Dekański, Dariusz Aleksander
W sprawie narodowości i chronologii
opatów oliwskich w pierwszej
połowie XIV wieku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 109-117
M
I
S
C
E
L
L
A
N
E
A
D ariu s z A le k s a n d e r D ek a ń s k i
W SPRAWIE NARODOWOŚCI I CHRONOLOGII OPATÓW
OLIWSKICH W PIERWSZEJ POŁOWIE XIV WIEKU
O pactw u cystersów w Oliwie poświęcono w lite ra tu rz e historycznej
nieliczne dotąd monografie. Jeszcze w X IX w. J.C. K retzsch m er w y
dał w G dańsku niew ielką pracę Die C istercienser-Abteil O liw a 1. Je s t
to opracow anie w znacznym stopniu przestarzałe, napisane w sposób
bezkrytyczny, a w d o d atk u oparte na w ąskiej bazie źródłowej. W X X w.
pow stały dw ie prace poświęcone k onw entow i oliwskiem u, a mianowicie
m aszynopis A. L u b o m sk ieg o 2 dotyczący dziejów klaszto ru cystersów w
Oliwie, praca w niew ielkim stopniu uw zględniająca źródła dyplom atycz
ne, oraz m onografia polskiego badacza K. D ąbrowskiego Opactwo cy ste r
sów w O liwie od X I I do X V I w ie k u , w y d an a w 1975 r. przez G dańskie
Tow arzystw o N a u k o w e 3. We w szystkich w ym ienionych p ublikacjach nie
rozstrzygnięto do końca k w estii organizacji życia w ew nętrznego c y ste r
sów, kładąc głów ny nacisk n a przedstaw ienie spraw gospodarczych i po
litycznych, a problem y organizacyjne tra k tu ją c jedynie jako u zupełnie
nie całości, stąd też praw dopodobnie w y n ik a m arg in aln e potraktow anie
problem u chronologii rządów poszczególnych opatów i ich przynależności
narodow ej, polegające na niew ielkim w y k o rzystaniu źródeł. J.C. K retz-
schm er np. oparł się w swoich badaniach n a 50 portreta ch , umieszczo
nych n a ścianach refek tarza klasztoru oliwskiego. Na tej podstaw ie u s ta
lał imię opata, d atę jego w yboru oraz śmierci, bądź też, o ile to było
możliwe, ew en tu aln ą d atę rezygnacji z urzęd u opack ie g o 4. W w ielu je
dnak p rzy p ad k ach ustalenia tego au to ra nie zn ajd u ją potw ierdzenia w
m ateriale źródłow ym 5. Mimo znajom ości ustaleń poprzednika, J.C. K retz-
schm era, A. L u b o m s k i0 oraz K. D ą b ro w s k i7 podali w swoich pracach
1 J.C . K r e tz s c h m e r , Die Cisterc ienser -A bteil Oliva, D a n z ig 1847.
2 A. L u b o m s k i, Dzieje klaszto ru cystersó w ui Oliwie, B ib l. G d . P A N , O liw a 1945, m a s z y n o p is, M s 3169/IV. M a s z y n o p i s t e n b a r d z o r z a d k o b y w a w y k o r z y s t y w a n y p r z e z b a d a c z y , m im o s w y c h n i e z a p r z e c z a ln y c h w a r to ś c i .
3 K . D ą b r o w s k i , Opactwo cyst ersó w w Oliwie od. X I I do X V I w ie k u , G d a ń s k 1975. 4 J . C. K r e tz s c h m e r , op. cit., ss. 59—62.
5 К . D ą b r o w s k i , O p a c tio o cyst ersó w , s. 44. 6 A. L u b o m s k i, o p . cit., ss. 191—193.
7 K. D ą b r o w s k i , Opactwo cyst er só w, ss. 44—45, 90—93, 133—137. N a n ie ś c is ło ś c i o p r a c o w a n ia o r g a n i z a c j i ż y c ia w e w n ę t r z n e g o k l a s z t o r u o liw s k ie g o w t e j p r a c y z w r a c a ł u w a g ę F. S i k o r a w
110
Dariusz A le k s a n d e r D e k a ń s kl
zestaw ienia opatów nie ustrzegając się błędów. U w aga ta dotyczy zwłasz
cza pracy K. Dąbrowskiego, pisanej w latach siedem dziesiątych. A utor
m iał możliwość dokładnego zbadania om awianego problem u, nie skorzys
tał z niej jednak, gdyż jak sam stw ierdza, w ym agałoby to osobnych s tu
diów n a ten t e m a t 8.
W arto jeszcze w ym ienić dw ie publikacje G. L abudy, k tó re w niew iel
kim stopniu mogą być pomocne przy u stalan iu chronologii rządów o pa
tów oliwskich. P ierw sza z nich to p opularnonaukow a praca poświęcona
opatow i Stanisław ow i (1330— 1356), po k tó rej nie należało się spodzie
wać ściślejszych u s t a le ń 9, dru g a natom iast dotyczy sp raw y au to rstw a
K roniki klasztoru oliwskiego 10.
J a k w ynika z przedstaw ionego stan u badań, w iedza o Opatach oliw
skich, mimo dużej liczby publikacji na tem aty pom orskie okresu średnio
wiecza n , jest niekom pletna, na co ostatnio zwrócił uw agę F. Sikora przy
okazji recenzji pracy K. D ąbrowskiego, w ysuw ając przy ty m postulat
dokładnego zbadania tej k w e s ti i12. Sam jednak, n a ile jest to n a m w iado
me, nic w tej m aterii nie przedsięwziął, poza w ym ienioną w yżej recenzją.
Ja k gdyby w odpowiedzi na p ostulat F. Sikory, chociaż p rzy in n ej okazji,
ukazały się jedynie dw a a rty k u ły poświęcone opatow i Stanisław ow i, pió
ra G. Labudy, o k tórych była już m ow a w y ż e j 13.
re c e n z ji : Z dz iejów klaszto ru oliwsk iego w X I I—X V / w., Z a p i s k i H is to r y c z n e , 1977, t. 42, z 4, ss. 123—125. W k i l k a l a t p ó ź n ie j K . D ą b r o w s k i w p u b l i k a c j i : W sprawie najs ta rszy ch dz iejów klaszto ru oliwskiego, Z a p i s k i H i s to r y c z n e , 1982, t. 57, z. 1, s. 114, p r z y z n a ł s ię d o b łę d ó w p o p e łn i o n y c h w s w o j e j m o n o g r a f ii .
8 K . D ą b r o w s k i , W sp ra w ie na js ta rszy ch , s. 114 s tw ie r d z a d o s ło w n ie : „ N ie m o g łe m p r o w a d z ić o s o b n y c h s tu d i ó w n a d t ą k w e s t ią , o d w o ł y w a ł e m się p r z e w a ż n i e b e z p o ś r e d n io d o li t e r a t u r y p r z e d m i o t u ” .
9 G. L a b u d a , Stanisl aw (ur. ok. 1300 r., zm. ok. 1356 т.), opat o li w sk i w latach 1330—1355, w : L u d z ie P om orza Średniowiecza, t. 13, G d a ń s k 1981, ss. 130—134. I n n e p r a c e o o p a c ie S ta n is ła w ie p o r. p r z y p . 13.
10 T e n ż e ,
O
opacie Stanisław ie autorze «K r o n iki O liw sklej» z p o ło w y X I V w ie k u , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1980, n r 1, ss. 5—16.11 L i t e r a t u r ę p r z e d m io t u d o t y c z ą c ą d z ie j ó w k l a s z t o r u o l iw s k ie g o d o k ł a d n i e o m a w ia K . D ą b r o w s k i , Opactwo cyst er só w, ss. 5—19, o r a z p r a c a n i e m i e c k i e g o h i s t o r y k a o b e j m u j ą c a sw o im w y k ł a d e m o k r e s d o r. 1310: H . L i n g e n b e r g , Die A n fä n g e des Klos ters Oliva u n d die Enstehu ng der d eutschen S ta d t Danzig, S t u t t g a r t 1982.
12 F. S i k o r a , Z dziejów, ss. 95—129. K w e s ti a n a r o d o w o ś c i o p a tó w o l iw s k i c h n i e j e s t ta k s p o r n a , j a k c h ro n o lo g ia w ł a d z y o p a c k ie j . P r o b l e m p o r u s z a n y p r z e z F. S i k o r ę w k w e s tii w ła d z y o p a c k ie j d o t y c z y ł g łó w n i e s p r a w c h ro n o l o g i i, u k a z a n e j p r z e z a u t o r a n a w y b r a n y c h p r z y k ł a d a c h . 13 G. L a b u d a , O o p a c ie S t a n i s l a u s e , ss. 5—16; te n ż e , S t a n is ła w , ss. 130—134. P i e r w s z a z p r a c d o t y c z y j e d y n i e a u t o r s t w a K ronik i, d r u g a m a s z e r s z y c h a r a k t e r , t r a k t u j e b o w i e m o d z ia ła ln o ś c i o p a ta S t a n is ła w a w e w s z y s tk i c h s f e r a c h ż y c ia k l a s z t o r u o liw sk ie g o . O o p a c ie S t a n is ła w ie g łó w n ie w a s p e k c i e K r o n i k i klaszto ru oliwsk iego w s t a r s z e j l i t e r a t u r z e h i s t o r y c z n e j p is a li m .in .: W. K ę t r z y ń s k i , O d w ó c h nie zn anych h isto ryk a ch po ls kich, P r z e w o d n i k N a u k o w y i L i te r a c k i , t. 14, L w ó w 1896, ss. 289—301; Bibliografia lite ra tu ry polskiej, N o w y Korbut.
T. l . P i ś m i e n n i c tw o staropolskie, o p r a ć . R . P o l la k , W a r s z a w a 1963, ss. 243—344; E. M a sc h k e , D ie ältere Ges chichtsschreibung des Preussenlandes, Scriptore s r eru m Prussi carum ( d a le j S rP ),
W
s pr aw ie n a ro d o w o ś ci i chro nologii o p a t ó w oliwskich
111
N ajw cześniejsze źródło dotyczące organizacji życia w ew nętrznego
powstało w sam y m klasztorze oliwskim. J e s t to w ydane d ru k iem w d r u
giej połowie X IX w. przez W. K ętrzyńskiego F ra g m en tu m Menologii Oli-
viensis 14. Czas pow stania tego źródła nie jest dokładnie znany, a podana
w nim lista opatów niekom pletna. W ydaw ca sta ra ł się ją uzupełnić czer
piąc dane z pu b lik acji G. S c h w e n g la ls, J.C. R r e tz s c h m e r a le, T. H ir-
scha 17 oraz M. P erlb ach a le. D rugim źródłem dotyczącym opatów oliw
skich jest w ym ieniona w yżej p ra c a G. Schw engla 19 z połow y X V III w,
tr a k tu ją c a o historii Kościoła n a Pom orzu, w k tó re j m.in. zaw arto in te
resujące nas inform acje. N iestety, nie zawsze są one praw idłow e. P o
dobnie T. H irsch 20 w sw ojej p racy źródłoznawczej nie ustrzegał się b łę
dów, szczególnie chronologicznych, chociaż — ja k stw ierdza K . D ąbrow
ski — podany tu w ykaz opatów jest n ajb ard ziej w ia ry g o d n y 21. W. K ę
trzyński w ydał jeszcze jedno cenne źródło: L iber M o rtuorum m onasterii
B. Mariae de Oliva 22, n o tu jąc im iona braci zakonnych oraz dobrodziejów
duchow nych i świeckich. N iestety, zapisani są ta m tylko niek tó rzy spoś
ród zm arłych opatów, b ra k przy ty m bliższych danych, ja k np. d a ty
śm ie rc i23. Bardzo cenne jest dla badaczy w ydaw nictw o M. P erlb ach a
Pom m erellisches U rku n d en b u ch 24 oraz edycja źródeł pom orskich Preus-
sisches U r k u n d e n b u c h 25. W ydaw nictw a te podają dokładne d a ty roczne
spraw ow ania godności opata.
W ym ienione m ateriały źródłowe w ykorzystano w niniejszym a r ty k u
le, posługiw ano się też K roniką klasztoru o liw sk ie g o 2e. Celem opracow
a-Bd 6, F r a n k f u r t a. M a in 1968, ss. 7—8; M. P o l l a k ó w n a , K r o n ika Piotra z Diisburga, W r o c l a w 1968, SS. 84— 105.
14 Fra gmentum. Menologii O ltu ie n s is , w y d . W . K ę t r z y ń s k i , M o n u m en ta P o l o n ia e Historica
(d a le j M P H ), t. 4, W a r s z a w a I960, ss. 136—139.
15 G. S c h w e n g e l , A d his toriam ecclesiasticam P om m eranie a appa ratus pau per ... 1794, w y d . B. C z a p la , „ F o n t e s " , R. 18, 1914, ss. 304—325.
16 J . C. K r e tz s c h m e r , op. cit.
17 Katalogu s n o m in u m a b b a tu m В . Mariae de O liü a , h r a g . v . T. H i r s c h , S r P , B d . 5, L e ip z ig 1874, ss. 591—647.
18 P o m m e r e ll is c h e s V rku n d e n b u c h (d a le j P U ), h r s g . v . M. P e r l b a c h , D ar.zig 1882. 19 G . S c h w e n g e l , op . c it., ss. ,316—319.
20 Katalogus, ss. 591—647.
21 K . D ą b r o w s k i , O p a c t w o c y s te r s ó w , s. 44.
22 L i b e r M o r tu o r u m m onast erii B. M a ria e cle O liu a , w y d . W. K ę t r z y ń s k i , M P H , t. 5, W a r s z a w a 1961, ss. 504—537.
23 W. K ę t r z y ń s k i , W s tę p (do:) L i b e r M o r tu o r u m m o n a s t e r i i B. M a ria e d o Oliva, s. 501; p o r. К . D ą b r o w s k i , Opa ctwo cyst ersó w , s. 44.
24 P o r . p r z y p . 18.
25 Preussisches U r k u n d en b u ch (d a le j P r U ) , Bd. 2 (1309—1335), h r s g . v .M . H e in , E. M a sc h k e , K ö n i g s b e r g 1939; B d. 3 (lief l) (1335—1341), h r s g . v.M . H e in , K ö n i g s b e r g 1944; B d . 3 (lief 2) (1342—1345), h r s g . v.M . K o e p p e n , M a r b u r g 1959; B d . 4 1346—1351), h r s g . v.H . K o e p p e n , M a r b u r g 1960.
26 D ie ä l t e r e Chronik vo n O liu a u n d die s ch r iftta fe ln v o n O liu a , h r s g . v . T h H i r s c h , S i P , lid . l, L e ip z ig 1861, ss. 650—805; Die C hro n ik en v o n Oliva u nd Br u ch s tü c ke älter er Chroniken,
112
Dariusz A le k s a n d e r D ekański
nia było ustalenie narodow ości i chronologii opatów oliwskich w p ie rw
szej połowie X IV w.
O pat (abbatus) stał na czele k o n w en tu cysterskiego, składającego się
co najm n iej z 12 zakonników. W pierw szej połowie XIV w. konw ent
składał się z w ym aganej statutow o liczby mnichów. Św iadczy o ty m cho
ciażby lista św iadków d o k um entu z 22 sierpnia 1331 r . 27 (dot. sporu o
granicę klasztornej w si Skowarcz). Do obowiązków opata należało k ie
row anie całością życia k o n w en tu czyli zarów no sp raw am i duchowym i, jak
i m a te r ia ln y m i2S. O pat rep rezen to w ał ko n w en t na zew nątrz, życiem w e
w n ętrzn y m kierow ał przy pomocy a p a ra tu h ierarch ii k lasztornej, z p rze
orem (prior) na czele 29.
Pochodzenie etniczne opatów oliwskich, także w X IV w. wiąże się z
szeroką kw estią — etniczności konw entów cysterskich. W klasztorach tej
reg u ły na ziemiach polskich było w ielu m nichów obcej n a ro d o w o śc i30.
Prawdopodobnie, należy to wiązać z izolacją konw entów , z ascetycznym
stylem życia, jak rów nież z silnym pow iązaniem klasztorów z ich m acie
rzystym i o p a c tw a m i31. K o n w en t oliwski w pierwszej połowie X IV w. był
pod ty m względem ty p o w y i p rzy n ajm n iej w połowie składał się z ele
m en tu narodowościowo obcego. Świadczą o ty m chociażby im iona zakon
ników oliwskich. Jednakże rów nież osoby miejscowego pochodzenia w stę
pując do klasztoru m ogły przyjm ow ać im iona ogólnochrześcijańskie lub
zw iązane z trad y cją k la s z to ró w 32. C h a ra k te ry sty k i etnicznej klasztoru
S r P , B d . 5, ss. 591—648; Chronic a O liu ie n s is A u c to re Stanislao ab bate Olivesi, w y d . W . K ę t r z y ń s k i , M P H , t. 6, W a r z a w a 1962, ss. 310—350, ( d a l e j: K r o n i k a w w s z y s tk i c h u w z g l ę d n io n y c h w p r z y p i s ie p o z y c ja c h ).
27 P r U , B d . 3, 1, n r 125.
28 F. W in t e r , D ie Cistercienser des nordöstlichen Deutschlan d, Bd. 1, G o t h a 1868, s. 11: S. K u j o t , O p a c t w o pelpllńskie, P e l p li n 1875, ss. 17—18. N o w e s p o jr z e n ie n a k w e s t i e o r g a n i z a c j i ż y c ia w e w n ę t r z n e g o c y s te r s ó w d a j ą p r a c e . J . K ło c z o w s k i, W sp ó ln o ty chrześ cijań sk ie
K r a k ó w 1964; te n ż e , Z a k o n y na zie m ia ch pols ki ch , w : K o ś c ió ł w Polsce, t. l, K r a k ó w 1966, ss. 37э—49*.
29 S. K u j o t , op. cit., s. 18; K. D ą b r o w s k i , Opa ctwo cyst er só w, s. 45.
30 O n a r o d o w o ś c i p o l s k i c h k l a s z t o r ó w c y s t e r s k i c h p is a li m .i n ,: J . K ł o c z k o w s k i, Z a ko n y na ziemiach, s. 425; S z t u k a p o l s k a przedrom ańska i r o m a ń s k a u s c h y ł k u XIII w,, r e d . M. W a lic k i, t. 1, W a r s z a w a 1971, s. 173; И. L e s z c z y ń s k i, Dzieje cyster sów, w : Z a k o n y b e n e d y k t y ń sk ie w Polsce. K ró tk a h i s t o r ia , T y n i e c 19S0, s. 88. H. L e s z c z y ń s k i w w y m i e n i o n e j w p r z y p isie p r a c y p isz e : „ D o X V w . a w n i e k t ó r y c h k l a s z t o r a c h n a w e t jesz c z e w X V I s tu l e c iu w ię k s z o ś ć c z ło n k ó w w k o n w e n t a c h s ta n o w il i c u d z o z ie m c y . I t a k w k l a s z t o r a c h m a ł o p o l s k i c h , z w y j ą t k i e m M o g iły , p r z e w a ż a l i F r a n c u z i i W ło si, n a t o m i a s t w p o m o r s k i c h , w ie lk o p o l s k ic h i ś lą s k i c h — N i e m c y ” . Z o p i n ią t ą n a le ż y się zg o d zić. C y s t e r s i z O liw y b y l i t y p o w y m d la P o m o r z a k o n w e n t e m ; z d e c y d o w a n ą p r z e w a g ę w k o n w e n c i e p o s ia d a l i N ie m c y , j e d y n ą p r z y s t a n i ą p o ls k o ś c i w G d a ń s k u i o k o l ic a c h s p o ś ró d k l a s z t o r ó w m ę s k i c h b y l i d o m i n i k a n i e g d a ń s c y . P o r . p r a c e : E. K e y s e r , G e s c h ic h t e des Weisellandes, L e ip z ig 1940, s. 30; W . Ł ę g a , Spo łe czeń stw o l p a ń stw o gdańsko-pom orskie го XII i X III w ie k u , P o z n a ń 1956, s. 62.
31 U. B o r k o w s k a , Odb udow a i tw orzenie po dsta w K o ś c io ła ( d r u p a p o ł o w a X I i X I I wiek),
w : Ch rze śc ijaństwo w Polsce, re d . J . K ło c z o w s k i, L u b l i n 1980, s. 41.
32 A. Z b i e rs k i , S tr u k tu ra zawodowa, społeczna, e tn i c z n a lu d n o ś c i , w : H i s to r i a G d a ń s k a , r e d . E. C ie ś la k , t. 1, G d a ń s k 1978, ss. 230—231.
oliwskiego nie należy odnosić do w szystkich członków konw entu. Z apew
ne cała h ierarchia rządząca klasztorem aż do czasów now ożytnych sk ła
dała się z elem entu etnicznie obcego 33.
Do końca pierw szej połowy X IV w. spotykam y tylko dw a im iona opa
tów, k tó re ew en tu aln ie m ogłyby sugerow ać pochodzenie słow iańskie lu b
polskie: Ja ra c u s — co może być odpow iednikiem im ienia Jaracz, znanego
w Polsce w w iekach ś r e d n ic h 34 oraz — w in teresu jący m n as okresie
pierwszej połow y X IV w. — S ta n is ła w 35. O ile pierw sze imię nie stw arza
kłopotów in te rp re ta c y jn y c h z ra c ji chociażby niechrześcijańskiego pocho
dzenia, o tyle imię S tanisław było już w ty m czasie ogólnochrześcijań-
skim. N ależałoby więc rozstrzygnąć czy opat S tanisław był au to rem K r o
n ik i oliw skiej i czy tenże a u to r znał język polski. Jednoczesne rozw iąza
nie tych dw u kw estii m ogłoby być podstaw ą do stw ierdzenia jego sło
w iańskiego pochodzenia. Jednakże, aczkolwiek autorstw o K ro n ik i można
ustalić z dużym p ra w d o p o d o b ień stw em 36, b ra k jakichkolw iek danych
o ew entualnej znajom ości języka polskiego. Nie m ożna więc rozstrzygnąć
w tym m iejscu, czy opat Stanisław b y ł Polakiem .
Listę opatów rządzących w pierw szej połowie X IV w. otw iera R u d i
ger (Rüdiger). Sw oje rządy, jako kolejny, d w u n asty już w dziejach opac
tw a zw ierzchnik k onw entu, rozpoczął jeszcze w X III w .37 Po raz p ie rw
szy w źródłach oliwskich pojaw ia się 5 m arca 1283 r . ss, jako notariusz
oliwski (notarius). W latach 12 8 4 39 i 12 8 5 40 zapew ne on p iastuje urząd
komorzego, czy kom ornika (cam m erarius), by 5 lutego 1291 r . 41 pojaw ić
się w dokum encie oliwskim jako opat (abbatus). Na ty m klasztornym
urzędzie R udiger pojaw ia się ostatni raz w dokum encie pod d a tą 10 lis
topada 1310 r . 42.
N a podstaw ie wyżej w ym ienionych źródeł badacze dziejów klasztoru
u stalają rząd y opackie R udigera na la ta 1291— 1310 43. Jed n ak że śmierć
33 K . D ą b r o w s k i , O p a c t w o cyst er só w, s. 44; A. Z b ie rs k i, op. c it., s. 331.
34 I b id e m , s. 44, p r z y p . 163, 45; J . p o w i e r s k i tw i e r d z i, iż J a r a c u s j e s t z c a łą p e w n o ś c ią o d p o w i e d n ik i e m p o ls k ie g o i m i e n ia J a r a c z , a w z w i ą z k u z t y m m a ło p r a w d o p o d o b n e , b y o p a t J a r a c u s b y ł z p o c h o d z e n i a N i e m c e m , g d y ż i m i ę n i e j e s t c h r z e ś c ij a ń s k i e , j a k r ó w n i e ż n ie j e s t i m i e n ie m n i e m i e c k i m . W ia d o m o ś ć t ę p o d a ł a u t o r o w i J . P o w i e r s k i ( G d a ń s k ). 35 I b id e m , s. 90. 36 P o r . p r z y p . 10, 13. 37 K o l e jn o ś ć o p a tó w o l iw s k i c h p r z y j m u j e m y za u s t a l e n i a m i K . D ą b r o w s k i e g o , t r a k t u j ą c o p a ta R u d i g e r a j a k o d w u n a s t e g o z k o le i o p a t a k l a s z t o r u w O liw ie (p o r. K . D ą b r o w s k i , Opactwo c y s te r s ó w , s. 45). W . K ę t r z y ń s k i o k r e ś l a R u d i g e r a j a k o t r z y n a s t e g o o p a ta o liw sk ie g o (p o r. F ra g m en tu m Menologii, s. 138). 38 PU , n r 357. 30 I b id e m , n r 370 ( d o k u m e n t d a t o w a n y n a 25 m a r c a ). 40 I b id e m , n r 394 ( d o k u m e n t d a t o w a n y n a 8 m a j a ). 41 I b id e m , n r 476. 42 I b id e m , n r 693.
43 K . K a is is k e , Das deu tsc he S ie d elw erk des Mittelalte rs i n Pom er ellen, K ö n i g s b e r g 1938,
W
s pr aw ie n a ro d o w o ś ci i chro no logii o p a t ó w oliwskich
113
114
Da riusz A le k s a n d e r D e k a ń skl
jego zanotow ana jest w źródłach pod datą 18 m arca 1313 r.44, należy więc —
na co zw racał już uw agę F. Sikora — przesunąć rządy R udigera do
r. 1313 45. Czyniąc to pozbyw am y się lu k i w ykazyw anej w latach 1310 —
1313, w k tó ry ch dostępne n am dzisiaj źródła nie n o tu ją żadnego opata
oliwskiego. P rzem aw iają też za ty m rozw iązaniem dane o n astęp n y m
opacie, Aleksandrze. Badacze zgodnie u stalają okres jego rządów w la
tach 1313— 1320 46 A leksander jako opat pojaw ia się w źródłach po raz
pierw szy pod datą 7 m aja 1313 r . 47, po raz ostatni w dokum encie d a to
w anym 28 lutego 1320 r.48 N a podstaw ie F ra g m en tu m Menologii ustalić
m ożna datę śm ierci A leksandra na 16 g ru d n ia 1320 r . 49
P aw eł (Paulus I) następca A leksandra, pojaw ia się po ra z pierw szy
w źródłach dopiero 30 listopada 1323 r. 50 Nie m usi to jed n ak w cale oz
naczać, iż godność ta w akow ała bez m ała 3 lata, jak chce tego W. K ę trz y ń
ski 51. O statn i raz o P aw le jako opacie m ów i d o kum ent z 2 lutego
s. 205; S ło to n ik geogr aficzny Króle stw a Polskiego i in n y ch kr a jó w sło w ia ńskich (d a le j SG), r e d . B. C h le b o w s k i, P . S i li m i e r s k i , W . W a sile w s k i, t. 7, W a r s z a w a 1886, s. 800; K . D ą b r o w s k i ,
Opactwo cystersów, s. 45. C h r o n o lo g ię r z ą d ó w o p a c k ic h m o ż n a j e d y n i e r o z p a t r y w a ć w l a t a c h , b ą d ź te ż p o d a j ą c w p r z y b l i ż e n i u m ie s ią c p o c z ą t k u s p r a w o w a n i a w ła d z y , g d y ż p r z y o b e c n y m s t a n i e w ie d z y ź ró d ł o w e j , b r a k d o k ł a d n y c h d a t m ia n o w a n i a z a k o n n i k ó w n a u r z ą d o p a c k i. T a k j e s t w p r z y p a d k u o p a ta R u d i g e ra , a t a k ż e j e g o n a s tę p c ó w . T o, że R u d i g e r p o j a w ił się w ź r ó d ł a c h o l iw s k i c h p o r a z p ie r w s z y 5 l u te g o 1291 r ., n ie o z n a c z a o c z y w iśc ie , że z d a t ą tą za cz ą ł s p r a w o w a ł f u n k c j ę o p a ta . M u s ia ło t o n a s tą p i ć j a k i ś c z as p r z e d t y m . J e g o p o p r z e d n i k , o p a t J o h a n n e s r a z p o j a w ił s ię w ź r ó d ł a c h , j a k o o p a t, 25 l i s to p a d a 1289 r. (PU , n r 461). O z n a cza to , iż m ię d z y 25 l i s to p a d a 1289 a 5 l u te g o 1291 R u d i g e r r o z p o c z ą ł s w o j e o p a c k i e r z ą d y . P o d o b n i e m a się rz e c z z k w e s t ią k o ń c a r z ą d ó w o p a c k ic h R u d i g e r a i j e g o n a s tę p c ó w , g d z ie z k o n ie c z n o ś c i m u s i m y p r z y j m o w a ć d a t ę o s ta t n ie g o d o k u m e n t u , w k t ó r y m z a k o n n ik w y s t ę p u j e J a k o o p a t. W m i a r ę d o k ł a d n i e m o ż n a s tw ie r d z ić j e d y n i e d a t ę ś m i e r c i z a k o n n ik a , g d y ż i s t n ie j e s to s o w n e ź ró d ło . T ę m e t o d ę u s t a l a n i a c h ro n o l o g i i r z ą d ó w o p a c k ic h s t o s u j e s ię z k o n ie c z n o ś c i w e w s z y s tk i c h p r z y p a d k a c h , p o c z ą w s z y od o p a ta R u d i g e r a , a s k o ń c z y w s z y n a S t a n is ła w ie .
44 L i b e r M ortu orum, s. 513; F ra g m en tu m Menologii, s. 138. P o r . G. S c h w e n g e l , op. cit., s. 319.
45 F. S ik o r a , Z dziejów, s. 123. L u k a w r z ą d a c h o p a c k ic h k l a s z t o r u o liw s k ie g o w l a t a c h 1310—1313 p o j a w ił a s ię n p . u K . D ą b r o w s k i e g o , Opa ctwo cyst er só w, s. 45. Z a p r z e s u n i ę c i e m r z ą d ó w R u d i g e r a z r. 1310 n a 1313 p r z e m a w i a r ó w n i e ż K r o n ika k l a s z t o r n a , g d z ie p o d d a t ą 1313 w i d n i e j e R u d i g e r j a k o o p a t ( a b b a t u s ) , (K r o n ika, S r P , B d . l , s. 710 n ; B d . 5, s. 607 n ; M P H , t. 6, ss. 321—322). D o d a t k o w o za t a k i m w id z e n ie m p r z e m a w i a j ą l a t a s p r a w o w a n i a r z ą d ó w o p a c k ic h p r z e z n a s t ę p c ę R u d i g e r a , A l e k s a n d r a . T e z ę p r z e s u n i ę c i a r z ą d ó w R u d i g e r a z 1310 r. n a r . 1313 p o d t r z y m u j e p u b l i k a c j a n i e m i e c k a H. L in g e n b e r g a op. c it., s. 250. A u t o r t e n u s ta l a r z ą d y R u d i g e r a n a l a t a 1261—1313.
46 L i b e r Mortu orum, s. 535; F r a g m en tu m Menologii, s. 138. P o r . A. L u b o m s k i, o p . cit., s. 192; K . D ą b r o w s k i , Opactwo cyst er só w, s. 90. 47 P r U , Bd. 2, n r 91. 48 I b id e m , n r 173. j e ż e l i o p a t A l e k s a n d e r w i d n i e j e n a liś c ie ś w i a d k ó w w d o k u m e n c i e z 28 l u te g o 1320 r., t o co n a j m n i e j d z iw n e z d a je s ię d a t o w a n i e j e g o r z ą d ó w p r z e z w y d a w c ó w P r U , Bd. 2 n a r. 1.319, n a w e t p r z y z a s t r z e ż e n i u n i e p e w n o ś c i t e g o f a k t u . 49 L i b e r M ortuor um , s. 535; F ra g m en tu m Menologii s. 138. 50 P rU , Bd. 2, n r 431.
51 L i b e r M o rtu o ru m s. 517. W y d a w c a te g o ź r ó d ł a , W. K ę t r z y ń s k i s t w i e r d z a iż b y ło d w ó c h o p a tó w o t y m i m i e n iu ; j e d e n ż y ją c y w l a t a c h 1323—1324, d r u g i z a ś w l a t a c h 1348—1349. P o r . S G . t. 7, s. 800. P o r . t a k ż e u w a g i o g ó ln e z a w a r t e w p r z y p . 43 n in ie j s z e g o a r t y k u ł u .
W spr aw ie n a r odow oś ci i chro no logii o p a t ó w oliwskich
115
1324 r . 52 W spom ina się w praw dzie o P aw le też w dokum encie z 3 lipca
1334 r . 53, ale jako o byłym opacie, gdyż godność tę pełnił już Stanisław
(Stanislaus), objąw szy ją w 1330 r . 54 Poniew aż b rak źródłowo u d o k u
m entow anych imion innych opatów oliwskich z tego okresu, p rzy jąć n a
leży, że P a w e ł pełnił sw ój urząd w latach 1320— 1330 55. Swego czasu
G. L ab u d a stwierdził: „Wiemy, że poprzednikiem jego [Stanisława] był
Paweł, k tó r y objąw szy rząd y około 1320 r., zrezygnow ał ze swojego u rz ę
du zapew ne jakieś 2— 3 la ta przed 1330 r. W 1333 r. w y stęp u je on w do
k u m en tach oliwskich jako były o p a t” 50. Idąc za zdaniem G. La'budy,
należałoby ustalić rząd y opata P aw ła na la ta 1320— 1327/1328. Jed n ak że
owe „jakieś 2— 3 la ta ” nie m a ją żadnego potw ierdzenia źródłowego,
a w ystępow anie P a w ła w dokum encie z 1333 r„ jako byłego opata, nie
ma żadnego związku z e w en tu aln y m przesuw aniem jego rządów n a lata
przed r. 1330. Hipoteza ta nie m a jak dotąd pokrycia źródłowego, dlatego
też pozw alam sobie przyjąć r. 1330 jako datę końcową rządów opackich
Paw ła.
Stanisław (Stanislaus) pojaw ia się po raz pierw szy w źródłach 3 lu t e
go 1293 r . 57 jako piw niczy k laszto ru oliwskiego (callarius), a 9 w rześnia
1330 r. już jako o p a t 58. Są inne p róby datow ania początków w ładzy opac
kiej Stanisław a, np. A. L ubom ski podaje d atę 1333, biorąc za podstaw ę
52 F l-u , B d . 2, n r 449. 53 I b id e m , n r 786.
54 I b id e m , n r 695. S t a n i s ł a w j a k o o p a t p o j a w i ł s ię p o r a z p i e r w s z y w d o k u m e n c i e d a t o w a n y m 9 w r z e ś n ia 1330 r.
55 J . C. K r e tz s c h m e r , op. c it., s. 61; A . L u b o m s k i o p . c it., s. 192; p o r . K. D ą b r o w s k i , O p a c tw o c y s te r s ó w , s. 90. N a j n o w s z a m o n o g r a f i a o p a c t w a o l iw s k ie g o K . D ą b r o w s k i e g o p o d a je l a t a 1320—1333 j a k o r z ą d y o p a c k ie P a w ł a , c o j e s t b ł ę d e m , g d y ż w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h o p a t e m b y ł Już S t a n i s l a w (p o r. p r z y p . 54). I d ą c d r o g ą s u g e r o w a n ą n a m p r z e z K . D ą b r o w s k i e g o m ie l ib y ś m y d o c z y n ie n i a w o k r e s i e 1330—1333 z d w o m a o p a t a m i . Z w r a c a ł n a to u w a g ę j u ż F . S ik o r a , Z dziejów, s. 123. A u t o r t e n p r ó b o w a ł n i e j a k o w z a s t ę p s tw ie K . D ą b r o w s k i e g o tłu m a c z y ć w y s t ę p o w a n i e w p r a c y Opactwo cyst ersó w w latach 1330—1333 d w ó c h o p a tó w b ł ę d e m k o r e k t y , c o z d a je się p r a w d o p o d o b n e , c h o c ia ż K. D ą b r o w s k i w o d p o w ie d z i n a p u b l ik a c ję F. S i k o r y p r z e s z e d ł n a d t y m d o p o r z ą d k u d z ie n n e g o . P o r . K . D ą b r o w s k i , W s p r a w ie , s. 114. P o d o b n y b ł ą d u c z y n ił K. D ą b r o w s k i , u s t a l a j ą c c h r o n o l o g i ę r z ą d ó w o p a ta J o h a n n e s a . U m ie ś c ił j e w l a t a c h 1289—1298, z a m i a s t 1277—1289. P o r . K . D ą b r o w s k i , O p a c t w o cyster sów, s. 45. G d y b y p r z y j ą ć l a t a r z ą d ó w J o h a n n e s a za K , D ą b r o w s k i m , n a s t ą p i n a ło ż e n i e s ię d a t w l a t a c h 1291—1298 i w t y m o k r e s i e m ie l ib y ś m y d o c z y n ie n i a z d w o m a o p a ta m i, J o h a n n e s e m o r a z R u d i g e r e m , k t ó r e g o p o c z ą t k i w ł a d z y o p a c k ie j d a t u j e m y n a o k r e s 1289/1291.
56 L i b e r M ortu orum , s. 517; F r a g m en tu m Menologii, s. 138; p o r . G. L a b u d a , Stan islaw,
s. 130. O p a t P a w e ł u m a r ł 30 m a j a 1333 r ., t o j e s t t r z y l a t a p o p r z e j ę c i u r z ą d ó w o p a c k ic h p r z e z S t a n is ła w a . 57 P r U , B d. 2, n r 399. 58 P o r . p r z y p . 54; G . L a b u d a , S t a n is ła w , s. 130; te n ż e , O o p a c ie S t a n is ła w ie , ss. 10—11. P o c z ą tk o w e j d a t y r z ą d ó w S t a n is ła w a j a k o o p a ta n i e p o d a j e w s w o i c h p u b l i k a c j a c h G. L a b u d a, s t w i e r d z a j ą c t y lk o , iż d a t a j e s t n i e p e w n a , i o k r e ś l a j ą w p r z y b l i ż e n i u n a r. o k o ło 1330. P o d o b n ie r. 1330 p o d a j ą i i n n e p u b l i k a c j e o m a w i a j ą c e d z ie j e o p a c t w a : SG , t. 7, s. 800; M. P e r lb a c h , Die altere C h ro n ik v o n Oliva, G ö t t in g e n 1871, s. 119; W . K ę t r z y ń s k i , O d w ó ch n ie zn a n ych s. 300; К . D ą b r o w s k i , O p a c t w o c y s te r s ó w , s. 90; te n ż e , W s p r a w ie , s. 114. P o r . F.
116
Dariusz A le k s a n d e r D e k a ń ski
śm ierć jego poprzednika, a m ianowicie opata Paw ła, datow aną na 30 m a
ja tego roku 5S. M ija się to jed n ak z inform acjam i ź ró d ło w y m ieo.
Wokół cezury końcowej rządów opata S tanisław a toczą się do dnia
dzisiejszego spory w śród historyków . Cały problem kom plikuje d o kum ent
z r. 1349 i pojaw iający się w n im jako opat oliwski n iejak i Zygfryd
(S iffrid u s)61. Należy jednak zastrzec się, że jest to d o kum ent o spornej
datacji, o czym będzie m ow a poniżej.
Obecnie jednak w ypada przedstaw ić, ja k w świetle ew entualnej
autentyczności tego dokum entu i jego d aty w yglądałaby końcowa cezura
rządów Stanisława. Ju ż M. Perlbach, z w yżej w spom nianego powodu, d a
tow ał rząd y Stanisław a na lata 1330— 1348, zakładając, że ten zrezygno
w ał z godności na rzecz Z ygfryda (wyst. jako o pat w przy w ileju na m łyn
w Pom ysku M ałym z 1349 r.)62. O statnio koncepcję niem ieckiego historyka
odnowił F. Sikora, we w spom nianej już recenzji pracy K. D ąbrow skie
go 63. F. Sikora twierdzi, że rząd y Z ygfryda były bardzo krótkie, gdyż
już w 1350 r. urząd opacki objął ponow nie Stanisław i spraw ow ał go aż
do m om entu w yboru następcy — W esselusa 64. Z opinią tą nie zgadza się
K. Dąbrowski, twierdząc, że je s t to pogląd przestarzały, opierający się
n a jed n y m dyplom ie z 1349., co — zdaniem tego badacza — jest zbyt
k ru ch ą podstawą, by tw orzyć bez potrzeby p rzerw ę (1349— 1350) w r z ą
dach opackich Stanisława.
Nowe spojrzenie na d o kum ent z 1349 r. pochodzi od G. L abudy, k tó ry
stwierdził, że datow anie na r. 1349 jest n ie p ra w d z iw e 65. U waża on, że
dotąd błędnie odczytyw ano rok — 1349 — zam iast — 1379 — w związku
z czym rząd y dom niem anego opata Zygfryda, w ym ienianego w ty m do
kum encie należy ustalać na la ta 1371— 1379 66. A zatem w edług w szelkie
go praw dopodobieństw a, w yraz «septuagesimo» odczytyw ano błędnie jako
«quadregesimo». M ielibyśm y więc do czynienia z dokum entem o 30 la t
późniejszym 67. N ależy zatem ustalić koniec rządów opackich Stanisław a
59 P o r . p r z y p . 56. P r z e s ą d z a o t y m d o k u m e n t z 9 w r z e ś n ia 1330 r ., g d z ie S t a n i s ł a w o k r e ś l a n y j e s t j a k o o p a t o liw sk i. 60 P o r . p r z y p . 59. 61 P r U , B d . 4, n r 482 ( d o k u m e n t z 6 g r u d n i a 1349 r.). 62 M. P e r l b a c h , op. c it., s. 119. 63 F. S i k o r a , Z d z ie jó w , ss. 123—124. W e d łu g F. S i k o r y za a u te n t y c z n o ś c i ą d o k u m e n t u z 6 g r u d n i a 1349 r. p r z e m a w i a l is ta ś w i a d k ó w . 64 P r U , B d . 4, n r 592. 65 P o r a z p i e r w s z y u c z y n ił to G. L a b u d a w p u b l i k a c j i : O o p a c ie S t a n is ła w ie , ss. 10—11, p r z y p . 37. P o w tó r z y ł t o w a r t y k u l e : S t a n is ta iu , s. 133. 66 G . L a b u d a , Stanislaw, s. 133. I n a c z e j u s t a l a .rz ą d y o p a t a Z y g f r y d a , SG , t. 7, s. 800. 67 P o r . F . S ik o ra ,
z
dziejów, s. 124. O b e c n ie p r z y j ą ć n a le ż y p o g l ą d , iż S t a n i s ł a w z a k o ń c z y ł s w o j ą w ła d z ę w r a z ze ś m i e r c i ą , t o j e s t 7 p a ź d z i e r n i k a 1356 r.; p o r . L i b e r M ortu orum , s. 531; F ra g m en tu m Menologii, s. 138. W l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u w y ż e j w y m i e n i o n ą d a t ę p o d a j ą m .i n .: Л . L u b o m s k i, op. cit., s. 192; K . D ą b r o w s k i , Opactwo cyst ersó w , s. 90; G. L a b u d a ,W spr aw ie n a ro d o w o ś ci i chro no logii o p a t ó w oliwskich
1 17
na r. 1356, bez przerw y, k tó ra m iałaby przypadać n a lata 1349— 1350 °8.
W ypada w ty m m iejscu zwrócić uw agę na jeszcze jed n ą kwestię,
a mianowicie: W. K ętrzy ń sk i po opacie Paw le, a przed Stanisław em
umieszcza opata A lb erta (A lb e rtu s)oi). Nie można jednak z ty m się zgo
dzić, gdyż teoria ta nie zn ajd u je potw ierdzenia źródłowego 70.
W konkluzji należy stwierdzić, że w pierw szej połowie XIV w. udo
kum entow ane są osoby opatów:
— R udigera, 1289/1297 — 1313,
— A leksandra, 1313— 1320,
— Paw ła, 1320/1323— 1330,
— Stanisław a, 1330— 1356, bez przerw y, tj. bez zrzekania się urzędu
w r. 1349.
Należy jednocześnie odrzucić tw ierdzenie — p o w tarzające się jeszcze
obecnie w historiografii — jakoby w pierw szej połowie XIV w. w ystępo
w ał opat Z ygfryd, to samo dotyczy opata A lberta, o k tó ry m pisał W. K ę
trzyński.
Kończąc, w yrażam nadzieję, że dzieje opactw a oławskiego w ogóle,
a stru k tu r a i organizacja życia w ew nętrznego klasztoru przede w szy
stkim stan ą się przedm iotem dalszych badań, szczególnie zaś z uw agi na
zbliżającą się rocznicę, ośm iuset la t od sprow adzenia ko n w en tu cystersów
do Oliwy.
Stanisław, s. 130. M o ż n a p r z y j m o w a ć k o n c e p c j ę G. L a b u d y , k t ó r y s t w ie r d z a , iż S t a n is ła w b y ł o p a te m o l iw s k i m w 1356 r. lec z o d co n a j m n i e j 1350 г., t o j e s t o d p o ż a r u k l a s z t o r u o liw - s k ie g o , s t e r w ła d z y n a d k o n w e n t e m n i e n a le ż a ł j u ż d o n ie g o , a d o p ó ź n ie js z e g o j e g o n a s t ę p c y — W e ss e lu sa , p o r . G. L a b u d a , O o p a c ie Stanisławie, s. 10. W e s s e lu s a j a k o o p a t a n a le ż y d a to w a ć n a l a t a 1356—1361, p o r . K. D ą b r o w s k i , O pactwo cyst er só w, s. 90. 69 F r a g m e n tu m Menologii, s. 138. 70 P o d k r e ś l i ć w y p a d a w t y m m ie j s c u , iż s a m W . K ę t r z y ń s k i d o k o ń c a n i e b y ł p r z e k o n a n y , c o d o u m ie j s c o w ie n i a A l b e r t a m ię d z y o p a t a m i P a w ł e m a S t a n is ła w e m .
