Grygier, Tadeusz
"Migracje ludności wiejskiej Pomorza
Wschodniego w latach 1850-1914",
Kazimierz Wajda,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1969 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 324-328
1970
3 2 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
P o n a d to z a m ie s z c z o n o a r t y k u ły r e c e n z y j n e n a ś w ie t la j ą c e w z g lę d n ie s z e r o k o n ie k t ó r e z a g a d n ie n ia , b y w y m ie n ić s p r a w ę b a d a ń n a d b is k u p e m I g n a c y m K r a s ic k im (A lfo n s T r i l l e r , B d . 33, ss. 341— 357), c z y t e ż o m ó w ie n ie p ię c iu to m ó w „ S tu d ió w W a r m iń s k i c h ” ( A n n e lie s e T r i l l e r , B d . 33, ss. 358— 366).
O m a w ia n e t o m y r ó ż n ią s ię od p o p r z e d n ic h n ie ty lk o s z a tą g r a f ic z n ą , a le r ó w n ie ż r e d a k to r e m w o s o b ie d ra E r n s ta M a n fr e d a W e r m t e r a, k t ó r y s t a n o w is k o to o b ją ł p o H a n s ie S c h m a u c h u. N o w a r e d a k c j a c z a s o p is m a z r e z y g n o w a ła z p r z e d r u k u z d e a k t u a liz o w a n y c h a r t y k u łó w , p u b lik u j e p r z e d e w s z y s t k im m a t e r ia ły d o ty c z ą c e d z ie j ó w ż y c ia r e lig ij n e g o i k o ś c ie ln e g o n a W a r m ii, s t a r a j ą c s ię o d o w a r t o ś c io w a n ie n ie k t ó r y c h p o z y c j i p o p r z e z z a łą c z n ik i, z a w ie r a j ą c e e d y c j e t e k s t ó w , d o k u m e n tó w , f r a g m e n t y p is m , lit e r a t u r ę . D u ż y m o s ią g n ię c ie m n o w e j r e d a k c ji, m a j ą c y m z n a c z e n ie n ie t y lk o e d y t o r s k ie , j e s t p o d a n ie w to m ie 33 s t r e s z c z e ń w j ę z y k u p o ls k im i a n g ie l s k im . M o ż n a ż y w ić n a d z ie ję , iż ła d n y te n z w y c z a j b ę d z ie k o n t y n u o w a n y r ó w n ie ż w n a s t ę p n y c h to m a c h . S t r e s z c z e n ia s ą n a o g ó ł d o b r e, p o ls k ie p o s ia d a ją n ie lic z n e b łę d y o r to g r a f ic z n e ; k o n ie c z n ie j e d n a k w y m a g a j ą le p s z e g o u j ę c ia s t y lis t y c z n e g o . M a r ia n B o r z y s z k o w s k i, J a n u s z J a s iń s k i K a z im ie r z W a j d a , M ig r a c je lu d n o ś c i w i e j s k i e j P o m o r z a W s c h o d n ie g o w la ta c h 1850— 1914, W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1969, ss. 209, I n s t y t u t H is t o r ii P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k . P r a c a o m a w ia is t o t n y p r o b le m p r o c e su h is t o r y c z n e g o P o m o r z a W s c h o d n ie g o w X I X i X X w ie k u , j a k im b y ł o d p ły w lu d n o ś c i w ie j s k ie j . B o g a ta d o t y c h c z a s o w a lit e r a t u r a p r z e d m io tu o r a z m a t e r ia ły a r c h iw a ln e z N ie m ie c k ie j R e p u b lik i D e m o k r a t y c z n e j i z a r c h iw ó w p o ls k ic h ( m ię d z y in n y m i r ó w n ie ż z W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s t w o w e g o w O lsz ty n ie ) są p o d s ta w ą p ró b A u to r a w f o r m u ło w a n iu n o w e g o n a ś w ie t le n ia t e g o t e m a tu . R o z d z ia ł p ie r w s z y z a j m u j e s ię k r y t y c z n y m p r z e g lą d e m lit e r a t u r y p r z e d m io tu o r a z s t a w ia c e l p r a c y . M a n im b y ć c a ło ś c io w e i m o ż liw ie ja k n a jb a r d z ie j w s z e c h s t r o n n e u j ę c ie p r o b le m u z w ią z a n e g o z w ę d r ó w k a m i lu d n o ś c i w ie j s k ie j (s. 10) oraz w y j a ś n ie n i e „ s p e c y f ic z n e g o p ę d u n a z a c h ó d ”. R o z d z ia ł t e n j e s t w p r a c y n a j o b s z e r n ie j s z y . P o le m iz u j ą c z p o s z c z e g ó ln y m i d o t y c h c z a s o w y m i s t w ie r d z e n ia m i, z a m ie r z a A u to r n ie j a k o p o d s u m o w a ć z d a w a ło b y s ię n ie r a z s p r z e c z n e t e z y o r a z w p r o w a d z ić do n ie k t ó r y c h z n ic h s w o j e p o p r a w k i. Z d e c y d o w a n ie p r z e c iw s t a w ia s ię n ie k t ó r y m je d n o s t r o n n y m u j ę c io m p r o b le m u , s p r o w a d z a j ą c y m s ię d o b a d a n ia z w ią z k ó w m ię d z y n a s ile n ie m o d p ły w u lu d n o ś c i ze w s i a s tr u k tu r ą a g r a r n ą . U w a ż a , ż e p r z y c z y n y o d p ły w u lu d n o ś c i z e w s i są ró ż n e : m e c h a n iz a c j a , k tó r a p r o w a d z i „ w e w s z y s t k ic h w y p a d k a c h d o w z g lę d n e g o , a c z ę s t o n a w e t d o a b s o lu tn e g o s p a d k u lu d n o śc i r o ln ic z e j, j e ś li m ia n o w ic ie p o s t ę p p r o d u k c y j n y j e s t s iln ie j s z y n iż p r z y r o s t o g ó łu lu d n o ś c i” (s. 31). D a ls z y m i p r z y c z y n a m i e m ig r a c j i są p r z e w a g a w ie lk ie j w ła s n o ś c i z ie m s k ie j , p r z y r o st n a tu r a ln y , b r a k z a tr u d n ie n ia , a t r a k c y j n o ś ć ś r o d o w is k m ie j s k ic h , p r o w a d z e n ie w i e l k ic h r o b ó t p u b lic z n y c h . W y d a je s ię , ż e p r z y o c e n a c h d o t y c h c z a s o w y c h p o g lą d ó w n a m ig r a c j e lu d n o ś c i w ie j s k ie j A u to r n ie s łu s z n ie p o m in ą ł o g ó ln ie z n a n ą fo r m u łę P . K . M o m b e r ta ( B e v ö lk e r u n g s e n tw i c k lu n g u n d W ir ts c h a f ts g e s ta lt u n g , 1932 o ra z B e v ö lk e r u n g s le h r e , 1929), w y r a ż a j ą c ą s ię w r ó w n a n iu N = V X L , tz n . N a h r u n g s s p ie lr a u m (o b sz a r m o ż li w e j g r y ż y w n o ś c io w e j ) r ó w n a s ię B e v ö lk e r u n g (lu d n o ść ) r a z y L e b e n s s ta n d a r d (sto p a ż y c io w a ). W m y m p r z e k o n a n iu b r a k u s t o s u n k o w a n ia s ię do te j fo r m u ły z a c ią ż y ł
r ó w n ie ż n a r o z w a ż a n ia c h A u to r a w p o z o s t a ły c h r o z d z ia ła c h i n a m a r g in e s o w y m u w z g lę d n ie n iu s p r a w p o lit y k i g o s p o d a r c z e j o r a z s p o łe c z n e j z w ią z a n e j z t y m z a g a d n ie n ie m . B o w ie m u b y te k 1 640 000 lu d z i ze w s i P o m o r z a W s c h o d n ie g o w la ta c h 1864— 1910 j e s t t y lk o ilu s t r a c j ą o g ó ln o e u r o p e j s k ie g o z j a w is k a . A u to r z b y t s ła b o u w z g lę d n ił d z ie w ię t n a s t o w ie c z n ą s y t u a c j ę w E u r o p ie , k ie d y p r z y r o st lu d n o ś c i p o c z ą w s z y od p o ło w y t e g o w ie k u d o p r o w a d za ł do p o d z ia łu E u r o p y n a d w a w ie l k i e o b s z a r y — z a c h o d n ią i ś r o d k o w o w s c h o d n ią . W E u r o p ie z a c h o d n ie j te n g w a łt o w n y p r z y r o st lu d n o ś c i z n a la z ł s w e u j ś c ie w z n a c z n e j c z ę ś c i w m ia s t a c h i p r z e m y ś le . E m ig r a c ja ze w s i u c h r o n iła lu d n o ś ć r o ln ic z ą od n a d m ie r n e g o z a g ę s z c z e n ia . N a t o m ia s t s y t u a c j a w E u r o p ie ś r o d k o w o w s c h o d n ie j b y ła z u p e łn ie o d m ie n n a . C a ły te n g w a łt o w n y p r z y r o s t lu d n o ś c i p o z o s t a ł p r a w ie c a łk o w ic ie n a w s i. P o w s t a ł g łó w n y p r o b le m te j c z ę śc i E u r o p y , o k r e ś la n y ja k o „ p r z e lu d n ie n ie a g r a r n e ”. G d y w E u r o p ie z a c h o d n ie j te z y m a lt u z j a ń s k ie p r z e s t a ły b y ć m o d n e i n a m ie j s c e p r o b le m u u c ie c z k i z e w s i , c z y tr u d n o ś c i z w ią z a n y c h z u r b a n iz a c ją , ja k o n a j w a ż n ie j s z e n ie b e z p ie c z e ń s t w o w y s u n ą ł s ię g w a łt o w n y s p a d e k p r z y r o s tu n a t u r a ln e g o , to w E u r o p ie ś r o d k o w o w s c h o d n ie j „ p r z e lu d n ie n ie a g r a r n e ” s t a ło s ię n a j is t o t n ie j s z y m i z a r a z e m n a j t r u d n ie j s z y m p r o b le m e m p o lit y k i g o s p o d a r c z e j i s p o łe c z n e j. N a z a c h o d z ie E u r o p y e m ig r a c j a lu d n o ś c i w ie j s k ie j d o m ia s t s p o w o d o w a ła w z r o s t s iły n a b y w c z e j lu d n o ś c i, co w p ły n ę ło n a z n a c z n ą p o p r a w ę n a r y n k u r o ln ic z y m . M im o s p a d k u lu d n o ś c i w ie j s k ie j a g r o c h e m ia i n a s ie n n ic t w o p o d w o iły , a n a w e t p o t r o iły z b io r y r o ln e . O d m ie n n ie p r z e d s t a w ia ła s ię s y t u a c j a w E u r o p ie w s c h o d n ie j . T u w ię k s z o ś ć g o s p o d a r s t w c h ło p s k ic h p o z o s t a w a ła w s ta d iu m g o s p o d a r o w a n ia s a m o w y s t a r c z a ln e g o i j e d y n ie w ie l k a w ła s n o ś ć z ie m s k a m o g ła n a w ią z a ć d o r y n k ó w z a c h o d n ic h . S y m p t o m a m i z a s a d n ic z y m i „ p r z e lu d n ie n ia a g r a r n e g o ” są : s p a d e k c e n z ie m i i s t a w e k d z ie r ż a w n y c h , o b n iż k a z a r o b k ó w , s p a d e k d o c h o d ó w , zu b o ż e n ie , s p a d e k p o g ło w ia b y d ła , g o s p o d a r k a p a s y w n a , o b c ią ż e n ie k o n s u m p c y j n e g o s p o d a r c z o p a s y w n e j i w r z e c z y w is t o ś c i b e z r o b o tn e j c z ę ś c i lu d n o śc i w ie j s k ie j , co n ie d o p u s z c z a do z d r o w e g o k s z t a łt o w a n ia s ię k a p it a łó w w r o ln ic t w ie , n a s t ę p n ie b r a k k a p it a łó w n a in t e n s y f ik a c j ę r o ln ic t w a , p r o g r e s y w n e u b o ż e n ie lu d n o śc i w ie j s k ie j , o b n iż a n ie s ię s t o p y ż y c io w e j , c z y o s ła b ia n ie s iły n a b y w c z e j c a łe j lu d n o śc i. P o lit y k o m g o s p o d a r c z y m i s p o łe c z n y m w y d a w a ło s ię , ż e p o p r a w a p o ło ż e n ia g o s p o d a r c z e g o m o ż e n a s t ą p ić t y lk o p r z e z z m n ie j s z e n ie lic z b y lu d n o ś c i w ie j s k ie j . W y d a je s ię , ż e w s z c z e g ó ło w y c h r o z w a ż a n ia c h p r o b le m u A u to r z a g u b ił t e is t o t n e r y s y r o z w o ju r u c h u lu d n o ś c i n a P o m o r z u W s c h o d n im . R o z d z ia ł d r u g i o m a w ia m ig r a c j ę lu d n o ś c i w ie j s k ie j w o b r ę b ie P o m o r z a W s c h o d n ie g o , ta k s e z o n o w ą d o p o s z c z e g ó ln y c h p r z e d s ię w z ię ć g o s p o d a r c z y c h (n p. b u d o w y d ró g i k o le i, c z y t w ie r d z ), j a k i s t a łą d o m ia s t i o ś r o d k ó w p r z e m y s ło w y c h . A u to r s t w ie r d z a , ż e m ig r a c j a t a b y ła je d n a k d r u g o r z ę d n a w o b e c z a s a d n ic z e g o k ie r u n k u e m ig r a c y j n e g o za o c e a n , c z y do z a c h o d n ic h c z ę ś c i N ie m ie c . N ie j e s t to s t w ie r d z e n ie n o w e . J e d n a k ż e w y d a j e s ię , iż A u to r n ie u w z g lę d n ił w s z y s t k ic h f a z m ig r a c j i lu d n o ś c i w ie j s k ie j w o b r ę b ie P o m o r z a W s c h o d n ie g o . T a b e la 18 (s. 73) ilu s t r u j ą c a p o c h o d z e n ie m ie s z k a ń c ó w p ię c iu n a j w ię k s z y c h m ia s t P o m o r z a W s c h o d n ie g o w e d łu g s p is ó w lu d n o ś c io w y c h w la ta c h 1882і— 1905 n ie o b r a z u je w p e łn i z a g a d n ie n ia . P o w a ż n y m m a n k a m e n te m j e s t n ie d o c e n ie n ie p o d s t a w o w e g o p r o b le m u g o s p o d a r c z e g o , a p r z e c ie ż d o t y c z ą c e g o p r z e d e w s z y s t k im m ig r a c j i w o b r ę b ie P o m o r z a W s c h o d n ie g o , ja k ą j e s t „ in d u s t r ia liz a c j a p r z e ło m u W is ły ”, p r z e p r o w a d z a n a p o d k o n ie c X I X i n a p o c z ą tk u X X w ie k u , b ę d ą c a z a s a d n ic z ą c z ę ś c ią s k ła d o w ą p la n u in d u s t r ia liz a c j i w s c h o d n ic h p r o w in c j i N ie m ie c . D la p e łn e g o p r z e d s t a w ie n ia o b r a z u w p ł y w u „ in d u s t r ia liz a c j i p r z e ło m u W is ły ” n a n a s ile n ie m ig r a c j i lu d n o ś c i w ie j s k ie j n ie w y s t a r c z a w y r y w k o w a ilu s t r a c j a p ię c iu w ie lk ic h m ia s t. N a le ż a ło p r z e d s t a w ić r o z w ó j lu d n o ś c io w y co n a j m n ie j w s z y s t k ic h m ia s t i o ś r o d k ó w p r z e m y s ło w y c h p r z e ło m u W is ły od B y d g o s z c z y
3 2 6 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
p o c z ą w s z y . A u to r n ie u s t o s u n k o w u j e s ię a n i do s k u t k ó w p r z e d s ię w z ię ć p o lit y k ó w n ie m ie c k ic h , a n i do t e z z w o le n n ik ó w , c z y p r z e c iw n ik ó w te j in d u s t r ia liz a c j i. T y m c z a s e m s p ię c ia m ię d z y n im i w y n i k a ł y p r z e d e w s z y s t k im z o d m ie n n e g o p o d e j ś c ia do a n a liz y r y n k u p r a c y . Z w o le n n ic y in d u s t r ia liz a c j i p r z e ło m u W is ły w id z ie li w n ie j m o ż liw o ś ć z a h a m o w a n ia n a d m ie r n e j e m ig r a c j i z P c m o r z a W s c h o d n ie g o , m o ż liw o ś ć p o z o s t a n ia w ie lu lu d z i n a t e r e n ie P o m o r z a , p r z y b liż e n ie r y n k ó w z b y tu d la r o ln ic t w a p o m o r s k ie g o , p o d n ie s ie n ie r e n t o w n o ś c i p r z e d s ię b io r s tw r o ln y c h , p o d n ie s ie n ie z a r o b k ó w d la r o b o tn ik ó w r o ln y c h . P r z e c iw n ic y in d u s t r ia liz a c j i w y s u w a li z a s t r z e ż e n ia n a tu r y g o s p o d a r c z e j i n a r o d o w e j — r o z w ó j m ie j s c o w e g o p r z e m y s łu m ia ł z je d n e j str o n y s p o t ę g o w a ć b r a k r ą k do p r a c y w r o ln ic t w ie , a z d r u g ie j z m u s z a ł r o ln ic t w o do j e s z c z e s iln ie j s z e g o o p a r c ia s ię n a p r a c y p o ls k ic h r o b o tn ik ó w s e z o n o w y c h , s p r o w a d z a n y c h zza k o r d o n u . P r z y a n a liz ie m ig r a c j i w e w n ą t r z P o m o r z a W s c h o d n ie g o n ie m o ż n a p o m in ą ć je j p o w ią z a n ia z z a g a d n ie n ia m i p o lit y c z n y m i c h o ć b y z t e g o p o w o d u , ż e „ in d u s t r ia liz a c j a P o m o r z a W s c h o d n ie g o z r ó w n o c z e s n y m t w o r z e n ie m g o s p o d a r s t w c h ło p s k ic h i z a k ła d ó w r z e m ie ś ln ic z y c h m ia ła d o p r o w a d z ić do z a g ę s z c z e n ia p r o w in c j i o r a z d o u o d p o r n ie n ia je j g o s p o d a r k i n a z j a w is k a k r y z y s o w e . P r z y k ła d e m j e s t W ir te m b e r g ia , k tó r a p o s ia d a n a jb a r d z ie j k o r z y s tn ą s t r u k t u r ę r o ln ic t w a i p r z e m y s łu ” (zob. „ D a n z ig e r N e u s t e N a c h r ic h t e n ” z 1 V I 1938, n r 126, s. 13). A u to r n ie w y j a ś n ił w p e łn i z j a w is k a , iż w 1907 r. P o m o r z e G d a ń s k ie p o s ia d a ło p r a w ie p o d w ó jn ą lic z b ę r o b o t n ik ó w p r z e m y s ło w y c h w p o r ó w n a n iu d o 1882 r., g d y w s ą s ie d n ie j W ie lk o p o ls c e lic z b a ty c h r o b o tn ik ó w w z r o s ła w t y m s a m y m c z a s ie t y lk o o 60n/o. W p r a w d z ie A u to r z n a p r a c e F . M u s c a t e z 1914 r. i C. M o 11 w o z 1910 r., a le n ie u w z g lę d n ił w y n i k ó w b a d a ń F . R i c h t e r a , P r e u s s is c h e W i r t s c h a f t s p o l i t i k in d e n O s t p r o v in z e n , K ö n ig s b e r g 1938.
R o z d z ia ł tr z e c i o m a w ia e m ig r a c j ę p o z a g r a n ic e p a ń s t w a n ie m ie c k ie g o . A u to r u w z g lę d n ia w z a s a d z ie t y lk o e m ig r a c j ę do R o sji o r a z do U S A . E m ig r a c ja do in n y c h k r a j ó w b y ła n ie z n a c z n a i w o g ó ln y m r a c h u n k u n ie s t a n o w ił a w ię k s z e g o p r o b le m u (s. 97). N a s ile n ie e m ig r a c j i d o U S A s y n c h r o n iz u j e A u to r ze z m ia n a m i k o n iu n k t u r a l n y m i w ż y c iu g o s p o d a r c z y m S t a n ó w Z je d n o c z o n y c h A m e r y k i P ó łn o c n e j . D a le j p o d k r e ś la , że e m ig r a c j a za o c e a n o d g r y w a ła d e c y d u j ą c ą r o lę n a P o m o r z u G d a ń s k im , g d y d la P r u s W s c h o d n ic h b y ła d r u g im co do k o le j n o ś c i k ie r u n k ie m o d p ły w u . Z P r u s W s c h o d n ic h e m ig r a c j a k ie r o w a ła s ię p r z e d e w s z y s t k im do N ie m ie c Z a c h o d n ic h . W r e s z c ie m o d y f ik u j e p o g lą d J ó z e fa B u z k a , iż w e m ig r a c j i z a m o r s k ie j z P o m o r z a G d a ń s k ie g o b r a li u d z ia ł n ie t y lk o P o la c y , a le i N ie m c y , co w ię c e j , ż e lu d n o ś ć p o ls k a w y k a z y w a ła m n ie j s z ą m o b iln o ś ć e m ig r a c y jn ą . W p r a w d z ie e m ig r a c j a do R o sji i K r ó le s t w a P o ls k ie g o s p e łn ia ła r o lę s e k u n d a r n ą , a le A u to r n ie w y k o r z y s t a ł d la s w y c h r o z w a ż a ń m e to d y c z n y c h w ła ś n i e e m ig r a c j i do R o sji ja k o ilu s t r a c j i w p ły w u z m ia n w r o z m ie s z c z e n iu o ś r o d k ó w p r z e m y s ło w y c h n a k ie r u n k i m ig r a c y j n e . L ik w id a c j a p o 1820 r. p r z e m y s łu w łó k ie n n ic z e g o n a P o m o r z u W s c h o d n im (W ie lb a r k , D o b r e M ia sto , B r a n ie w o , C h o jn ic e , Z ło tó w , C z łu c h ó w , M ia stk o ) o r a z f o r m o w a n ie s ię t a k ie g o p r z e m y s łu w K r ó le s t w ie P o ls k im s p o w o d o w a ło „ w ę d r ó w k ę lu d ó w ” z P o m o r z a W s c h o d n ie g o do K r ó le s t w a P o ls k ie g o . T a „ w ę d r ó w k a lu d ó w ” d o p r o w a d z iła do z n a c z n e g o u b y tk u lu d n o ś c i w ie j s k ie j P o m o r z a W s c h o d n ie g o , a n a w e t P o m o r z a Z a c h o d n ie g o . A u to r , p o d o b n ie ja k p o w o ły w a n y K . G r c n i o w s k i (s. 89), n ie w y k o r z y s t a ł m a t e r ia łó w ź r ó d ło w y c h , o p u b lik o w a n y c h w w y d a w n ic t w ie W y b ó r t e k s t ó w ź r ó d ł o w y c h d o h i s to r ii k s z t a ł t o w a n i a s ię k l a s y r o b o tn ic z e j n a z ie m ia c h p o ls k ic h w X I X w ie k u , W r o c ła w 1958, s. 101.
W y d a je s ię , iż w y j a ś n ie n i e z j a w is k a w ię k s z e j e m ig r a c j i z a m o r s k ie j z P o m o r z a G d a ń s k ie g o od P r u s W s c h o d n ic h z n a le ź ć m o ż n a z j e d n e j s t r o n y w s tw ie r d z e n iu O tto n a H i n t z e g o z 1903 r. w y j a ś n ia j ą c y m c e le p o lit y c z n e in d u s t r ia liz a c j i p r z e
ło m u W is ły : „ n ie s z k o d z i, ż e w p e w n y c h o ś r o d k a c h s ta n r o b o tn ik ó w p r z e m y s ło w y c h w e w s c h o d n ic h p r o w in c j a c h N ie m ie c w y k a z u j e m n ie j s z e lu b w ię k s z e n a s i le n ie lic z b y r o b o tn ik ó w p o ls k ic h . R o z u m ie m g e im a n i z a c y j n ą s iłę p r z e m y s łu n ie w ty m , ż e c a ła k la s a r o b o tn ik ó w p r z e m y s ło w y c h s k ła d a ć s ię b ę d z ie z N ie m c ó w i to z N ie m c ó w s p r o w a d z o n y c h z N ie m ie c ś r o d k o w y c h , c z y z a c h o d n ic h . N ie p r z e s z k o d z im y te m u , b y w n ie k t ó r y c h m ie j s c a c h z n a le ź li s ię r o b o t n ic y p o ls c y i to n ie w y k w a lif ik o w a n i. N a j w a ż n ie j s z e j e s t to , ż e p e r s o n e l k ie r o w n ic z y , k a p it a ł i n o w y s t a n ś r e d n i fo r m u j ą c y s ię p rzy p r z e m y ś le , t e c h n ic y , k s ię g o w i, b r y g a d z iś c i o ra z s a m a m a s a r o b o tn ik ó w b ę d z ie n ie m ie c k a . N ie z d o ła m y tr z e c h m ilio n ó w P o la k ó w , k tó r y c h p o s ia d a m y , a n i z g e im a n iz o w a ć a n i u su n ą ć ; m u s im y t y lk o p iln o w a ć , b y n ie p r z e r o śli n a sz y c h g łó w — d a s s s ie u n s n ic h t ü b e r d e n K o p f w a c h s e n (O. H i n t z e, D ie I n d u s tr ia l is ie r u n g s p o li tik F r ie d r ic h s d e s G r o s s e n , v e r g l ic h e n m i t d e n v . G o s s lc r s c h e n P lä n e n f ü r W e s tp r e u s s e n , D a n z ig 1903, s. 35). Z d r u g ie j s t r o n y w y j a ś n ie n i e p r y m a r n e j r o li e m ig r a c j i z a m o r s k ie j z P o m o r z a G d a ń s k ie g o z n a j d z ie m y w ty m , iż e m ig r o w a li p r z e w a ż n ie r o b o tn ic y n ie w y k w a l if ik o w a n i, a u d z ia ł e m ig r a c j i p o m o r s k ie j w p r z e m y ś le z a c h o d n io n ie m ie c - k im w y n o s ił ty lk o lO'Vn. R e s z ta e m ig r a c j i s z ła do p r a c y n a r o li w N ie m c z e c h ś r o d k o w y c h .
R o z d z ia ł c z w a r t y o m a w ia m ig r a c j e lu d n o ś c i w ie j s k ie j d o N ie m ie c . U s t a lo n o tu z a k r e s e m ig r a c j i s e z o n o w e j p r z e d e w s z y s t k im d o r o ln ic t w a ś r o d k o w o - i z a c h o d n io - n ic m ie c k ie g o . Z d a n ie m A u to r a r e g io n y k a s z u b s k i i m a z u r s k i p o s ia d a ły s p e c y f ic z n e w a r u n k i do p r e f e r o w a n ia ta k ie j s e z o n o w e j e m ig r a c j i. E m ig r a c ja z P o m o r z a G d a ń s k ie g o d o p r z e m y s łu k ie r o w a ła s ię p r z e d e w s z y s t k im d o o k r ę g u b e r liń s k ie g o , a n a d r u g im m ie j s c u do Z a g łę b ia R u h r y (s. 143). E m ig r a c j a z P r u s W s c h o d n ic h n a to m ia s t k ie r o w a ła s ię do W e s t f a lii i N a d r e n ii. S f o r m u ło w a n ia A u to r a p o k r y w a j ą s ię w z a s a d z ie z d o t y c h c z a s o w y m i s t w ie r d z e n ia m i, np. J. T r z c i ń s k i e g o (R u s s is c h - p o ln is c h e
u n d g a li z i s c h e W a n d e r a r b e i te r im G r o s s h e r z o g tu m P o s e n , S t u t t g a r t 1906, ss. 7— 0)
n ie w y k o r z y s t u j ą j e d n a k w y j a ś n ie ń T r z c iń s k ie g o , ż e e m ig r a c j a b y ła r ó w n ie ż r e z u l ta te m b r a k u p r a c y s t a łe j , ja k o r e z u lta tu s t a n o w is k a w ie lk ie j w ła s n o ś c i z ie m s k ie j, k tó r a „p o 1870 r. n ie c h c e r o b o tn ik ó w s t a ły c h . W ie lk a w ła s n o ś ć z ie m s k a z w ię k s z a p o 1870 r. z a p o t r z e b o w a n ie n a r o b o tn ik ó w r o ln y c h . A le to z a p o t r z e b o w a n ie d o t y c z y ło je d n e j g r u p y — r o b o tn ik ó w s e z o n o w y c h . P r z y c o r a z w ię k s z e j in t e n s y f ik a c j i r o ln ic t w a w ła s n o ś ć z ie m s k a m u s ia ła ta k o r g a n iz o w a ć s w o j e p r z e d s ię b io r s t w o , b y u z y s k a ć n a j w ię c e j s ił r o b o c z y c h w o k r e s a c h n a s ile n ia p r a c p o lo w y c h , a k tó r e to s iły m o ż n a b y z w o ln ić n a o k r e s z im o w y , n a o k r e s y z e lż e n ia n a w a łu p r a c y ” .
R o z d z ia ł p ią t y o m a w ia w p ł y w m ig r a c j i lu d n o ś c i w ie j s k ie j n a w ie ś p o m o r s k ą . A u to r p o d k r e ś la f a k t , iż m ig r a c j e p o w o d o w a ły z a s a d n ic z e z j a w is k o n a w s i p o m o r s k ie j — s z e r z e j u r o ln ic t w a p o m o r s k ie g o — b r a k r ą k d o p r a c y w r o l n i c t w ie i to w o k r e s a c h w ła ś n i e n a s ile n ia p ra c p o lo w y c h . S p o łe c z n e s k u t k i m ig r a c j i z n a la z ły s w ó j w y r a z w r o z lu ź n ie n iu p a tr ia r c h á ln e j z a le ż n o ś c i r o b o tn ik ó w r o ln y c h (s. 166). I z n o w u o d c z u w a s ię b ra k s z e r s z y c h w y j a ś n ie ń o d n o ś n ie d o s t a n o w is k a p o s z c z e g ó ln y c h k ie r u n k ó w p o lit y c z n y c h d o te j s p r a w y . D la ilu s t r a c j i c h o ć b y w s p o m n ie ć m o ż n a d z ia ła ln o ś ć Z w ią z k u Z a w o d o w e g o R o b o tn ik ó w R o ln y c h w r a m a c h Z je d n o c z e n ia Z a w o d o w e g o P o ls k ie g o ( n a j s iln ie j c h y b a d z ia ła j ą c e g o w p o w ie c ie c h e łm iń s k im ), c z y a g it a c j i s o c j a ld e m o k r a t y c z n e j (c a łą a k c j ę r o z p o w s z e c h n ia n ia u lo te k s o c j a lis t y c z n y c h c z y k a le n d a r z y „ D er o s t p r e u s s is c h e L a n d b o t e ”) k o n c e n tr u ją c e j s ię n a w a lc e o u s u n ię c ie u s t a w y o c z e la d z i i z n ie s ie n ie k a r „za ła m a n ie k o n t r a k t ó w p r a c y ”. S o c j a ld e m o k r a c i b y li p r z e k o n a n i, ż e „ w a r u n k i d la p r a c y s o c j a ld e m o k r a t ó w n a w s i s t a j ą s ię co r a z p o m y ś ln ie j s z e , żc ro z w ó j e k o n o m ic z n y i s p o łe c z n y w s i p o s u n ą ł s ię j u ż ta k d a le k o , iż r o b o tn ik r o ln y z d a je s o b ie s p r a w ę z is t n ie n ia p r z e c iw ie ń s t w k la s o w y c h ” (Z u r L a n d a g ita tio n , K ö n ig s b e r g 1898, s. 3).
3 2 6 Re c e n z j e i o m o w i é n íA
R o z d z ia ł s z ó s t y s t a n o w i t y lk o z a s y g n a liz o w a n ie w a ż n e g o p r o b le m u , ja k im j e s t u s t o s u n k o w a n ie s ię j u n k ie r s t w a w o b e c o d p ły w u lu d n o ś c i z e w s i. N a c is k i n a rzą d p r u sk i w k ie r u n k u z a o s t r z e n ia u s t a w o d a w s t w a w o b e c r o b o tn ik ó w r o ln y c h (s. 172) n ie w y c z e r p u j ą w c a le z a g a d n ie n ia . N a le ż y w y r a z ić ż a l, że A u to r p r z e d s t a w ił ta k w a ż n y t e m a t sk ą p o , b o z a le d w ie n a s z e ś c iu s tr o n ic a c h . T y m c z a s e m j e s t on is t o t n y i k o n ie c z n y d o r o z p a tr z e n ia ta k od s tr o n y n ie m ie c k ie j, ja k i p o ls k ie j w ie lk ie j w ła s n o ś c i. R o z d z ia ł s ió d m y , d o t y c z ą c y r o b o tn ik ó w z a k o r d o n c w y c h r ó w n ie ż n ie r o z w ija w y s t a r c z a j ą c o w a ż n e j d la m ig r a c j i lu d n o ś c i w ie j s k ie j P o m o r z a W s c h o d n ie g o s p r a w y n a p ły w u r o b o t n ik ó w s e z o n o w y c h i s t a ły c h z K r ó le s t w a P o ls k ie g o , R o s j i i M a ło p o lsk i. W p r a w d z ie A u to r o g ło s ił d o d a tk o w y a r t y k u ł o r o b o t n ik a c h z a k o r d o n o w y c h w r o l n ic t w ie P r u s W s c h o d n ic h (K o m u n ik a ty M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1969, n r 4, ss. 524— 539), a le a n i n ie r o z sz e r z a w n im a n i n ie p o g łę b ia t e m a tu . D la p r z y k ła d u : w y d a j e s ię , ż e w p o r ó w n a n iu d o p r a c y J. T r z c i ń s k i e g o z 1906 r. b r a k j e s t o c e n y s y t u a c j i w K r ó le s t w ie P o ls k im i M a ło p o ls c e , k tó r a s p o w o d o w a ła ta k w ie l k i n a p ły w r o b o t n ik ó w s e z o n o w y c h n a P o m o r z e W s c h o d n ie . B r a k t e ż u A u to r a z r ó ż n ic o w a n ia s y t u a c j i p o ls k ic h r o b o t n ik ó w z a k o r d o n o w y c h n a P o m o r z u W s c h o d n im , a p o c h o d z ą c y c h z K r ó le s t w a P o ls k ie g o , z R o sji c z y z M a ło p o ls k i. W r e s z c ie b r a k o m ó w ie n ia s t a n o w is k a s t r o n y n ie m ie c k ie j w o b e c te g o p r o b le m u . P r z e c ie ż w y c h o d z o n o z je d n e j s tr o n y z z a ło ż e n ia , iż r o b o tn ic y z a k o r d o n o w i są w a ż n y m u z u p e łn ie n ie m r o b o t n ik ó w s ta ły c h . B e z ty c h u z u p e łn ie ń in t e n s y w n a g o s p o d a r k a n ie m o ż e w o g ó le b y ć p r o w a d z o n a . Z d r u g ie j s t r o n y w y s u w a n o z a s t r z e ż e n ia n a tu r y p o lit y c z n e j — im ig r a c j a r o b o tn ik ó w z a k o r d o n o w y c h m a w z m a c n ia ć p o ls k o ś ć ty c h o b sz a r ó w . R e p r e z e n t a t y w n y m o ż e b y ć w t y m w z g lę d z ie m e m o r ia ł s k ie r o w a n y w 1901 r. do m in is t r a v . M iq u e la p t. D ie p o ln is c h e G e f a h r , w k tó r y m s t w ie r d z a s ię , ż e „ o t w a r c ie g r a n ic d la r o b o tn ik ó w z a k o r d o n o w y c h n a w s c h o d z ie j e s t d la n a r o d u n ie m ie c k ie g o ś m ie r te ln y m c io se m , a in d u s t r ia liz a c j a j e s t c io s e m d o d a t k o w y m ( N a c h s to s s ) , s k r a c a j ą c y m a g o n ię n a ro d u n ie m ie c k ie g o n a w s c h o d z ie ”. I s t n ie n i e d w u ta k s k r a j n y c h p o g lą d ó w w s k a z u j e n a w a g ę te m a t u , k tó r y c h y b a w d a ls z y m cią g u c z e k a n a n o w e o p r a c o w a n ie . O g ó ln ie m o ż n a s t w ie r d z ić , ż e o m a w ia n a p r a c a p o d s u m o w u ją c d o t y c h c z a s o w y s ta n b a d a ń , u z u p e łn ia j ą c o b ra z m a t e r ia ła m i ź r ó d ło w y m i, r ó w n o c z e ś n ie s y g n a li z u j e d o ść z a s a d n ic z e b r a k i w u j ę c iu z a g a d n ie n ia i p o z w a la n a u k ie r u n k o w a n ie d a ls z e g o to k u p r a c y b a d a w c z e j . T e n d e n c j a A u to r a u j m o w a n ia z a g a d n ie n ia w y łą c z n ie od s t r o n y m e c h a n ik i m ig r a c y jn e j z u b o ża p r o b le m a t y k ę . S tą d ta k w a ż n e d la P o m o r z a W s c h o d n ie g o „ ru g i p r u s k ie ” s k w it o w a n o t y lk o s t w ie r d z e n ie m , iż z u w a g i n a k r y z y s g o s p o d a r c z y w la t a c h 1885— 1887 „ ru g i n ie w y w o ł a ły w ó w c z a s p o w a ż n ie j s z y c h z a k łó c e ń n a r y n k u p r a c y w r o ln ic t w ie P o m o r z a W s c h o d n ie g o ”. W s łu s z n o ś ć te j t e z y m o ż n a w ą t p ić . C h y b a s łu s z n ie j o c e n ia to J. T r z c i ń s k i , k tó r y u w a ż a , ż e „ ru g i p r u s k ie p o s t a w ił y p r z e d z a r z ą d z a j ą c y m i p a ń s t w e m o s t r y p r o b le m o c e n y z n a c z e n ia r o b o tn ik ó w s e z o n o w y c h ” (s. 128). T a d e u s z G r y g ie r R o c z n ik S t a t y s t y c z n y W o je w ó d z tw a O ls z t y ń s k ie g o 1969, W o je w ó d z k i U rzą d S t a t y s t y c z n y w O ls z ty n ie , O lsz ty n , R. X , ss. 368. P o tr z e c h la ta c h p r z e r w y , w k o ń c u 1969 r. u k a z a ł s ię d z ie s ią t y „ R o c z n ik S t a t y s t y c z n y W o j e w ó d z t w a O ls z t y ń s k ie g o ” p r z e d s t a w ia j ą c y d o r o b e k W a r m ii i M azur w p o w o j e n n y m d w u d z ie s t o p ię c io le c iu . Z a w ie r a on je d n o c z e ś n ie b o g a ty w y k a z l i t e r a t u r y z z a k r e su r o z w o ju s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z e g o w o je w ó d z tw a . T e m a t y k a u ję ta w „ R o c z n ik u ” 1969 z n a c z n ie r o z sz e r z a z a k r e s in f o r m a c ji w p o r ó w n a n iu z „ R o c z n ik ie m ” z 1966 r. D o t y c z y to w s z c z e g ó ln o ś c i s t a t y s t y k i z a tr u d
