy za błąd decyzyjny. Polegał on na niewłaściwym zasto-sowaniu terapii w leczeniu odleżyny, którego następstwem był znaczny uszczerbek na zdrowiu pacjentki. Podstawą odpowiedzialności lekarza była opinia biegłych z zakresu mikrobiologii, epidemiologii oraz chirurgii, z których wyni-kało, że odpowiedzialność za stan zdrowia pacjentki ponosi lekarz. Jego błąd w terapii spowodował rozwój zakażenia, za-burzenia procesu gojenia początkowo niewielkiej odleżyny.
Podsumowanie
Zmiany w ustawodawstwie oraz wzrost świadomości pacjentów prowadzi do rosnącej liczby procesów cywil-nych, wzrostu zasądzanych odszkodowań, zadośćuczynień oraz różnego rodzaju rent. Przegrane procesy medyczne prowadzą do coraz większych kosztów w funkcjonowaniu podmiotów leczniczych, stwarzając konieczność opłacania coraz wyższych składek ubezpieczeniowych. Uwidacznia się w coraz większym stopniu trend o charakterze ogólnoświa-towym, który prowadzi w rzeczywistości do zjawiska, gdzie koszty ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej stanowią
nej. Procesy odszkodowawcze z tytułu błędów medycznych i zakażeń szpitalnych są długie i skomplikowane. Wiążą się z koniecznością przeprowadzenia gruntownego postępowa-nia dowodowego, w tym przede wszystkim dowodów z opi-nii biegłych, często wzajemnie sprzecznych ze sobą, wza-jemnie wykluczających się. W konsekwencji trwają przez wiele lat i coraz częściej kończą się wyrokami zasądzającymi na rzecz pacjentów albo ich następców prawnych.
* Roszczenie o zadośćuczynienie wynikające z art. 445 Kodeksu cywilnego przysługuje uprawnionemu w razie uszkodzenia ciała lub wywołania roz-stroju zdrowia pacjenta z winy podmiotu odpowiedzialnego za doznaną krzywdę. Jak wskazuje się w literaturze, pojęcie krzywdy ma zabarwienie subiektywne. Dla oceny żądania pacjenta niezbędne jest zbadanie przez sąd całokształtu okoliczności sprawy, także pod względem obiektywnym. ** Roszczenie o rentę wynika z art. 442 § 2 Kodeksu cywilnego. Przysługuje
w razie utraty przez pacjenta całkowicie lub częściowo zdolności do pracy zarobkowej albo zwiększenia jego potrzeb życiowych lub zmniejszenia wi-doków powodzenia na przyszłość.
Konfikt interesów: nie zgłoszono.
Piśmiennictwo
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
2. Flisek A (ed.). Kodeks cywilny. C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 2009, p.111.
3. Czachórski W. Prawo zobowiązań w zarysie. Wydawnictwo PWN, Warsza-wa, 1968, p. 118.
4. Radwański Z, Olejniczak A. Zobowiązania – część ogólna. C.H. Beck, In-stytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 2008, p. 233.
5. Szpunar A. Ustalenie odszkodowania według przepisów kodeksu cywil-nego. Nowe Prawo 1965;(4):334.
6. Szpunar A. Zgoda uprawnionego w zakresie o ochrony dóbr osobistych. Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 1990;(1):41–66.
7. Rezler J. Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według prawa cywilnego). Wydawnictwo Prawni-cze, Warszawa, 1968, p. 137.
8. Czachórski W. Zobowiązania. Zarys wykładu. Wydawnictwo PWN, War-szawa, 1994, p. 75.
9. Olejniczak A. Komentarz do art. 498 kodeksu cywilnego (Dz. U. 64.16.93). In: Kidyba A (ed.), Olejniczak A, Pyrzyńska A, Sokołowski T, Gawlik Z, Janiak A, Kozieł G. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, LEX, 2010.
szawa, 1994, p. 80.
11. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2006 r., III CSK 135/05, LEX Nr 201033.
12. Czachórski W. Zobowiązania Zarys wykładu. Wydawnictwo PWN, War-szawa, 1994, p. 144.
13. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 1998 r., I CKN 786/97. 14. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1974 r., II CR 415/74. 15. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r., III CSK 429/06, LEX
Nr 274129.
16. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., II CSK 425/07. 17. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2002 r., II CKN 1018/00,
LEX Nr 75352.
18. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1969 r., II PR 217/69, OSN 1970, Nr 3, poz. 50.
19. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1971 r., II CR 427/71, OSP 1972, z. 6, poz. 108.
20. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1975 r., PRN 2/75, OSNC 1976, Nr 4, poz. 70.
21. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1973 r., II CR 194/73, OSP 1974, z. 4, poz. 83.
22. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., II CSK 425/07, LEX Nr 378025.
23. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1997 r., II UKN 113/97, OSP 1998, z. 6, poz. 121.
24. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., IV CK 161/05, OSP Nr 11, poz. 125.
25. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny. Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
26. Cisek A. In: Gniewek E. Kodeks cywilny. Komentarz. Warszawa, 2008, p. 801.
27. Radwański Z, Olejniczak A. Zobowiązania – część ogólna. C.H. Beck, In-stytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 2008, p. 642.
28. Safjan M. In: Pietrzykowski K (ed.). Kodeks cywilny. Komentarz. Vol. 1. Warszawa, 2005, p. 1280.
29. Śmieja A. In: Olejniczak A (ed.). Prawo zobowiązań – część ogólna. Sys-tem prawa prywatnego. Vol. 6, pp. 690–691.
30. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 1961 r., II CR 867/59, OSNC 1962, Nr 2, poz. 64.
31. Wyrok Sadu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1978 r., III PR 183/77, OSP 1979, z. 1–2, poz. 17.
32. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 marca 2002 r., V CKN 909/00. 33. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2005 r., III CK 392/04,
LEX Nr 177203.
34. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 1977 r., II CR 266/77, LEX Nr 7980.
35. Ustawa z dnia 1 stycznia 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego. Dz. U. Nr 43, poz. 296.
