Wystawa pt. Kartografia geologiczna ziem polskich do roku 1919
Marek Graniczny
1, Stanis³aw Wo³kowicz
1, Krystyna Wo³kowicz
1, Jerzy B. Miecznik
2Wystawa z okazji jubileuszu 90-lecia PIG, zatytu³owa-na Kartografia geologiczzatytu³owa-na ziem polskich do roku 1919, zosta³a zainicjowana i przygotowana przez Stanis³awa Wo³kowicza z pomoc¹ Krystyny Wo³kowicz i Jerzego B. Miecznika. Graficznie wystawê opracowa³y tak¿e Anna Bagiñska i Monika Cyrklewicz.
Za³o¿eniem przedsiêwziêcia by³o to, ¿eby orygina³y prezentowanych map znajdoway siê w zbiorach PIG oraz kolekcjach prywatnych pracowników instytutu. Zbiory te okaza³y siê tak du¿e, ¿e konieczne sta³o siê dokonanie selekcji. Stare mapy geologiczne eksponowane na wysta-wie pochodz¹ ze zbiorów Centralnego Archiwum Geolo-gicznego i Biblioteki Pañstwowego Instytutu GeoloGeolo-gicznego oraz z prywatnych kolekcji Krystyny i Stanis³awa Wo³ko-wiczów, Piotra Krzywca i Jerzego B. Miecznika.
Nikt naprawdê nie wie, kiedy i gdzie oraz w jakim celu narysowano pierwszy szkic najbli¿szego otoczenia. Pierw-sze mapy, jak twierdz¹ badacze przedmiotu, ukaza³y siê bardzo dawno, byæ mo¿e s¹ nawet starsze od sztuki pisania. D³ugo przedtem, zanim Europejczycy dotarli do Pacyfiku, mieszkañcy Wysp Marshalla umocowywali patyczki w celu wskazania przewa¿aj¹cych kierunków wiatrów i fal. Prehistoryczni Europejczycy rysowali mapy na œcianach jaskiñ, natomiast Inkowie wykonywali misterne p³askorzeŸby map z kamienia i gliny. Pochodzenie s³owa mapa wywodzi siê od ³aciñskiego wyrazu mappa, co oznacza serwetê b¹dŸ p³ótno, na których w œredniowieczu rysowano mapy. Inne mapy, na przyk³ad ¿eglarskie, szkicowano na pergaminach, st¹d pochodzi nazwa karta, wywodz¹ca siê od greckiego s³owa chartes i ³aciñskiego charta (papier). W kolejnych, wiekach pod wp³ywem rozwoju nauki, techniki oraz odkryæ geograficznych, szkice ulega³y przeobra¿eniom. Powstawanie nowych imperiów oraz pañstw narodowych powi¹za³o opracowywanie map z posiadaniem terytorial-nym. Dlatego te¿ nowe narzêdzia i metody ich sporz¹dza-nia by³y ci¹gle doskonalone. Zmiesporz¹dza-nia³ siê ich wygl¹d, kszta³t i symbole.
Prze³omem w kartografii, dokonanym przez Gerardusa Mercatora w XVI wieku, by³o rozwiniêcie metody odwzo-rowania wszystkich po³udników i równole¿ników w taki
sposób, aby nawigatorzy mogli prowadziæ proste linie pomiêdzy dwoma punktami i kierowali statkiem wed³ug sta³ego kursu kompasu. Wspó³czesne odwzo-rowanie Mercatora jest nadal powszechnie stosowane. W Polsce nazwa mapa w dzisiejszym znaczeniu pojawi³a siê dopiero w piœmiennictwie drugiej po³owy XVIII wieku. Wczeœniej u¿ywano nazw:
wypisanie, opisanie, malowanie krainy, jak podaje
S. £aski w Ksiêgach o gotowoœci wojennej z 1545 r. Ogólnie uznaje siê, ¿e najstarsza mapa geologicz-na pochodzi z Wadi Hammamat w Egipcie (zwageologicz-na równie¿
Papirusem górniczym z Turynu). Zosta³a ona sporz¹dzona
na papirusie datowanym na 1150 r. p.n.e. Mo¿na na nim rozpoznaæ ska³y osadowe zaznaczone czarnym kolorem oraz ska³y intruzyjne oznaczone na br¹zowo. Dodatkowo przedstawiono lokalizacjê wyst¹pieñ z³ota oraz miejsca kultu religijnego.
Wed³ug dostêpnej wiedzy najstarsza mapa geologiczna Ziem Polskich zosta³a opracowana przez J.E. Guettarda (1715–1786) w 1762 roku. Mapa Ziem Polskich zosta³a opublikowana w Histoire de l’ Académie Royale des
Scien-ces a Paris i nazwana w oryginale Carte Minéralogique de Pologne. Rélative a un mémoire de M. Guettard. Wydano
j¹ w kolorze czarno-bia³ym i znalaz³y siê na niej wydziele-nia czterech prowincji mineralogicznych (geologicznych). Mimo ¿e nie by³a ona zbyt skomplikowana, a przyk³ado-wo ziemie Ksiêstwa Litewskiego, stanowi¹ce 2/3 ca³oœci obszaru mapy, oznaczono jednym wydzieleniem jako „strefa piaszczysta”, to dzie³o to nale¿y uznaæ za pierwszy przyk³ad geologicznego opracowania kartograficznego na ziemiach polskich.
Warto jeszcze zadaæ sobie pytanie, czym jest mapa geo-logiczna i kim s¹ jej adresaci? Znakomicie daje na nie odpowiedŸ definicja, jak¹ zawar³ pierwszy dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego Józef Morozewicz w przedmowie do Przegl¹dowej Mapy geologicznej Polski Józefa Grzybowskiego wydanej w 1912 roku: A przecie¿
mapa geologiczna bêd¹ca syntez¹ obecnego stanu wiado-moœci o budowie kraju, to niezbêdna podstawa do dalszej, bardziej szczegó³owej pracy nie tylko zawodowego geolo-ga lub geografa, nie tylko górnika lub gleboznawcy, lecz tak¿e rolnika i biologa, a nawet zwyk³ego, inteligentniej-szego turysty, który przyjemnoœæ podró¿owania pragnie po³¹czyæ z po¿ytkiem samokszta³cenia siê.
Wystawê rozpoczyna pierwsza mapa geologiczna ziem polskich wykonana przez Polaka — Stanis³awa Staszica,
Carta Geologica totus Poloniae, Moldaviae, Transylva-niae, Hungariae et Valachiae, datowana na 1806 rok.
Nato-miast najstarsz¹ zaprezentowan¹ map¹ jest Petrographische
Charte eines Theils des Riesengebirges an der Schlesi-schen Granze, wykonana przez Johanna Jiraska, a pochodz¹ca
z 1791 roku (zob. Graniczny i in.; Prz. Geol., 54: 759–763). Na wystawie pokazano prace wielu wspania³ych geologów i przyrodników odkrywaj¹cych tajemnice obrazu geo-logicznego Polski, wœród nich: Leopolda von Bucha (ryc. 1), Carla Oeynhausena, Francois Sulpice Beudanta, Fredricha 407
Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 5, 2009
M. Graniczny S. Wo³kowicz K. Wo³kowicz J.B. Miecznik
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.graniczny@pgi.gov.pl, stanislaw.wol-kowicz@pgi.gov.pl, krystyna.wolkowicz@pgi.gov.pl;
2
Miecznik — Artystyczna Pracownia Br¹zowniczo-Grawerska, ul. Bokserska 21,02-692 Warszawa; jerzy@miecznik.waw.pl
Hoffmanna, Georga Gotlieba (Jerzego Bogumi³a) Puscha (ryc. 2 — patrz str. 443), Ludwika Zejsznera, Hieronima £abêdzkiego, Wilhelma von Haidingera, Ludwiga Hohe-neggera, Ferdynanda Roemera, Franza Rittera von Hauera, Emila Tietzego, Emila Dathego i Wilhelma Petraschecka. Ponadto zaprezentowano mapy zawarte w monumental-nym Atlasie Geologiczmonumental-nym Galicji, szczególnie wykonane przez Stanis³awa Zarêcznego, Victora Uhliga, Franciszka Bieniasza, W³adys³awa Szajnochê, Wawrzyñca Teisseyre’a, Mariana £omnickiego, a tak¿e liczne mapy publikowane w
Pamiêtnikach Fizjograficznych, a wœród nich dzie³a Józefa
Siemiradzkiego.
Najstarsze mapy zosta³y wykonane technik¹ miedzio-rytu, by³y rêcznie kolorowane, drukowane na papierze czerpanym ze znakami wodnymi i zdobione piêknymi
kar-tuszami. To prawdziwe dzie³a sztuki. Potem zaczê³a domi-nowaæ technika litografii.
W czasie braku pañstwowoœci polskiej badania przyrody o¿ywionej i nieo¿ywionej traktowano jak powinnoœæ patrio-tyczn¹. Najdobitniej zosta³o to przedstawione we wspomnieniu poœmiertnym autorstwa St. Soko³owskiego, poœwiêconym jed-nemu z autorów Atlasu Geologicznego Galicji — prof. Maria-nowi £omnickiemu: Œwiêtym obowi¹zkiem naszym jest strzec
zazdroœnie skarbów, które przyroda rozla³a tak obficie po ca³ym obszarze naszej ojczyzny, powinnoœci¹ jest przedstawiæ ich obraz polskiemi si³ami, w jêzyku polskim, aby stwierdziæ przed ca³ym œwiatem, ¿e ziemiê tê, przez Boga nam dan¹, my posiadamy, a nie kto inny.
Wystawê, któr¹ zorganizowano w salach 15 i 16 budyn-ku C PIG (Muzeum Geologiczne), mo¿na bêdzie ogl¹daæ od 14 maja 2009 r.
408
Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 5, 2009
Ryc. 1. Fragment Mapy Leopolda von Bucha Mineralogische Karte von Schlesien (1797), miedzioryt rêcznie kolorowany, z kolekcji
Wystawa pt. Kartografia geologiczna ziem polskich do roku 1919 (patrz str. 407)
443 Ryc. 2. Mapa Królestwa Polskiego wykonana przez J.B. Puscha z Pamiêtnika Fizjograficznego t. I (1881), z kolekcji K. i S. Wo³kowiczów
