Przeracki, Jerzy
"Quellen zur Geschichte der ersten
Katharinenschwester und ihrer
Gründerin Regina Protmann † 1613",
hrsg. und erläutert von Ernst
Manfred Wermter, "Zeitschrift für
die Geschichte und Altertumskunde
Ermlands" Beiheft 2, 1975 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 120-122
1 20 Recenzje i omówienia
łów. W sum ie streszczenia w p ro w ad zają czytelnika dobrze w zasadniczą treść listów.
S u m ując nasze u w agi m uszą stw ierdzić, że w ydaw ca dokonał dzieła po żytecznego, cennego i należałoby sobie życzyć, aby za ty m tom em poszły dalsze i by jego koledzy w ydaw cy poszli jego śladem.
W ła d ysła w C zapliński
Q u e l l e n z u t G e s c h i c h t e d e r e r s t e n K a t h a r i n e n s c h w e s t e r n u n d i h r e r G r ü n d e r i n R e g i n a
P r o t m a n n t 1613, h e r a u s g e g e b e n u n d e r l ä u t e r t v o n E r n s t M a n f r e d W e r m t e r , ( O s n a b r ü c k ) 1975, V e r l a g A . F r o m m , s s . 169, l n l b . Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , 1975, B e i h e f t 2.
Od przeszło p iętn a stu la t E rn s t M an fred W erm te r zajm u je się b a d an iem zag adnień zw iązanych z re fo rm ą Kościoła katolickiego n a W arm ii po soborze try d en c k im (1548— 1563). R eform ę tę na W arm ii p ro w adzili bisk u p i S tan isław Hozjusz (1551—1579) i M arcin K ro m e r (1579— 1589). P rz e ja w a m i zmian, za chodzących wówczas w Kościele w arm iń sk im , było sprow adzenie jezuitów do B ran iew a oraz założenie zgrom adzenia sió str k a ta rz y n e k w ty m m ieście, a n a stęp n ie w Ornecie, L id z b ark u W arm iń sk im i Reszlu.
P rzed n ap isan iem ro zp raw y o refo rm ie potry d en ck iej n a W arm ii i roli zgrom adzeń zakonnych w jej przeprow adzaniu, postanow i! W erm te r zebrać i w ydać d ru k iem n ajw ażniejsze przekazy rękopiśm ienne — biblioteczne i a r chiw alne — pro w en ien cji w arm iń sk iej, odnoszące się do histo rii pierw szych w a rm iń s k ic h k onw entów k a ta rzy n e k i do działalności ich założycielki, R eginy P ro tm an n . Co p ra w d a n iek tó re d o k u m en ty do dziejów k a ta rz y n e k m ożna z n a leźć w w ielu różnych w ydaw n ictw ach , ale — ja k dotąd — b r a k b yło całoś ciowej edycji źródeł do tego zagadnienia.
O m aw iana p raca sk łada się z przedm ow y, bibliografii, w stęp u i w ła ś ciwego zbioru dokum entów . B ibliografię rozpoczyna zestaw ienie a rchiw aliów i rękopisów bibliotecznych, z k tó ry ch korzy stał w ydaw ca. N astęp n ie podany został, sporządzony łącznie, w y kaz źródeł d ru k o w a n y ch i opracow ań, co nie w y d aje się rozw iązaniem ani dobrym , ani p raktycznym .
We w stępie W erm te r n a k reślił sy tu ację diecezji w a rm iń s k ie j w X V I s tu leciu, w s k azując n a zasługi H ozjusza i K ro m e ra n a polu odnow y życia re li gijnego n a W arm ii. P o d k reślił także znaczenie najw iększego i najbogatszego m un icy p iu m w arm ińskiego — S tarego M iasta B ran iew a, k tó re było człon k iem w spólnoty h anzeatyckiej, a ponadto w ażn y m ośrodkiem k u ltu ra ln y m . W ty m w łaśnie m ieście urodziła się i w ychow ała R egina P ro tm a n n (1552— 1613), córka bogatego k u p ca P io tra i R eginy z dom u Tingel.
Około 1571 ro k u m łodziutka R egina P ro tm a n n w ra z z d w iem a rów ieś niczkam i zam ieszkała w odziedziczonym dom u w sw oim ro d zinnym mieście, ab y wieść ta m życie zakonne w ubóstw ie, choć bez określonej re g u ły zakon nej. Z grom adzenie to zostało zaw iązane pod w ezw an iem św. K a tarzy n y , k tó ra b y ła p a tro n k ą S tarego M iasta B ra n ie w a i m iejscow ego kościoła parafialnego. W te n oto sposób rozpoczął sw oją działalność n a W arm ii zakon k atarzy n ek .
W zór i form y tego zgrom adzenia zostały zaczerpnięte n iew ątp liw ie od pochodzących z F la n d rii beginek, k tó re od połowy XVI w iek u działały na
Recenzje i omówienia 121
W arm ii: w B raniew ie, L id zbarku, R eszlu i Ornecie. P o w y m a rciu ostatnich p rzedstaw icielek tego zakonu n a W arm ii opustoszałe dom y b eginek p rzejm o w ały k ata rzy n k i. M iały one sw oje k o n w en ty w ty ch sam ych m iastach w a r m ińskich, w k tó ry c h przed tem d ziałały beginki. I t a k dzięki R eginie P r o t- m a n n najw cześniej rozpoczął działalność b ra n ie w sk i k o n w e n t k ata rzy n e k , a n a stęp n ie założono k o n w en ty w O rnecie (w 1583 r. lu b wcześniej), w Lidz b a rk u (w 1586 lub w 1587 r.) i w R eszlu (przed 1594 r.).
P ro te k to ra m i now ego zgrom adzenia byli b iskupi w arm iń scy : n a jp ie rw M arcin K rom er, a później P io tr T ylicki (1601— 1604) i Szym on R udnicki (1604— 1621), k tó rzy n ad ali k a ta rzy n k o m sta tu s zgrom adzenia zakonnego oraz zabezpieczyli je m aterialn ie.
D uchow ym i przew o d n ik am i i nauczycielam i pierw szy ch k a ta rz y n e k w a r m iń sk ich b y li b ran iew scy jezuici. Z akonow i tem u zresztą pow ierzono opiekę duchow ą n a d kobietam i, a szczególnie n ad zakonnicam i.
Z grom adzenie k a ta rzy n e k zaw iązane — ja k w spom niano — w 1571 roku, 18 m a rc a 1583 ro k u otrzym ało od b isk u p a K ro m e ra sw oją regułę, k tó ra z n an a jest jak o P ierw sza R eguła, gdyż 12 m arc a 1602 ro k u bisk u p T ylicki n a d ał k a ta rzy n k o m w a rm iń s k im D ru g ą Regułę. Nie w iadom o, kto ułożył P ierw szą Regułę, a u to ra m i D rugiej R eguły zaś byli jezuici b ran iew scy P a w e ł B oxa i E n g elb ert K eilert. Różnice m iędzy tym i reg u łam i b yły dość znaczne, przed e w szystkim jeśli chodzi o a rty k u ły , określające cele zgrom adzenia i stopień jego zależności od w ładzy zw ierzchniej. M ianow icie m o ty w k o n tem p lac y jn y został w D rugiej R egule przesłonięty n ak azem p ra cy apostolskiej dla zbaw ie n ia bliźnich. W edług P ierw szej R eg u ły opiek u n am i zgrom adzenia m ieli być proboszcz i d w a j o b y w atele b raniew scy, D ru g a R eguła n a to m ias t podporząd ko w y w ała k a ta rz y n k i bezpośrednio biskupow i, z pom inięciem m iejscow ego proboszcza.
D la W arm ii w X V I—X V III w iek u zn am ien n y jest f a k t znacznego odpły w u m łodzieży do klaszto ró w i uczelni poza g ra n ic am i bisk u p stw a. Je śli idzie o pow ołania zakonne z W arm ii, to w d ru g iej połowie XV I stu lecia k iero w ały się one głów nie do b ry g id ek g d ań sk ich oraz ch ełm ińskich i to ru ń sk ich bene d y k ty n ek . N a przełom ie X V I/X V II w ieku, obok czterech m iejscow ych kon w en tó w k ata rzy n e k , w dalszym ciągu dużą p o p u larnością cieszyły się w śród dziew cząt w a rm iń s k ic h g d ańskie brygidki. W klasztorze ty m n a początku X V II stulecia n a 11 w ym ienionych w kro n ice k laszto rn ej sió str z tere n ó w pol skich, aż 8 pochodziło z W arm ii (B raniew a i L idzbarka), a przełożoną b yła K a ta rz y n a E ngelsd o rffin z B ran iew a, przeniesiona po ro k u 1625 do k lasztoru w L u b lin ie J.
W sw ojej p u b lik acji W erm te r u w zględnił przede w szystkim te tek sty , k tó re odzw ierciedlają życie relig ijn e p ierw szych k a ta rz y n e k w arm iń sk ich . Z biór doku m en tó w o b ejm u je akta, listy i m a te ria ły biograficzne dotyczące R eginy P ro tm an n . S k ła d ają się n a ń 22 pozycje z la t 1577— 1659. Większość z nich pochodzi z arch iw u m zgrom adzenia k a ta rz y n e k w G r o tta fe rra ta koło R zym u oraz z A rc h iw u m Diecezji W arm iń sk iej w Olsztynie. P rz y ich p u
bli-1 D i e K l o s t e r c h r o n i k v o n S t . B r i g i t t e n i n D a n z i g (1600—1618). N e b s t e i n e m A n h a n g m i t A n w e i s u n g e n f ü r d e n G o t t e s d i e n s t i n d e r K l o s t e r k i r c h e , h r s g . v . R . S t a c h n i k , Z e i t s c h r i f t f ü r d i e G e s c h i c h t e u n d A l t e r t u m s k u n d e E r m l a n d s , B d . 30, 1960, H . 1 (89), s s . 63— 119.
1 22 Recenzje i omówienia
k a cji kierow ano się zasadam i p rzy jęty m i w niem ieckiej in stru k cji w y d a w n i czej dla źródeł n o w o ż y tn y ch 2.
Oprócz zbioru dokum entów , w om aw ian y m w y d aw n ictw ie zn ajd u ją się dw a d odatki źródłowe. P ierw szy dotyczy podstaw gospodarczych i uposażenia konw entów k atarzy n ek , a obejm uje 52 reg esty z kopiarzy i a k t poszczególnych k onw entów z la t 1569— 1624, głów nie z arch iw u m w G ro tta fe rra ta i A rchiw um Diecezji W arm ińskiej w Olsztynie 8.
D rugi do d atek źródłow y sk ład a się z 13 frag m e n tó w dotyczących k a ta rzynek, a w y ję ty c h z relacji b iskupów w a rm iń s k ic h do R zym u o stan ie die cezji z la t 1610— 1751. Gros ich pochodzi z A rch iw u m K o n g regacji Soboru T rydenckiego w Rzymie.
Zbiór d o k u m entów i d odatki źródłow e zostały zaopatrzone w obszerne, przynoszące w iele ciekaw ych in fo rm a cji i przejrzyście sporządzone, przypisy tekstow e i rzeczowe. W ydaw nictw o zam yka in d ek s osób, miejscowości i h a seł rzeczowych. F a k t nierozdzielenia go n a trz y w sp om niane g ru p y u tru d n ia k o rzystanie z publikacji.
P ra c a W erm te ra stanow i cenne uzupełnienie naszej w iedzy o żeńskich zgrom adzeniach n a W arm ii i w całych P ru s a c h K rólew skich. M ożna mieć jed n a k w ątpliw ości (a p rzy n ajm n iej W erm te r w cale ich n ie rozwiewa), czy w ydaw ca opublikow ał rzeczyw iście w szystkie n ajw ażniejsze przekazy źródło w e do interesu jąceg o go zagadnienia, skoro w om aw ianej p racy nie m am y choćby w zm ianki o b o g atym przecież a rch iw u m lidzbarskiego k o n w e n tu zgro m adzenia k ata rzy n e k , z n ajd u jąc y m się w L id zb ark u W arm ińskim .
Należy przypuszczać, że przy g o to w y w an a przez E rn s ta M a n fred a W erm te ra m onografia w a rm iń s k ic h konw en tó w k a ta rz y n e k będzie jedną z cen niejszych p ra c n a u k o w y ch w jego d o robku badaw czym .
Jer zy P rzeracki 2 J . S c h u l t z e , R i c h t l i n i e n f ü r d i e ä u s s e r e T e x t g e s t a l t u n g b e i H e r a u s g a b e v o n Q u e l l e n z u r n e u e r e n d e u t s c h e n G e s c h i c h t e , B l ä t t e r f ü r d e u t s c h e L a n d e s g e s c h i c h t e , J g . 98, 1962, s s . 1— 11. 3 M o ż n a t u t a j d o d a ć , i ż w A r c h i w u m D i e c e z j i W a r m i ń s k i e j w O l s z t y n i e , A r c h i w u m B i s k u p i e ( d a l e j A D W O , A B ) , E b 28: C o n g r e g a t i o S a n c t a e C a t h a r i n a e M o n i a l e s i n H e i l s b e r g , z n a j d u j ą s i ę o d p i s y i p o t w i e r d z e n i a s z e ś c i u p r z y w i l e j ó w d l a k o n w e n t u l i d z b a r s k i e g o z l a t 1606— 1728. C o p r a w d a r e g e s t y d w ó c h s p o ś r ó d t y c h d o k u m e n t ó w , w y s t a w i o n y c h w r o k u 1606 i 1620 p r z e z b i s k u p a R u d n i c k i e g o ( c z t e r y p o z o s t a ł e p o c h o d z ą z l a t 1650— 1728), z o s t a ł y o p u b l i k o w a n e p r z e z W e r m t e r a z a r c h i w a l i ó w , z n a j d u j ą c y c h s i ę w G r o t t a f e r r a t a , i z k o p i i , z a m i e s z c z o n y c h w p r o t o k o ł a c h w a r m i ń s k i c h w i z y t a c j i d i e c e z j a l n y c h , j e d n a k ż e w z e s t a w i e n i u ź r ó d e ł w y k o r z y s t a n y c h w p r a c y b r a k u j e w y m i e n i o n e j w y ż e j s k ł a d k i p a p i e r o w e j z A D W O , z a w i e r a j ą c e j o d p i s y p r z y w i l e j ó w , d o t y c z ą c y c h u p o s a ż e n i a k a t a r z y n e k l i d z b a r s k i c h . W a r t o t e ż w s p o m n i e ć , ż e d o b a d a ń n a d d z i e j a m i k a t a r z y n e k w a r m i ń s k i c h w n a s t ę p n y c h s t u l e c i a c h m o g ą b y ć b a r d z o p r z y d a t n e a k t a w i z y t a c y j n e i g o s p o d a r c z e c z t e r e c h k o n w e n t ó w w a r m i ń s k i c h z k o ń c a X V I I I i z X I X w i e k u : A D W O , A B , I I J u n g f r a u e n — C o n v e n t B r a u n s b e r g 2, 4, 5 i 10 (z l a t 1785— 1854); I I J u n g f r a u e n — C o n v e n t H e i l s b e r g : c z t e r y k s i ę g i z l a t 1826— 1874; I I J u n g f r a u e n — C o n v e n t R ö s s e l 1, 2, 4, 6, 8, 11 i 13 ( z l a t 1794— 1854) o r a z I I J u n g f r a u e n — C o n v e n t W o r m d i t t 1—3, 5, 7—9 ( z l a t 1795— 1874); a t a k ż e A r c h i w u m K a p i t u ł y , I , I С 27 (1867 r . ) .
