Biskup, Marian
Interwencja króla Zygmunta I w
sprawie Andrzeja Kopernika u
biskupa i kapituły warmińskiej w
1513 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 255-260
C O P E R N I C A N A
M A R IA N B IS K U P
INTERWENCJA KRÓLA ZYGMUNTA I W SPRAWIE ANDRZEJA KOPERNIKA
U BISKUPA I KAPITUŁY WARMIŃSKIEJ W 1513 ROKU
Starszy brat Mikołaja Kopernika, Andrzej, nie m iał szczęścia tak w swoim — nieudanym i sm utnym — życiu, jak i do historiografów. Po stać jego jest na ogół mało znana w kręgu kopernikowskim. Pośw ięcił mu głów nie uw agę Leopold Prow e jednak dane jego są w ybitnie n ie pełne i pobieżne. Publikacje Georga Bendera i Hansa Schmaucha rzuciły św iatło głów nie na schyłkow y okres działalności Andrzeja w latach 1510— 1516, zwłaszcza w czasie pobytu na terenie Rzymu w latach 1510— 1512 2.
Szczególne zainteresow anie w życiorysie Andrzeja Kopernika w zbu dzał list skierowany do niego przez króla Zygm unta Starego z Wilna 5 maja 1514 r. Władca polski w ypom inał mu, iż solidaryzuje się z grupą kanoników warm ińskich w Rzymie, działających przeciwko zatw ierdze niu przez kurię rzymską układu piotrkowskiego z r. 1512 (zapewniającego królowi w p ływ na elekcję przyszłych biskupów w arm ińskich)3. W liście tym król w ym aw iał też A ndrzejowi, iż przed niedaw nym czasem inter w eniow ał pisem nie i sw oim autorytetem dopomógł mu w potrzebie (in tua necessitate te relevavim u s). Ten ogólnikow y zwrot nie był w pełni zrozumiały, gdyż listu interw encyjnego króla w spraw ie Andrzeja Ko pernika dotąd nie znaliśmy.
W toku kw erendy, przeprowadzonej w ubiegłych latach także
1 L . P r o w e , N ic o la u s C o p p ern ic u s, B d. 1, T h . 2, B e rlin 1883, ss. 26 i n a s t.; B d. 2, B e rlin 1883, ss. 472— 475.
2 G. B e n d e r , W e ite r e a r c h iv a lis c h e B e itr ä g e z u r F a m ilie n g e s c h ic k te d e s N i k o la u s C o p p e rn ic u s, M itte ilu n g e n d es C o p p e r n ic u s-V e re in s , B d. 4, 1882, ss. 87—98; H. S c h m a u c h , D ie G e b rü d e r C o p p e rn ic u s b e s ti m m e n ih r e N a c h fo lg e r , Z e i t s c h r ift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte rtu m s k u n d e E r m la n d s , B d. 27, 1942, ss. 261— 265. S u m a ry c z n e z e s ta w ie n ie d a n y c h ź ró d ło w y c h p rz y n o s i p r a c a m a g is te r s k a M a rii S w o 1 k i e ń, A n d r z e j K o p e r n ik . S ta r s z y b ra t M ik o ła ja K o p e r n ik a . Z y c ie i d z ia ła ln o ść, T o ru ń 1972, m a sz y n o p is, e g z e m p la rz w A rc h iw u m U M K . _
3 L is t te n d ru k . w A c ta T o m ic ia n a , t. 3, n r 109, ss. 88 — p o r. L . P r o w e , op. cit., B d. 1, T h . 2, ss. 40— 41 i p rz y p is * (p r z e d ru k lis tu k ró la ).
256 M A R I A N B I S K U P
w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, odnalazłem jednak kopię listu króla do biskupa i kapituły warmińskiej z 20 lutego 1513 r. Znaj duje się ona w rękopisie Ms. 56, który stanow i w łasnoręczny rejestr ekspedytów Macieja D rzewickiego jako kanclerza koronnego i obejm uje materiały z okresu 20 X 1512 — 13 1 15144. Kopia listu do Andrzeja Kopernika znajduje się na k. 38v m iędzy chronologicznie sporządzonymi odpisami z początku 1513 r. (nie w szystkie kopie mają zaznaczoną datę roczną). Datą roczną listu jest w ięc bez wątpienia 1513 r. W ystawiono go na pewno w Poznaniu, gdzie król przebywał dowodnie także między 12—21 lutego 1513 5.
W liście tym Zygmunt I donosi biskupowi warm ińskiem u, tj. Fabia nowi Luzjańskiemu, i kapitule warmińskiej, że przedstawiona mu zosta ła prośba Andrzeja Kopernika, członka kapituły, aby król interw enio wał w jego sprawie, jako patron Kościoła warm ińskiego (patrocinio N os tro). Z powodu choroby Andrzej został bow iem nie tylko w yłączony ze wspólnoty kanonickiej, lecz także odmówiono mu jego przydziału (tj. do chodów z prebendy). Król interw eniuje w ięc u biskupa i kapituły, aby Andrzeja nie pozbawiono jego dochodów, podkreślając iż nie w ierzy, aby prawo kościelne było okrutne wobec podobnych, nieszczęśliw ych osób. Obszerniej stanowisko króla m iał przedstawić torunianin Mikołaj Jode (Jude), upoważniony do tego przez Zygmunta.
List ten stanowi w ięc dalsze ogniwo um ożliwiające poznanie akcji brata Mikołaja Kopernika w tak ciężkim dla niego okresie zaostrzającej się choroby, określanej m ianem trądu, po powrocie z Rzym u do From borka w lecie 1512 r. Już 4 września 1512 r. zapadła uchwała kapituły wykluczająca chorego ze w spólnoty kapitulnej, gdyż grozi otoczeniu za rażeniem 6. Miał on zamieszkać w innym m iejscu i otrzym ywać — poza dochodami z prebendy — także 15 grzyw ien rocznie. Poniew aż Andrzej najwidoczniej opierał się tym propozycjom, zagrożono, że sprawa jego zostanie przedstawiona w kurii rzym skiej, która zadecyduje, czy w olno mu — choremu i nierezydującem u przy katedrze — wypłacać w szystkie dochody. Jednocześnie zaś biskup Luzjański i kapituła zażądali pełnego rozrachunku z 1200 złotych w ęgierskich, które otrzym ał jeszcze od bis kupa Łukasza Watzenroďego, a sw ego wuja (zm. 29 III 1512) pro erectio ne ecclesiae (?). Do czasu tego rozliczenia miał zostać położony areszt na w szystkie jego dochody od dnia 8 września.
To ostatnie postanowienie nie zostało jednak zrealizowane na skutek kontrakcji Andrzeja. Doprowadził on do nowej uchw ały kapituły podję tej 5 października 1512 r., na mocy której — w zamian za opuszczenie Fromborka — otrzym ać miał 11 listopada 30 grzyw ien, a 6 stycznia 1513 r. — 15 grzywien. A.reszt na jego dochodach zawieszono do czasu otrzymania decyzji z Rzymu. Andrzej zgodził się na to korzystniejsze rozwiązanie (zdaniem L. Prowego uzyskane przy współdziałaniu Mikoła
4 P o r. A. T o m c z a k , K a n ce la ria b is k u p ó w w ło c ła w s k ic h w o k re s ie księgi, w p is ó w (X V — X V I I I w .), T o ru ń 1964, s. 131 i p rz y p is 42.
5 A c ta T o m ic ia n a , t. 2, ss. 162— 164.
I N T E R W E N C J A Z Y G M U N T A I W S P R A W I E A N D R Z E J A K O P E R N I K A 257
ja Kopernika 7), chociaż najwidoczniej nie opuścił Fromborka. Uczestni czył jeszcze w posiedzeniu kapituły 29 grudnia 1512 г., które rozpatry wało sprawę przydziału alodium, należącego dotąd do Fabiana Luzjań- skiego jako kanonika; Andrzej postulow ał przyznanie mu tego alodium s. Natomiast nie uczestniczył przy sporządzaniu dokum entów kapituły z 26— 28 grudnia 1512 r., akceptujących układ zaw arty przez posłów kapituły z królem Zygm untem w Piotrkow ie (7 X I I 1512) i ustanawia jących prokuratorów w Rzymie dla uzyskania ratyfikacji tego układu przez kurię; nie składał też przysięgi w ierności Z ygm untow i I 28 grud nia na ręce biskupa Luzjańskiego, jak uczynił to brat jego Mikołaj wraz z pozostałym i członkami kapituły 9. Widoczna jest wyraźna negacja A n drzeja Kopernika 6v, czesnego postępowania w iększości kapituły, wobec w ładcy polskiego.
A jednak mimo to do niego w łaśnie — jako „Patrona W armii” — zwrócił się w początkach 1513 r. (styczeń — połowa lutego 1513 r.) za pośrednictwem swego ziomka — Mikołaja .Tode z Torunia, który udał się na dwór królewski, przebywający wówczas w Poznaniu. W skardze zło żonej królowi Zygm untow i Andrzej najwidoczniej zaatakował postępo w anie biskupa Fabiana i kapituły warmińskiej wobec jego osoby z je sieni ubiegłego roku za usiłowanie pozbawienia go w szystkich dochodów z prebendy (niewątpliw ie przemilczając odwołanie się kapituły do d e cyzji Rzymu). Zyskał też poparcie króla, apelującego do kapituły o oka zanie łagodności w postępowaniu z chorym konfratrem — .v duchu zna nej tolerancji polskiego władcy.
Interwencja królcY.T’ vt widocznie w yw arła swój skutek, gdyż nie sły chać o dalszych skargach Andrzeja na kapitułę. Co w ięcej, 25 września 1513 r. w Braniewóe podpisał on — obok brata Mikołaja — pełnom o cnictwo dla kardynała Tomasza Bakocsa i arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego, upoważniające ich do uzyskania w Rzym ie potwierdzenia papieskiego dla układu piotrkowskiego ,0. N ie było to jednak całkowite przejście do obozu pojednawczego w kapitule, w którym znajdował się i brat Mikołaj. Św iadczy o tym najw yraźniej cytow any w yżej list Zyg munta I do Andrzeja z 5 maja 1514 r., dowodzący że nadal sym patyzo w ał on z grupą kanoników w Rzymie, opierających się układowi piotr kowskiem u. Wiązać się to zresztą mogło z inną sprawą, która zapewne dodatkowo rozdrażniała chorego: biskup Luzjański pod w pływ em króla najdalej wiosną 1514 r. ustanowił Jana Dantyszka koadiutorem A ndrze ja Kopernika, na co arcybiskup Łaski miał w Rzymie uzyskać papieską k on firm ację11. Andrzej w latach 1515— 1516 podjął sam — uwieńczone
7 Ib id e m , s. 30 i p rz y p is *. 8 Ib id e m , s. 31 i p rz y p is *.
0 M. B i s k u p , R e g e sta C o p ern ic a n a , W ro c ła w 1973, n r 79— 82; M. B i s k u p , N o w e m a te r ia ły do d z ia ła ln o śc i p u b lic z n e j M ik o ła ja K o p e r n ik a z la t 1512— 1537, W a rsz a w a 1971, ss. 33— 34; p o r. H. S c h m a u c h , D ie k ir c h e n p o litis c h e n R ezieh u n ~ g e n d es F ü r s tb is tu m s E r m la n d z u P o len , Z e its c h rift f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A lte r tu m s k u n d e E rm la n d s, B d. 26, 1938, ss. 293 і n a st.
10 A c ta T o m ic ia n a , t. 2, s. 231, n r 304.
11 A c ta T o m ic ia n a , t. 3, s. 124, n r 173 — Z y g m u n t I d c J a n a Ł a s k ie g o — 1 VI 1314.
Ż58
powodzeniem — starania w kurii rzymskiej o w yznaczenie mu koadiu tora, ale w osobie torunianina i kurialisty Bernarda Kornera. U jawnił w ten sposób swój niechętny stosunek wobec postępowania biskupa Fa biana, działającego pod w pływ em dworu królewskiego. Zarazem zaś zapewnił sobie w szystkie dochody ze sw ego kanonikatu 12, których nikt mu w ięc aż do zgonu (przed XI 1518) nie odebral — tak jak życzył sobie król polski.
Interwencja Zygmunta I z r. 1513 bez żadnych w ięc -wątpliwości pomogła Andrzejowi Kopernikowi w najtrudniejszym okresie życia, umacniając jego pozycję w kapitule warmińskiej i przyczyniając się do zabezpieczenia materialnego — mimo okazyw anych przejawów niechęci wobec politycznych celów króla. Zresztą w ostatnim okresie życia (po r. 1514) chory brat Mikołaja Kopernika najwidoczniej troszczył się głów nie o swoje m aterialne zabezpieczenie.
Pozostają do rozpatrzenia dw ie jeszcze sprawy: osoba Mikołaja Jode i forma nazwiska Andrzeja Kopernika. Mikołaj Jode, który był pośred nikiem między Andrzejem Kopernikiem a królem Zygm untem i kapi t u łą . warmińską, należał do znanej toruńskiej rodziny mieszczańskiej. Wśród niej w ystępuje od 1483 r. kupiec, Mikołaj Jode, który w 1487 r. jest też rajcą 13. W 1515 r. został w ysłany przez radę do R zym u w zna nym procesie miasta z biskupem płockim Erazmem Ciołkiem 14.
Na koniec zaś — w liście królewskim do biskupa i kapituły w arm iń skiej uderza nazwisko Andrzeja, podane w form ie „Kopernik”; ta sama forma w ystępuje zresztą i w liście królewskim do Andrzeja z 1514 r. N ależy w ięc silnie podkreślić, że w kancelarii królewskiej w latach 1513 — 1514 tak w łaśnie — w jak najbardziej polskiej form ie — używano na zwiska rodzinnego Koperników. Fakt ten zarazem zdecydowanie przeczy w ysuniętem u św ieżo przez Hansa Koeppena przypuszczeniu, jakoby ża den ze w spółczesnych M ikołajowi K opernikowi wariantów jego nazw i ska nie odpowiadał w pełni pisowni polskiej 15. Jest ona bow iem całko w icie potwierdzona autentycznym i przekazami źródłowym i proweniencji polskiej 16. 12 H . S c h m a u c h , D ie G e b rü d e r C o p p e rn ic u s, ss. 263— 265. 13 K się g a d łu g ó w m ia s ta T o r u n ia z o k re s u w o jn y tr z y n a s to le tn ie j, w y d . K. C i e s i e l s k a i I. J a n o s z - B i s k u p o w a , T o r u ń 1964, ss. 54— 59 i 62; K . G. P r a e t o r i u s , T h o r n e r E h r e n te m p e l, B e r lin 1832, s. 29. 14 A rc h iw u m P a ń s tw o w e w T o ru n iu , n r 2846 — R zy m , 18 X 11515 — M ik o ła j J o d e do r a d y m . T o r u n ia ; p o r. H. O e s t e r r e i c h , D ie H a n d e lsb e z ie h u n g e n d e r S t a d t T h o r n z u P o len , Z e its c h rift d es W e s tp re u s sis c h e n G e sc h ic h tsv e re in s , Bd. 33, 1894, s. 75.
15 H. K o e p p e n , D ie S c h r e ib w e is e d e s N a m e n s C o p ern ic u s, w : N ic o la u s C o p e rn ic u s z u m 500. G e b u rts ta g , K ö ln -W ie n 1973, s. 228.
16 P o r. te ż M. B i s k u p , R e g e sta C o p ern ic a n a , n r 509 (list k ró lo w e j B o ny do b is k u p a J a n a D a n ty sz k a z r. 1543 — n ieco z d e fe k to w a n a fo rm a „ K o p e r n i”).
I N T E R W E N C J A Z Y G M U N T A I W S P R A W I E A N D R Z E J A K O P E R N I K A 2 5 9
T E K S T Z R O D b A
Zygm unt I, król polski, do' Fabiana Luzjańskiego, biskupa i kapituły warmińskiej
/P oznań], 20 II [15I3] W zw iązku ze skargą złożoną m u p rze z chorego A n d rzeja K opernika, kanonika w arm ińskiego, król w zy w a , aby nie pozbaw iano go należnych m u dochodów [z preben dy]. U poważnia M ikołaja Jode, lorunianina, do rozm ów w te j spraw ie.
K o p ia , p o c z ą te k X V I w ie k u : A r c h iw u m A r c h id ie c e z ja ln e , G n ie zn o , M s. 56, к. 38v (w p isa n a m ię d z y k o p ia m i z r. 1513).
Episcopo et capitulo Varmiensi 20 Februarii [1513]
Reverende in Cristo Pater venerabilesque viri sincere fidelesque ac devote Nobis dilecte. Cuiusdam Andreae K o p e r n i k 1, canonici eccle siae vestrae Varm iensis nomine, Nobis supplicatum est, ut iustitiae suae patrocinio Nostro provideremus. Conqueritur enim, quod, dum permissio ne D iv in a a in aegritudinem talem incederit, quod a concione residen tium b circa ecclesiam b [?] fratrum ab ecclesia separatus c et avulsus sit, portio sua sibi denegetur. Cum autem omne ius erga languendos pium exsistat non credimus ius ecclesiasticum erga huiusmodi genus hominum crudele esse. Hortamur itaque Vos velitis pietatem exercere in eum et ipsum non frustrari portione sua. R eferet praeterea m entem Nostram hac in re plenius is egregius Nicolaus Jude, subditus Noster Thoronensis, cui ut credatis, optamus. Datum.
a N a d p isa n e . ь-ь N a d p isa n e с S k r . sed.
260 M A R I A N B I S K U P
D IE IN T E R V E N T IO N D E S K Ö N IG S V O N P O L E N , S IG IS M U N D I., IN D E R F R A G E D ES A N D R E A S C O P E R N IC U S
B E I D EM B IS C H O F U N D D EM D O M K A P IT E L V O N E R M L A N D IM J A H R E 1513
Z u s a m m e n f a s s u n g
In d e m A rtik e l w ird e in e in d em E rz d iö z e s a n a re liiv in G n ie zn o (G n esen ) ( A r c h iw u m A r c h id ie c e z ja ln e , M s. 56, Г. 38v) a u fg e fu n d e n e K o p ie e in e s B rie fe s des K ö n ig s v o n P o le n a n d e n e rm lä n d is c h e n B isc h o f F a b ia n v o n L o s s a in e n u n d a n d a s e rm lä n d is c h 0: D o m k a p ite l v o m 20.2.1513 v e rö ff e n tlic h t. I n d ie se m B rie f f o r d e r t d e r K ö n ig die E m p fä n g e r a u f, d e r B itte des a n L e p ra s c h w e r e rk r a n k te n A n d re a s C o p e rn ic u s ’ fo lg e n d , d e m k r a n k e n K o n f r a te r se in e E in k o m m e n s q u e lle n zu b e la ss e n u n d ih n m it M ild e zu b e h a n d e ln . A u s f ü h rlic h e r so llte d ie se F ra g e d u rc h e in e n N ic o la u s J o d e a u s T o r u ń (T h o rn ) d a rg e s te llt w e rd e n .
D u rc h d ie se n B rie f w ird es a lso k la r g e s te llt, d a ß d e r k r a n k e A n d re a s C o p e r n i cus, d e n d a s e rm lä n d is c h e D o m k a p ite l im H e r b s t 1512 m it d e r W e g n a h m e d e r E in k ü n fte a u s se in e n P f r ü n d e n b e d ro h te , u n d n a c h V e rh a n d lu n g e n d ie F r a g e bis zu e in e r E n ts c h e id u n g a u s R o m in d e r S c h w e b e lie ss, e in e S tü tz e in d e m K önig v o n P o le n , S ig ism u n d I., als d e m „ S c h u tz h e r r n v o n E r m la n d ” s u c h te u n d fa n d , ob w o h l A n d re a s zu g le ich d en V e rtra g v o n P io trk ó w v o m 7.12.1512 n ic h t a k z e p tie r te w o n a c h d ie p o ln is c h e n K ö n ig e e in e n r e e lle n E in flu s s a u f d ie e rm lä n d is c h e B i sc h o fsw a h l e rla n g e n k o n n te n . D ie k ö n ig lic h e I n te r v e n tio n h a t t e E rfo lg , d a w ir ü b e r w e ite re K la g e n d es A n d re a s g e g en d a s D o m k a p ite l n ic h ts e rfa h re n , o b w o h l e r s e lb s t sic h g e g e n ü b e r d e m V e rtr a g v o n P io t r k ó w w e ite r h in w id e rs e tz te . D as h a tte d e n b e re its b e k a n n t e n B rie f S ig ism u n d s I. a n ih n z u r F o lg e (5.5.1514, A c ta T o m i- c ia n a, B d. I l l , S. 88), in d e m d e m A n d re a s e in z w e id e u tig e s V e rh a lte n v o rg e w o rfe n w ird .
In d e m B rie f d es K ö n ig s a n d e n B isc h o f u n d a n d as e rm lä n d is c h e D o m k a p ite l v o m 20.2.1513 k o m m t d e r N a m e A n d re a s ’ in r e in e r p o ln is c h e r S c h re ib u n g „ K o p e r n ik ” v o r. D a m it w ird d ie B e h a u p tu n g H. K o e p p en s w id e rle g t, d ass d ie se S c h r e i b u n g in k e in e r Q u e lle n ü b e r lie f e ru n g a u s d e r Z e it N ic o la u s C o p e rn ic u s ’ zu fin d e n ist.
