A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTORICA 17, 1933
,
Janusz GilasZAGADNIENIE REGLAMENTACJI HANDLU I PRODUKCJI BRONI, AM U N ICJI I MATERIAŁU W O JEN N EG O W ORGANACH
LIGI NA RO DÓ W
W e w spółczesnym p o d ręczn ik u ro zbrojeniow ym uznano, że jed e n z d w u zasadniczych efek tó w P ak tu Ligi N arodów , o b o k k on ferencji rozb rojen io w ej 1932 r„ stanow iła ,.nieu stająca, lecz zakończona su k ce sem, seria w ysiłków zm ierzających do o g ran iczen ia h a n d lu b ro nią i a m u n ic ją " 1.
Z agadnienie reglam entacji h an dlu b ro n ią ma w p raw ie m ięd zy naro dowym sw ą historię. Już k la sy c y p raw a m iędzynarodow ego — Genti- lis i G ro tius utrzy m y w ali, że p raw o n a tu ra ln e do h andlu nie dotyczy broni, k tó ra m ogła podlegać zakazom . W o k re sie późniejszym u k ształ tow ały się w 'tej dziedzinie no rm y tra k tato w e . Do nich n a le ż y zaliczyć norm y a k tu g en e ra ln e g o berliń sk iego z 26 lutego 1885 r., tra k ta tu b ru k selskiego z 2 liipca 1890 r„ p ro to k o łu b ru k se lsk ie g o z 22 lip ca 1908 r. i tra k ta tu z Saint-G erm ain z 10 w rześn ia 1919 r. Ta o statn ia kon w encja w prow adziła system licencji i jaw ności m ięd zynarodow ego h an d lu b ro nią, w yrażała zgodę na ek sp o rt i imiport broni iprzez o soby p ry w a tn e tylko p o d nadzorem w ładz pu bliczny ch ((konwencja jed n a k ze w zglę du na odm ow ę raty fik acji ze stro n y Stanów Z jednoczonych nie w eszła w życie). W ażn e n o rm y zaw ierał T ra k ta t W ersalsk i, k tó ry w a rt. 126 zakazyw ał iprodukcji brońi, am unicji i m a te ria łu w ojennego w zakładach i fabryk ach n iem ieckich znanych głów nym m ocarstw om stow arzyszo nym i sprzym ierzonym . Te m ocarstw a m iały natom iast ograniczyć licz bę zak ład ó w produkcyjriydh. W art. 170 T ra k ta tu W e rsa lsk ieg o z kolei w prow adzono zakaz pro d u k cji o k reślo n y c h ro dzajó w b ro n i2.
Ze w zględu na nie zw iązanie się przez S ta n y Z jednoczone T
rakta-1 J. H. B a r t o n , L. D. W e i l e r , International A rm s Contro], Issues and A greem en ts, Stanford 1976, s. 38.
' C o n t r e - A m i r a l S u r i e , La C ontérénce pour le côntrole du com m erce international des arm es e t m unitions et des m atériels du guerre, „Bulletin de l'insti tut Intermédiaire International" [La H aye] 1925, t. XIII, s. 1— 3.
tern W ersalskim i k o n w en cją z Saint-G erm ain, pro jek to w an o zaw arcie n o w ej konw encji, pośw ięconej k ontroli m iędzynarodow ego handlu b ro nią, zm ierzając d o w ykonania ty m sam ym (postanowień Paiktu Ligi N a rodów.
W p ro je k ta c h Ligi N aro d ó w zwiracano uw agę nie tylko na o g ra n i czenie zbrojeń, lecz także na konieczność o p raco w an ia przez Ligę N a rodów k o nw encji w przedm iocie reg lam en tacji handlu b ro n ią (np. p ro jekt J. C. Smuts a)3, upań stw o w ien ia p ro d u k cji broni (Ch. Lange)4 czy też w prow adzenia zakazu p ry w a tn e j p ro d u k cji a rty k u łó w w ojen nych i handlu nim i (1'. J. L aw rence)5. Pnzede wszystkimi jed n a k p am iętać n a leży, że zagadnieniem tym zain tereso w ał się p rez y d e n t W ilson, k tó ry w ram ach p u n k tu 14 sw ego słynnego progiramu po ko jow eg o stanow ił: j,Państw a um aw iające się zgadzają się, że am unicja i m ateriał w o je n n y nie m ogą być p ro d u k o w an e przez p rzed sięb io rstw a p ry w a tn e lub w celu uzyskania korzyści handlow ych i że d ok o n an e będzie ogłoszenie szcze re i całko w ite w szystkich zbrojeń n aro do w y ch, jak ró w n ież program ów w ojskow y ch i m orskich"6. W ory g in aln y m w ilsonow skim pro jek cie p a k tu, w ram ach art. IV zaw arto zw rot: „Strony um aw iające dalej zgadzają się, abiy am unicja i narzędzia w o jn y nie b y ły p rodukow ane przez p ry w atne p rzed sięb io rstw a luib dla p ry w a tn e g o z y sk u o raz a b y istniała p eł na i u z n an a jaw ność odnośnie do n aro d o w y ch zbrojeń i w ojskow ego oraz m orskiego p ro g ra m u "7.
N a kształt postanow ień art. 8 P ak tu Ligi Narodów' w y w arły w pływ zastrzeżenia b ry ty jsk ie j adm iralicji, k tó re w skazyw ały, że zakaz p ry w a t, n ej prod uk cji broni p rzy n ie sie korzyści ipaństwom ag resy w ny m oraz wzm oże niebezpieczeństw o dla pań stw nie m ają cy c h w łasnego przem y słu zbrojeniow ego. W podobnym d u c h u w ypow iedziała się rów nież P or tugalia, k tó re j w y rażająca zbliżone stano w isko popraw k a w prow adzona została d o a rt. 8 P ak tu Ligi Narodófw8. Z kolei F ran cja w ram ach d e b a ty nad zakazem p ry w atn eg o h an d lu bronią w ypow iedziała się za rozw aże
* R- S. B a k e r , W o o d r o w W i l s o n a n d W o r l d S e t t l e m e n t W r i t t e n F r o m H i s U n p u b l i s h e d A n d P e r s o n a l M a t e r i a l , Gloucester, M ass. 1960, t. Ill, s. 97: „17. That all factories for the production of direct w eapons o f war shall be nationalized and their production shall be subject t o the inspection of the officers of the Council; and that the Council shall be furnished periodically with returns of imports and exports of m unitions of w ar into or from the territories of its members, and as far as possible into or from other countries".
* J. W . W a r s z a w s k i , Z a g a d n i e n i e r o z b r o j e n i a w p r a w i e m i ę d z y n a r o d o w y m i s t o s u n k a c h m i ę d z y n a r o d o w y c h , W arszawa 1930, s. 106. 5 Ibidem, s. 107. 6 Ibidem, s. 110. ’ B a k e r , o p . c it . , t. III, Doc. 10, s. 89. e G. S c h w a r z e n b e r g e r , E c o n o m i c W o r l d O r d e r ? A B a s i c P r o b l e m o f I n t e r n a t i o n a l E c o n o m i c L a w , M anchester 1970, s. 23.
niem zagadnienia p rzez R adę Ligi, k tó ra m iałab y wziąć pod uw agę in te re s y m ałych p ań stw , nie m ających w łasneg o p rzem y słu z b ro jen io w e go. S tanow isko francu sk ie zostało uw zględn io n e podczas, k o n feren cji p a
ryskiej, d ając podstaw ę a rt. 23 p k t d P a k tu Ligi N aro dó w 9.
O sta te c zn ie odpo w ied nie frag m en ty a rt. 8 P a k tu Ligi N aro dó w brzm iały:
,,5. Zw ażyw szy, że fab ry k acja p ry w a tn a am unicji i m ate ria łu w o jennego nasuw a pow ażne zastrzeżenia, członkow ie Ligi p o lec a ją Ra dzie, a b y obm yśliła w łaściw e środki, jak u n ik n ąć szkodliw ych skutkó w tak ie j fab ry k acji, u w zględ niając p rzy tyim p o trz e b y człon kó w Ligi, k tó rzy sam i nie m ogą w y tw arzać am unicji i m a te ria łu w o jen n eg o , n iezbęd nych do ich w łasn ego bezpieczeństw a.
6. C złonkow ie Ligi zobow iązują się udzieQac sobie naw zajem szcze ry ch i zupełnych inform acji doty czący ch stopiy sw y c h zbrojeń, p ro g ra m ów w ojskow ych, m orskich i lotn iczy ch o raz sta n u ty c h gałęzi przem y słu, któ re m ogą b y ć zużytkow aine do celów w o jennych".
W art. 23 p k t d członkow ie Ligi N aro dó w : ,,po w ierzają Lidze og ó l n y nadzór n a d handlem b ro n ią i am u n icją z krajam i, w k tó ry a lrk o n tro la tego h an dlu jest kon ieczn a d la pow szech n eg o d o b ra"10.
Te trzy p rzepisy stw o rzyły k o m p lek s p roblem ów , któ re w przyszłej działalności Ligi N arodów , chociaż u jm o w an e jako o d ręb n e zagadn ienia, w isto cie zawsze w y stęp o w ały łącznie.
N ajw ażniejsza rola w ro zw iązy w an iu 'tych trzech problem ów p rz y padła R adzie a n astępn ie Z grom adzeniu Ligi N arodów , k tó re m iało u t w ierdzać w społeczności m iędzynarodow ej stanow isko Rady. M om ent przełom ow y w im plem entacji p o stan o w ień P a k tu stan ow iła IV Sesja Z grom adzenia Ligi N arodów , na k tó re j om ów iono p ro b le m aty k ę a n k ie ty sta ty sty c z n e j i p ro d u k cji p ry w a tn e j o raz k o ntroli h a n d lu bronią. Dy sk u sja w ykazała, że ze w zględu n a odm ow ę przez S ian y Z jednoczone r a tyfikacji konw encji z Saint-G erm ain w spraw ie n a d z o ru i k on tro li o b ro tu bronią, celow e je st w y d z ie le n ie zagadn ien ia k on tro li p ry w a tn e j p ro dukcji, z m yślą o o p rac o w an iu sp e cja ln e j k onw encji, k tó ra m ogłaby uzyskać raty fik ację. Jed nocześn ie planow ano o p raco w an ie p ro je k tu k o n w encji, k tó ra m iałaby w yłącznie k o n cen trow ać się n a k o n tro li h andlu b ro n ią 11. O dnotow ać n a le ż y tak że zain tereso w an ie t ą p ro b le m aty k ą Ra
8~wT~M. C h a j c m a n , SSSR i problem a razorużenija (M ieżdu p ie rw o j i w to-r o j m i to-r o w y m i w o j n a m i ) , M oskw a 1959, s. 22.
10 L. G e l b e r g , P r a w o m i ę d z y n a r o d o w e i h i s t o r i a d y p l o m a t y c z n a . W y b ó r d o k u m e n t ó w , W arszaw a 1958, t. II, s. 33, 39.
11 „Société des Nations. Journal Officiel" [dalej — SDN. JO], S u p p l é m e n t S p é c i a l , N o 16, A c t e s d e la Q u a t r i è m e A s s e m b l é e . S é a n c e s d e s C o m m i s i o n s . P r o c è s - •V erbaux d e la T roisièm e Com m ission (Réduction d e s A rm em ents) [G enève] 1923, s. 171— 175.
d|Y Ligi N arodów o raz przed e w szystkim prow adzenie sp raw y przez T ym czasow ą Kom isję M ieszaną12. Z in icjaty w y ty ch w łaśnie organów zaproszono do udziału w konferencji w 1925 r. S tan y Z jed no czon e15, k ie dy okazało siię, że an i w szystkie p a ń stw a członkow skie Ligi N arodów , ani S ta n y Z jednoczone, które nie b y ły stro n ą konw encji z Saint-G er- m ain do niej nie p rz y stą p ią 14.
Podczas V Sesji Z grom adzenia Ligi N arodów , ,na posiedzeniu 27 w rze , śnia 1924 r.( na w niosek III Komisji p rzed staw io n y przez g en e ra ła M ari- nisa (W łochy) uchw alono trz y rezolucje dotyczące: 1) k o n tro li m iędzy n aro dow eg o handlu bronią, am unicją i m ateriałem (wojennym, 2) pu bli kow ania danych staty sty czn y ch w przedm iocie handlu bronią, am unicją i m ateriałem w ojennym i 3) p ry w a tn e j p ro d u k cji broni, am unicji i m a teriału w ojennego. Pierw sza z ty ch rezolucji w zyw ała Radę Ligi do p rz e słania rządom p ro je k tu konw encji w spraw ie handlu, w celu zw ołania na k w iecień—m aj 1925 r. kon feren cji d y p lom atycznej dla zaw arcia k o n w encji. D ruga rezolucja postulow ała m. tin. perio dy czn e w y d a w an ie s ta ty sty k 'handlu bronią,, am unicją i m ateriałem w ojennym . Trzecia n a to m iast w zyw ała T ym czasow ą K om isję M ieszaną do przygotow ania p ro jek tu k o n w e n c ji15.
K onferencja na tem at kontroli m iędzynarodow ego h an d lu bronią i am u nicją o raz m ateriałem w ojennym od b yła się w 1925 r. w G enew ie w H o te lu N arodów . W zięły w niej udział 44 p ań stw a. S pośród p ań stw zaproszonych nie w ziął udziału ZSRR, a jeszcze przed zakończeniem k o n ferencji w ycofała się Persja, poniew aż Z atoka P erska i M orze O m ańskie uznane zostały za strefy specjaln e, w k tó ry c h o k rę ty .poniżej w y p o rn o ś ci 500 ton pod dan o kontroli, na co rząd perski się nie zgadzał16.
>* N a przykład SDN. JO, V* Année, № 4, annexe 612. Doc. C. 93/1/. 1924. IX. R é d u c t i o n d e s A r m e m e n t s . C o n t r ô l e d u I t a l i e d e s a r m e s e t d e s m u n i t i o n s , A vril 1924, s. 596.
13 SDN. JO, 1925, V* Année, № 2, s. 332, 333, 377. W odpow iedzi Stanów Zjed noczonych w skazyw ano na brak ich zainteresow ania w w ydaniu ustaw odaw stw a karnego w obec osób pryw atnych fabrykujących broń, jako podstaw ę nieuczestni- czenia w konw encji typu Saint-Germain. Doc.C.615.1923.IX.
14 Rezolucja Rady Ligi z 20 lipca 1922 r. w zyw ała bowiem do takich działań Doc.C.513.М.ЗО 1.1922.IX.
15 SDN. JO, S u p p l é m e n t S p é c i a l , N o 23. A c t e s d e l a C i n q u i è m e A s s e m b l é e C o m p t e r e n d u d e s d é b a t s , [G enève] 1924, s. 185.
16 Persja w skazyw ała, że jest atakow ana z dwu mórz, sama zaś nie posiada fabryk amunicji. P r o c è s - v e r b a l d e l a V i n g t - T r o i s i è m e S é a n c e ( P r i v é ) d u C o n s e i l , 29 s e p t e m b r e 1923, SDN. JO, 1924, IV A nnée, № 11, s . 1352— 1354. Zaznaczyć n ale ży, że Persja w ystępow ała już przeciwko konw encji z Saint-Germain 1919 r., gdyż ograniczała ona m ożliw ość importu potrzebnej jej broni i została zawarta bez udziału Persji. L e t t r e d e s o n e x c e l l e n c e le P r i n c e A r i a - o d - D o v l e h ( P e r s e ) a u P r é s i d e n t d u C onseil de la S o c i é t é des N ations, G enève, 18 septembre 1923.Doc.A.16.1924.IX. A ppendice III.
W praw dzie zasadniczym celem konferencji bybo zaw arcie kon w en cji w spraw ie kontroli p ry w a tn e g o h and lu bronią, am unicją i m ateriałem w ojennym , lecz ob ecn ie k o n feren cję przypom ina się przede w szystkim ze w zględu na w prow adzony przez nią zakaz użycia gazów tru ją cy c h i śro d k ó w .b ak terio lo g iczn y ch . Początkow o Stany Z jednoczone z a p ro p o now ały zakaz ek sp o rtu i im portu gazów tru jący ch , a Polska rozciągnię cie stosow nych zakazów na środki bakteriologiczne. O statecznie p od czas konferencja w y n e g o c jo w a n o 'b a rd z o w ażny dokum ent p raw a m ię d zyn arod o w ego — p ro to k ó ł w spraw ie zakazu użycia gazów tru ją cy c h i środków b a k terio lo g iczn y ch 17.
K onw encja została op arta na p ro jek cie przygotow anym p rzez T ym czasow ą K om isję M ieszaną, zasadniczo p o w stały m na p o d staw ie tekstu konw encji z S ain t-Germ ain zrew ido w an ej w taki sposób, aby um ożliw ić p rzy stąp ien ie Stanów Z jednoczonych do przyszłej konw encji. Je d n o cześnie rozw inięciu i w zm ocnieniu uległa też część k onw encji z Saint- -G erm ain w przedm iocie k o n tro li handlu, w edług propozycji' zaw arty ch w p ro je k tac h przygotow anych przez adm irała m arkiza de M agaz i Jou- h a u x 18.
K onw encja dotycząca kontroli m iędzy n aro do w ego handlu bronią, am unicją i m ateriałem w ojennym z 17 czerw ca 1925 r. .stanowi czołow e osiągnięcie Ligi N arodów w dziedzinie reg lam en tacji h a n d lu bronią. K onw encja uzyskała niezbędną liczbę 14 ratyfikacjii, lecz ze w zględu na zastrzeżenia do n iej w niesione nie w eszła w życie (szereg p ań stw u za leżniało to od ratyfiko w an ia konw encji lub p rzy stąp ien ia do niej przez taicie państw a jak C zechosłow acja, N iem cy, W łochy, Jap on ia, H iszpa nia itd.). W edług inform acji z 1944 r. k o nw en cję raty fik o w ały S tany Z je dnoczone, Im perium B rytyjskie, K anada, A ustralia, Bułgaria, Chiny, Dania, Egipt, H iszpania, Francja, Irak, Łotwa, Liberia, H olandia, Pol ska, Szwecja, W enezuela, a w ięc 17 p ań stw , w tym 4 z zastrzeżeniem udziału innych państw . Aż 20 państw , k tó re podpisały k o n w en cję nie raty fiko w ały jej (w tym N iem cy, Belgia, Brazylia, Japonia, C zechosło w acja). Praw o przystąpienia m iało 12 innych p a ń s tw 19.
17 Dz.U.R.P. 1929, nr 28. 1 VI 1977 r. 114 państw ratyfikow ało lub dokonało przystąpienia do tego protokołu. Arm s C ontrol and D isarm am ent A greem ents. T exts and H istory ol N egotiation s, W ashington 1977, s. 15— 17 (w ydane przez U.S. Arms Control and Disarmament A gency).
18 Rapport de la Com m ission tem poraire m ixte pour la réduction des arm em ents, 30 septem bre 1924. Doc.A.16.1924.IX. Tekst projektu: Doc.A.16.1924.IX. A ppendice Iv. ** SDN. JO, Supplem ent Spécial, N o 193. L 'O eu vre de la S ociété des N ations en m atière de con ven tion s internationales. Signatures, ratifications ef adhésions con cernant les A ccords et C on ven tion s conclus sous les auspices de la Société des N ations. V ingt et U nièm e Liste, G enève 1944; s. 56— 57,
K onw encja sk ła d a się z 41 a rty k u łó w î 2 załączników . Podstaw ę dła u sta n o w ie n ia k o n tro li tw o rzy a rt. I o k reślający rodzaje broni, am unicji i sp rzętu w ojennego, k tó re g o doty czy ko n w en cja. Broń, am unicję'i sprzęt w o jen n y u p o rządk ow an o w edług k ateg o rii. Do k a te g o rii p ierw szej za liczono 20 rodzajów broni, am unicji i m ate ria łu w ojennego u żyw an y ch w yłącznie dßa prow adzenia w o jn y ląd ow ej, m orskiej i lotniczej. Do d ru giej zaiłiczono broń i am u n icję w ykcT zystyw aną dla celów w ojen nych i in n y ch zastosow ań. Trzecią- k a te g o rię tw o rzą o k rę ty w o jen n e i u zb ro je n ie pokładow e. C zw artą stanow ią sam oloty zaró w n o uzbrojo ne, jak rów nież n ieu zb ro jo n e i silniki lotnicze. Piątą .prochy, i m a te ria ły w y b u chow e, т. w yłączeniem czarnego p ro c h u zw ykłego, k tórem u nie p rzy p i sano już żadnego znaczenia w ojskow ego.
K ontrola handlu przedm iotam i w yliczonym i w pięciu k a te g o ria c h p o legać m iała na nadzo rze i jaw ności ich im portu i ek sp ortu. N ie u sta n o w iono n a d z o ru w tranzycie^ co n a stą p iło p rze d e w szystkim n a w niosek H olandii, Szw ajcarii i Belgii, k tó re w skazyw ały na sprzeczność e w e n tu aln e g o zakazu z w olnością tra n z y tu . E k sp o rt przedm iotów zaliczonych do k a te g o rii I m ógł n astęp ow ać jed y n ie na podstaw ie bezpośredniego zam ów ienia rrą d u p ań stw a im po rtu jąceg o lufo za zgodą tego rządu, udzieloną w ład zy publicznej do k o n u jącej im portu. Jeśli im portu doko n u je p ro d u cen t broni, rzą d w inien udzielić m u upow ażnienia na im port. W y ją tk o w o dopuszczono e k sp o rt strzelb , m uszkietów , k arabinów i amu- m tji do n ich dla zw iązków strzeCecMclh, jedn ak że za pośrednictw em rz ą du im portującego, k tó ry m iałby je p rzekazyw ać stow arzyszeniom . Po dobnie dopuszczono ek sp o rt p ró b ek broni p rzeznaczon ych n a pokazy w k ra ju im portującym , jedn ak że w ów czas p rzed staw iciel handlow y w i n ien b y ć upow ażn iony przez rząd do ićh otrzym yw ania. Zeziwolenîe e k s po rto w e w inno b yć u d zielan e pod postacią licencji lub deklaracji e k s p o rtu zatw ierdzonej przez w ładze.
Z agadnienie jaw ności h an d lu u reg u lo w ał a it. 6 przew idując p u b li k ow anie dan y ch sta ty sty c z n y ch na tem a t handlu, przy czym należało w s ta ty sty k a c h zaznaczać ud zielone licencje.
K ateg o rie III i IV w ym ag ały je d y n ie u jaw n ie n ia e k sp o rtu ok rętó w i sam olotów , a llicencje dla ty ch k a te g o rii nie by ły w ym agane. Broń u ję ta w kateg o rii V n ie w ym agała załatw iania żadnych form alności i jej e k sp o rt m ógł być d o k o n y w a n y bez ograniczeń.
W rozdziale III konw encji uregu lo w an o zagadnienie stre f sp e cja l ny ch lądow ych i m orskich, rew id u jąc postano w ien ia a k tu brukselskiego. S trefa sp e cja ln a ląd o w a obejm ow ała cały k o n ty n e n t afry k ań sk i, w łącz nie z w yspam i oddalonym i o d w y b rz e ży d o 100 m il m orskich, z w y łą czeniem Egiptu, Libii, ‘Tunisu. A lgerii, hiszpańskiej A fryki Północnej, Etiopii, Unii Południow ej A fryki, Południow ej Rodezji i w ysp
hiszpań-skicth położonych na szerokości ,płn. 26°. W Azji strefę lądow ą stanow ił Półw ysep A rabski, Syria, Liban, P alestyna, T ran sjo rd an ia, Irak, a stre fę sp ecjaln ą m orską stan ow iły o bszary M orza C zerw onego, Zatoki A deń- wkiej, Zatoki Perskiej i Zatoki O m ańskiej. ,Dla wspom nianiych stre f za kazano im portu w szelkiej broni, z w yjątk iem o k rętów . C ały przew óz broni w strefach sp ecjaln y ch znajdow ać się miał pod nadzorem w ładz publicznych tery to riu m im portującego. Szczegódnej kontroili m iały być poddane m iejscow e statki b an d ery p ań stw nad brzeżnych strefy sp e cja l n ej m o rsk iej o tonażu m niejszym o d 500 ton. O k rę ty w o jen n e stron u m aw iający ch m iały p raw o zatrzym y w an ia poza w odam i tery to rialn y m i s ta tk ó w pań stw n adbrzeżnych, m niejszych od 500 to n w yporności w ce lu w ery fik acji ich przynależności. Jed n ak że .prawo badania dokum en tów, zwłaszcza m anifestu m orskiego, tym o k ręto m nie przy słu g iw ało i ich badanie m ogło następ ow ać tylko za zgodą zaintereso w aneg o.
W adę konw encji stanow iło jej o b o w iązy w anie ty lk o w o k resie po- . koju, podczas gdy (przyw róceniu podlegała całkow ita w olność handlu
b ro n ią w stosunku do stron w o ju jąc y c h 20.
Po zaw arciu k o nw encji w p rzedm iocie m iędzynarodow ego handllu bronią i am u n icją o raz m ateriałem w o jen n ym , p o d p isan ej w G enew ie i? Hpca 192j r. Z grom adzenie Ligi N aro d ów dążyło do uruchom ienia w ydaw nictw a 'publikującego dane sta ty sty c z n e dotyczące tego handlu. 3 w rześnia 1925 r. u chw alono rezolucję, k tó ra w zyw ała p a ń stw a czło n kow skie do p rzy ję cia w zorów załączo n y ch do konw encji z 17 lipca
1925 r., za po d staw ę inform acji d ostarczan y ch S ek retariatow i Ligi N a rodów , co m iało um ożliw ić p rzy g o to w an ie odpow iedniego w yd aw nic tw a 21. _
R ów nolegle III K om isja p rzy stąpiła do p ra c nad p rzyg oto w aniem k o n w encji m iędzynarodow ej w przedm iocie kontroli p ry w a tn e j pro d u k cji broni. R egulacja tego zagadnienia w ram ach p o p rzed n iej konw encji o k a zała się niem ożliw a. 8 w rześnia 1925 r. dölegat Sallwadoru G u errero proponow ał w zw iązku z pow yższym p ro je k t rezolucji, stw ierd zający , że op raco w an ie sto so w n ej k onw encji tak spiesznie, jak jest to m ożliw e, je st konieczne, b y Rada Ligi m ogła zwołać stosow ną k o n feren cję d y p lo m atyczną, jeszcze przed następn y m posiedzeniem Z grom adzenia Ligi. U znaw ano rów nież za niezbędne u czestnictw o Stanów Zjednoczonych w p racach n ad stosow ną k o n w en cją22.
2!1 С o n t r e - A m i r a 1 S u r i e, op cit., s. 1— 13.
s' SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 36. A c te s de la Sixièm e A ssem blée. Séances des Com m issions. Procès-V erbaux d e la Troisièm e Com m ission (Réduction des A rm em ents) [G enève] 1925, s. 10.
W d y sk usji n a d pro jek tem rezolucji zw rócono uw agą, że kom isja de sy g n ow ała tró j osobow y k o m itet ibadań, w składzie Guam , Cobian i Ve- v erk a, k tó ry opracow ał k w estio n ariu sz sk ie ro w a n y do państw , a zaw ie rają cy p ro śb ę o złożenie inform acji na tem at re z u lta tó w p ry w a tn e j pro d ukcji broni, am unicji i m ate ria łu w ojennego.
O statecznie uchw alono rezolucję w edług p ropozy cji Salw adoru, m o dyfikując jej p a ra g ra f drugi, po d trzy m u jąc w nim jednak w ezw anie do R ady Ligi, b y o pracow ała p ro je k t konw encji um ożliw iający zw ołanie k o nferen cji dyplom atycznej jeszcze p rz e d n a stęp n ą sesją R ady Ligi23.
W spraw ozdaniu III Kom isji dla VI Sesji Z grom adzenia Ligi, k tó reg o spraw o zd aw cą b y ł G u errero (Salw ador) jeszcze' raz p o d k reślon o ko n iecz ność u jed n o licen ia n o m en k latu ry i m etod sta ty sty c z n y ch dla uczynienia inform acji u jaw n io n y ch przez p a ń stw a Lidze N arodów w iarygodnym i tak ab y w iary g o d n y c h a ra k te r nosił rów nież rocznik sta ty sty c z n y Ligi N arodów , zaw iera ją c y inform acje o m iędzynarodow ym h a n d lu b ro n ią24. O stateczn ie podczas V I Sesji Z grom adzenia uchw alono na w niosek G u e rre ro rezolucję w przedm iocie inform acji sta ty sty c z n y ch dotyczą cych h a n d lu bronią, am u n icją i m ateriałem w ojen ny m bez zm iany w sto su n ku do p ro p o zy cji III Kom isji. Rów nież na w n io sek G u e rre ro u ch w a lono rezolucję na tem at p ry w a tn e j p ro d u k cji broni, am unicji i m a te ria łu w ojen n eg o 25.
O pracow aniem p ro je k tu konw encji w spraw ie k o n tro li p ry w atn ej pro d u k cji broni, am unicji i m a te ria łu w ojennego zajął się K om itet S tu diów. P rzy g o to w an y p rzezeń p ro je k t został p rze słan y do R ady Ligi, k tó ra jed n a k po w strzym ała się o d rozw ażenia jego m eritum („n'est pas actu e lle m e n t e n m esu re d 'exam in er le fond"), chociaż dla inform acji sk iero w ała g o do Zgrom adzenia Ligi28. K om itet Studiów w sw ym w stę p nym p ro jek cie p rzek azan y m Radzie w ychodził z założenia, że k o nw en cja w sp ra w ie handlu stanow i ty lk o w ażn y etap w kieru n k u zaw arcia powszecfhnych porozu m ień m iędzynarodow ych w spraw ie u reg u lo w a n ia problem ów dotyczących b roni, am unicji i m ateriału w ojen neg o. W obec pow yższego, p ro jek to w an ą k o n w encję u znaw ano za k o le jn y k ro k w tym kieru n k u . W p ro je k c ie w stęp n y m k onw encji w ram ach ant. I p rz y ję to identyczne k a te g o rie broni, am unicji i m ate ria łu w ojen neg o ja k w k o n w encji doty czącej handllu. W art. 2 uznano z a p ry w a tn ą p ro d u k cję w szystkich fabryk, k tó ry c h państw o nie jest w yłącznym w łaścicielem . W zw iązku z zaciągniętym zobow iązaniem nie p ro d u k o w an ia broni,
îM bïdëm , s. 11.
й Ibidem, s, 38. Doc.A.82.1925.IX.
*5 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 33. A ctes de la Sixièm e A ssem blée. C o m p t e Rendu des D ébats [G enève] 1925, s. 102—103 oraz s. 133— 134 (Rezolucje A.82.1925. IX i A.109.1925.IX).
am unicji i m ate ria łu w ojennego należącego do kategorii I—IV i § 1
k ateg o rii V na te ry to riu m państw ow ym , p a ń stw a zaciąg ały zobow iąza nie udzielania w szystkim niepaństw ow ym przedsiębiorstw om licencji w ażnej na ok reślo n y czas, u stalo n y przez k ażd ą stro n ę konw encji i pod leg a jąc e j w zn o w ieniu. W strzym aniu m ia ły p o d leg ać licencje, jeśli przed siębiorstw o p ry w a tn e prow adziło p ro p ag an d ę handlow ą produkcji broni poprzez kontro lo w ane p rzez siebie czasopism a. S tro n a um aw iająca z k o lei zobow iązyw ała się nie zaw ierać k o n tra k tu na dostaw ę broni kategorii I do V z przedsiębiorstw em , w którym d y rek to ram i lub ad m inistratoram i są o so by p ia stu ją c e m an d a ty p arlam en tarn e tej stro n y . Licencje pań stw o w e w in n y bfyć pub liko w an e w ciągu d w u m iesięcy p o p rzed zający ch upływ try m e stru i zaw ierać listę w y tw o ró w o b ję ty c h zezw oleniem , n a z wiska i a d re sy w łaściciela p rzed sięb io rstw a, ad m in istra to ró w i d y re k to rów, nazw y p rzed sięb io rstw w spółp racujący ch. W ciągu zaś dw u m ie sięcy po każdym try m e strze stro n y m ogły być zobow iązane do o p u b li kow ania spraw ozdań sta ty sty c z n y ch w y tw o rów kateg o rii I, И ‘i IV o b jęty ch dostaw am i lu b zm agazynow anych w ciągu try m estru . Co się t y czy k ateg o rii III, o b ejm ującej o k ręty w ojenne, p u b likow an e dane w inny podaw ać szereg inform acji technicznych, jafc tonaż w tonach angielskich fa także m etrycznych), linię zanurzenia, długość m aksym alną itd.27
Podczas posiedzenia Rady 9 g rudnia 1926 r„ jak o p u n k t p o rządku dziennego nr 1846 om ów iono w stę p n y p ro je k t konw encji d ecydując, że kom isja specjalna w inna opracow ać p ro je k t o stateczn y , stan o w iący pod staw ę dla sp ecjaln ej konferencji, k tó ra m iała być zw ołana w 1927 r„ jeśli w cześniej nie zostanie zw ołana ogólna k o n feren cja rozb ro jen io w a28.
Rok n a stę p n y przynosi zm iany w ujm o w aniu zagadnienia kontroli p ry w a tn e j p ro d u k cji broni, am unicji i m ateriału w ojennego. W ted y b o wiem po raz pierw szy do głosnj dochodzi k o n tro w ersja czy należy d ą żyć do ogólnego rozbrojenia, k tó reg o fragm entem by łoby u regulow anie zagadnienia k ontroli p ry w a tn e j p ro d u k cji, czy k oncentrow ać się na k w e stii tak fragm entarycznej. Je śli w 1925 r. uznano za m ożliwe kroki czę ściow e w dziedzinie kontroli h andlu i zakazni użycia gazów i środków bakteriologicznych, to zw olennicy frag m en tarycznych zakazów i reg u lacji kilka lat p ó ź n ie j znaleźli się już w m niejszości. Je st w ięc zn a m ienne, że w Lidze N arodów od 1926 r. zw ycięża k oncepcja w szech stro n n eg o ro zb ro jen ia , która, ja k w iem y, n ie została zrealizow ana. W ram ach O rganizacji N aro d ó w Z jednoczonych po pró bach to talisty - cznego u jęcia zagadnienia ro zb ro jen ia (w la ta c h 1958— 1963), ostatecznie w m iejsce k o n stru k cji w szechstronnego rozbro jen ia zdecydow ano się
v Doc.A 47.1926.IX. A nnexe 902 b.
t8 SDN. JO, 1928, VIII6 Année, N o 2, Q uarante-troisièm e session du Conse'1 s. 147— 150.
na rozw iązania szczegółow e, poszczególne zaikazy( k tó re w ostateczn o ści doprow adziły do u ch w alen ia w iększej liczby konw encji i p ro jektó w konw encji niż w Lidze N arodów .
D ylem at — w szechstronne rozibrojenie czy też p a rty k u la rn e u reg u lo w ania — zaznaczył się już podczas V II Sesji Z grom adzenia Ligi N arodów . W ów czas na w n io sek III Kom isji p rzed staw io n y przez G u e rre ro (Salw a dor), spraw ozdaw cę kom isji, u ch w alo n o zm odyfikow aną przez Z grom a dzenie rezo lu cję, k tó ra o dstęp ow ała od p ro p o zy cji zw ołania sp ecjalnej k onferencji dy plom atycznej dla ro zp atrzen ia p ro je k tu konw encji w p rz e d m iocie k o n tro li p ry w a tn e j produikcji broni, am unicji i sprzętu, w ojennego, uznając p rio ry te t o g óln ej konw encji rozbrojeniow ej. Jedn ocześn ie je d nak w zyw ano Radę Ligi do k o n ty n u o w an ia studiów nad p ry w a tn ą p ro d ukcją broni w celu w łączenia tego zagadnienia d o (programu k o n fe re n cji rozbrojeniow ej. N iesław ną rolę w to rp e d o w a n iu sp ecjaln ej k o n fere n cji pośw ięconej k ontroli p ry w a tn e j p ro d u k cji broni o d e g ra ł deleg at A u strii A. M ensdorff-Pouilly-D ietrichstein, k tó ry uznał za celow e sk o n cen trow an ie się n a p rzyg o to w an iu kom pleksow ej konferencji ro z b ro je niow ej. Faktem jest jed nak, że dośw iadczenia konw encji w spraw ie 'kon tro li h andlu bronią b y ły negaty w n e, gdyż podczas VII Sesji Z grom adze nia była ona raty fikow an a jed yn ie przez dwa p a ń stw a (Francję i W e n e zuelę)39. Z resztą już w trak cie posiedzeń III Kom isji delegat F ran cji J. Paul-B oncour zw racał u w a g ę t że zakaz p ry w a tn e j produkcji broni w raz z zakazam i h and lu bronią p o d trzy m ały b y nierów ność szereg u państw w obec innych i w obec pow yższego kw estie, te pow inny być ro z p a try w ane w ram ach konw encji g en eraln ie reg u lu jąc e j zagadnienia o g ra n i czenia zb ro jeń 30.
Jed n ak że po dczas VIII Sesji Zgrom adzenia, w ziąw szy pod uw ag ę ra p o rt specjaln ej kom isji (C.219.M .1927) w przedm iocie p ro je k tu k o n w en cji d o ty czącej kontroli p ry w a tn e j prod u k cji broni, am unicji i m ate ria łu w ojennego, w zyw ano do w zm ożenia p ra c w celu o p racow ania takiego tek stu, 'który um ożliw iłby o stateczn ie zw ołanie w łaściw ej konferencji d y p lo m aty czn ej81. P ropozycja ta zo stała p rzeprow adzona przez delegata S alw ado ru G u e rre ro w ram aah III Kom isji przy po p arciu delegatów : b ry ty jsk ieg o , b elgijskiego i szw edzkiego a zastrzeżeniach d eleg ata N ie m iec J. H. B ernstorffai k tó ry jako przew o d n iczący specjaln ej kom isji,
se SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 44. A ctes de la S eptièm e Session O rdinaire de l'A ssem blée. C om pte rendu des d éb a ts [G enève] 1926, s. 93—1-94.
30 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 47. A ctes de la S eptièm e Session O rdinaire de V A ssem blée. Séances des C om m issions. Procès-V erbaux de la T roisièm e C om m ission (Réduction d es A rm em ents) [G enève] 1926, s. 14.
31 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 54. A ctes de la H uitièm e Session O rdinaire d e l'A ssem blée. Séances Pléniéres. C om pte réndu des débats, G enève 1927, s. 156.
pow ołując się na stanow isk o członka kom isji ze S tanó w Z jednoczonych utrzym yw ał, że jed n ak o w o należałob y tra k to w a ć zagadnienie p aństw o
w ej p ro d u k cji b ro n i33. D elegat F rancji Jo u h au x dodaw ał, że na rzecz łącznego u jęc ia problem u przem aw ia sty p u la c ja a rt. 8 P aktu Ligi N a ro dów, w m y śl k tó re j należy łącznie trak to w ać p ry w a tn ą i ipaństwową (pro dukcję broni, am unicji i m ate ria łu w o jen n ego 33.
W trakcie posiedzeń III Kom isji na n o w o om aw iano sp ra w ę inform a cji sta ty sty c z n ej o zbrojeniach, o ceniając „A n n u aire M ilitaire" w ydany przez Ligę N arodów . Hr. Bermstonff u trzy m y w ał bow iem , że rocznik ten, o g ran ic za ją c się do p ubliko w an ia inform acji zeb ran ych w yłącznie w źródłach 'rządow ych, nie d aje dokładnego w y o b rażen ia o sta n ie z b ro jeń, program ach zbrojenio w y ch i zdolności w y k o rz y sta n ia przem ysłu dla celów w ojennych*4.
W trak cie p o sied zeń III Komisjli IX 'Sesji Z grom adzenia Ligi głosy przeciw ników zw ołania sp ecjaln ej ko n feren cji, .poświęconej p ry w a tn e j produkcji b ron i zaczęły przew ażać, zw łaszcza w obec stanow iska sp e cjaln ej kom isji kiero w an ej przez hr. B em storffa, k tó re nakazyw ało je d nakow o trak tow ać p ro d u k cję państw ow ą i p ry w a tn ą 35. R ezolucja Z gro m adzenia u chw alona 20 w rześnia 1928 r. z a rejestro w ała rozbieżność zdań i niem ożliw ość w y p raco w an ia jed n o liteg o p ro je k tu k o n w en cji w sp raw ie p ry w a tn e j produkcji broni, am unicji i m ate ria łu w ojennego i u jaw n iania produkcji tych m ateriałów , su g eru jąc a b y zasada jaw ności pro d u k cji rozciągała się na p ro d u k c ję p aństw o w ą3®.
S tano w iska przeciw n ik ó w i zw olenników konw encji nie u leg ły zm ia nie w tra k c ie posiedzeń HI 'Komisji X Sesji Z grom adzenia37. W czasie posiedzenia p le n a rn e g o X Sesji Zgrom adzenia, na w n io sek now ego s p ra w ozdaw cy III Kom isji Sandlera (delegata Szwecji) uchw alo no 'rezolucję,
» SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 57. A ctes de la H uitièm e Session O rdinaire de l'A ssem blée. Séances des C om m issions. Procès-V erbaux de la T ro isièm e' Com m ission (Réduction des A rm em ents) [G enève] 1927, s. 44— 45.
3S Ibidem, s. 49. 34 Ibidem, s. 57— 59.
и SDN. JO, Supplém ent S pécial, No 67. A ctes de la N eu vièm e Session O rdinaire de l’A ssem blée. Séances des Com m issions. P rocès-V erbaux de la Troisièm e Com m ission (Réduction des A rm em ents) [G enève] 1928, s. 39__48.
s6 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 64. A c te s de la N eu vièm e Session O rdinaire de Г A s s e m b l é e . Séances Plénières. C om pte Rendu des D ébats [G enève] 1928 s .l 15__
— 116.
57 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 76. A c te s de la D ixièm e Sésslon O rdinaire d e 1‘A s s e m b l é e . S é a n c e s d e s C o m m i s s i o n s Procés-V erbaux d e la Troisièm e Com m ission (Réduction d e s A rm em ents) [G enève] 1929, s. 95—99.
któ ra w zyw ała do zw ołania now ego posiedzenia Komisji specjaln ej w 'przedm iocie op raco w an ia p ro je k tu w stęp n eg o k o n w e n c ji38.
P opraw iony w stęp n y p aro jek t konw encji doty czący kontroli pryw at- n ej p ro d u k cji i ujaw n ian ia produikcji broni i am unicji o raz m ateriału w ojennego u z y sk an o 27—30 sierp n ia 1928 r. W prow adzono go n astęp n ie dq spraw ozdania Kom isji sp e cja ln e j d la R ady z 1 w rześnia 1928 r. N o w ość stanow iło dołączenie do poszczególnych p ro je k to w a n y ch a rty kułów uw ag pań stw nie ap ro b u jący ch redakcji w iększościow ej, U w a gi te w skazy w ały na rosnącą opozycję w obec regu lacji zagadnienia, a w szczególności w obec art. I, zaw ierająceg o u stalen ie k ategorii broni w edług u jęcia k onw encji 1925 r. W sto su n k u do niego delegacja belg ij ska zastrzegła sobie m ożność now ego (przestudiow ania tych kategorii, zaś delegacje niem iecka i a m e ry k ań sk a w ypo w iadały się przeciw ko w łącze n iu do p ro jek tu k ateg o rii IV, ze w zględu na in te res lotnictw a cyw ilnego. Rów nież zasadniczy zakaz (airt. 3) pro du k cji bez licencji spotkał się z opozycją, głów nie ze stro n y delegacji b ry ty jsk ie j i d eleg atów Stanów Z jednoczonych. Do now ego a rty k u łu n ak ład ającego na uczestniczące stro n y obow iązek p rzekazyw ania sek retarzo w i g en eralnem u Ligi w y kazów pro du kcji broni, am unicji i m ate ria łu w ojenego, w ielu czołnków Kom isji Studiów w n io sło p ro te st (przeciwko o bjęciu tym zobow iązaniem kategorii I B, Il В i IV. Inni członkow ie uw ażali, że n ależało b y rów nież u jaw n iać p ro d u k cję p aństw ow ą w jednostkach w agi. T w ierdzono także, że zobow iązania pow inny b y ć dostosow ane (w zakresie ujaw niania) do w yników konferencji ogólnej w sp raw ie redu kcji i ogran iczenia zibro- je ń se.
P opraw iony p ro jek t w stęp n y k onw encji p rzedstaw iono Radzie ja ko w e rsję niejednolitą, z om ów ionym i zastrzeżeniam i poszczególnych państw i w tej w ersji p rzekazano go w spraw ozdaniu do Z grom adze n ia 40.
T rad y cy jn e trzy p u n k ty zw iązane z reg lam en tacją broni poruszono na posiedzeniu III Komisji XI Sesji Zgrom adzenia Ligi N arodów . N a j w ięcej zain teresow an ia w yw ołało zagad n ien ie kontroli h and lu bronią. O dnotow ano bow iem 10 ratyfikacji konw encji z 1925 т. i 1 p rzy stą p ie nie (Liberii) oraz fazę końcow ą p ro cesu raty fik acy jn eg o w Belgii, p od czas gdy dla w ejścia w życie konw encji konieczne by ło 14 ra ty fik a c ji41.
18 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 75. A ctes de la D ixièm e Session O rdinaire de l'A ssem b lée. Séances Pleniéres. C om pte rendu des d éb a ts [G enève] 1929, s. 165.
" Doc.C.447.1928.IX.(C.F.A.20(l)) Appendice.
40 SDN. JO, 1930 X e A nnée, N o 11, N ovem bre 1929, s. 1456— 1458.
41 SDN. JO, Supplem ent Spécial, N o 87. A ctes de la O nzièm e Session O rdinaire de l'A ssem blée. Séances des Com m issions. Procès-V erbal de la T roisièm e Com m ission (Réduction des A rm em ents) [G enève] 19Э0, s. 72, 84—86.
W zw iązku z pow yższym su g ero w an o zw ołanie konferencji pań stw sy g n a ta riu sz y w celu przed y sk u to w an ia środ k ó w um ożliw iających jej le p sze w ykonyw anie. Spraw ę zaś p ry w a tn e j p ro d ukcji broni, am unicji i m a te ria łu w ojennego zdecydow ano -się p rzekazać do studiów w kom isji sp e cjalnej, jeśli to m ożliw e — przed zw ołaniem sesji sp e cja ln e j kom isji przyg otow aw czej ro zb ro jen ia42. W tra k c ie p o siedzeń p le n a rn y c h XI Sesji Z grom adzenia zagadnienia handlu bronią i kontroli p ry w a tn e j pro dukcji p odniesione zostały jed y n ie p rzez sp raw o zdaw cę III Komisji, k tó ry potw ierdził poprzednią rezolucję Zgrom adzenia. W dyskusji, k tó ra rozw inęła się nad spraw ozdaniem , zatrzym ano się przede w szy s tkim nad p ro b lem aty k ą zw ołania k onferencji w spraw ie red uk cji i o g ra niczenia zbrojeń. U chw alona rezolucja nie podnosiła już w ogóle zagad nienia handlu bronią i kontroli p ry w a tn e j prod u kcji b ro n i43.
Podczas posiedzenia Rady Ligi N arodów o d b y teg o w dniach 12__15 m aja 1930 r„ w obec b rak u raty fik acji k onw encji z 1925 r. w przedm io cie •kontroli, sugerow an o zw ołanie sp ecjaln ej konferencji, na k tó re j pod dano by tę kon w encję rew izji lub utw o rzo n o by z n iej i p rzy g o to w y w an ej konw encji w spraw ie p rodukcji jed n ą konw encję. N a w szelkie sposoby zatem zm ierzano do w strzym ania postępów w pracach n a d konw encją w spraw ie p ry w a tn e j produkcji broni, am unicji i m ateriału w o je n n e g o 44.
O d XII do XIV Sesji Z grom adzenia in te resu jąc y c h nas zagadnień nie poruszano ze w zg lęd u na o d b y w ającą się K onferencję R ozbrojeniow ą. Pierw sze oznaki zniecierpliw ienia i zaniep o k ojenia brakiem postępów K onferencji R ozbrojeniow ej w dziedzinie reg lam en tacji h andlu bronią i k ontroli p ry w a tn e j pro duk cji w sk azało Z grom adzenie Ligi N arodów podczas X V Sesji. W praw dzie w jej trakcie n ie w rócono już do daw nej dyskusji, lecz zainicjow ano n o w y p u n k t p o rząd ku dziennego, dotyczący zakazu zao patrzen ia w bro ń stro n w o ju jąc y c h 45. Prace III Komisji wznow iono dopiero podczas X V II Sesji Z grom adzenia Ligi N arodów , któ ra odnotow ała, iż K onferencja R ozbrojeniow a uznała zagadnienie p ry w atn ej pro d ukcji oraz reg lam en tacji handlu bro nią, am unicją i m a te ria łem w ojennym za spraw ę, w zak resie k tó re j m ożliw y b y łb y szybki p o stęp 46. Jed n ak że stw ierdzono, że „Pow ażne w ysiłki są niezbędne dla w yelim inow ania różnicy zdań istn ieją cy c h do chw ili ob ecn ej a
dotyczą-41 Ibidem.
45 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 84. A ctes de la O nzièm e Session O rdinaire de l'A ssem blée. Séances Plenieres. C om pte Rendu des D ébats [G enève] 1930, s. 162— — i6e.
44 SDN. JO, XI« Année, N o 6, Juin 1930, s. 541—-542.
45 D oc.A.57.1934.1. Zagadnienie kontynuow ano podczas XII Sesji. SDN. JO, Sup plém ent Spécial, N o 138 [G enève] 1935, s. 41.
cych sp recyzow ania przedm iotu u jaw n ian ia i zak resu kontroli. J e d n o cześnie zw rócono uw agą, że p o stą p nie jest m ożliw y w tej dziedzinie d o póki w szystkie p ań stw a p ro d u k u ją c e nie osiągną poro zum ienia"17. W tra kcie dyskusji zw racano uw agę, że zagadnienie jed n ak nie jest b y n a j m niej bliskie rozw iązania (Maseng, N orw egia). Podczas X V III Sesji Z gro m adzenia w ram ach III Kom isji d elegacje Belgii, Danii, Finlandii, N o r w egii, H olandii, Szwecji ii Szw ajcarii p rze d staw iły p ro je k t rezolucji k tó
ry stanowił:- '
„Zgrom adzenie,
1 Zaleca zaw arcie konw encji m iędzynarodow ej w przedm iocie u ja w niania w y d atkó w na o bron ę n arodow ą,
2 Zaleca członkom Ligi stw o rzenie, przez każdego kogo to dotyczy, kontroli k ra jo w e j pro duk cji i h a n d lu bronią, am unicją i m ateriałem w o jennym , k ieru jąc się praw am i u stano w io n y m i przez kom itet specjaln y k onferen cji ro zb rojeniow ej i żąda od rządów inform ow ania S ekretarza G en eralneg o Ligi \ Ta ro d ó w o śro dk ach p rzed sięw zięty ch w tvm k ie ru n k u "48.
U zasadniając propozycję, d elegat N orw egii — Lange w skazyw ał, że zorganizow anie k on troli m iędzynarodow ej n a d handlem i p ry w a tn ą pro d ukcją broni jest niem ożliw e.w 1937 г., a w o bec pow yższego, b iorąc pod uw agę dośw iadczenia F rancji i Szwecji n ależy zaprow adzić p rzy n ajm n iej k on trolę n aro d o w ą48. P opierając tę prop o zy cją delegat Szw ecji — S and ler stw ierdził: „k o n tro la narodow a pro d u k cji i h and lu bronią nie zm niej- ' sza i nie ogranicza poziom u zb ro jeń , jednakże jest niezbędnym p rz y g o tow aniem dla państw dla zaakcep to w an ia i zastosow ania kontroli m ię d zyn arodo w ej w tedy, gdy na to sy tu a c ja ogólna zezwolą"30. D elegat Danii Simonsen, p o p ierając propozycję, p rzed staw ił system licencji p ro d u k cy jn y ch i e k sp o rto w y ch zaprow adzony w jeg o k ra ju na broń przypom inając, że 19 rządów na 60 udzieliło p o zy ty w n ych odpow iedzi co do sy stem u publikow ania w y d atk ó w Zbrojeniow ych. N a zakończenie Sim onsen w zyw ał do k o n tyn u ow ania prac kom isji rozbrojeniow ych, dla któ rych p o pierana przezeń rezolucja stw o rzy łaby pozytyw ną atm osfe rę 51. P rojek t rezolucji uchw alono, uzn ając za n iecelow e p oddaw anie go pod o b ra d y p len a rn e Zgrom adzenia52.
Podczas XIX Sesji Z grom adzenia w III Kom isji uch w alo n o
postano-47 Ibidem.
48 SDN. JO, 1937, Supplém ent Spécial, No 172. A ctes de la D ix-H uitièm e Cession O rdinaire de l'A ssem blée. Séances des Com m issions. Proces-V èrbal de la Troisièm e Com m ission (Réduction des arm em ents), s. 9.
*• Ibidem. 50 Ibidem, s. 10. 51 Ibidem, s. 10— 11. a Ibidem, s. 18.
w ienie, k tó re w zy w ało rząd y d o zastosow ania siię do rezolucji z 30 w rze śnia 1937 r. w przedm iocie kontroli produkcji i ihandlu bronią, am u nicją i m ateriałem w ojenny m , reg u la rn e g o kom unikow ania zmian w u staw o d aw stw ie d stoso w ania m etod ad m in istracy jn y ch tej k on tro li3*.
W konkluzji stw ierdzić można, że .w ysiłki Ligi (Narodów dotyczące reglam entacji m iędzynarodow ego h an d lu bronią doprow adziły do za w arcia konw encji, k tó ra nie została ratyfikow ana. W dziedzinie jaw n o ści osiągnięcie stanow iło w y d aw an ie „A n n u a ire M ilita ire ”. N atom iast w zakresie k ontroli produkcji nie u d a ło się zaprow adzić k on tro li m ię d zyn aro d o w ej lecz zalecono stosow anie środków' k o n tro li n aro do w ej n a d p ry w a tn ą pro d u k cją.
W spó łcześnie zagad nien ie p ry w a tn e g o h an d lu bronią w stosunk ach m iędzynarodow ych straciło na znaczeniu. W jakim ś sensie mimo nie raty fiko w ania k o n w en cji Ligi N arodów z 1925 r. jej p ro g ram został z re alizow any. Dla przykład u 90% broni sp rzedaw an ej za granicą, a p o ch o dzącej ze Stanów Zjednoczonych, sp rzed aje się w d ro d ze um ów m iędzy rządam i. T ra n sa k c ja musi uzy sk ać p o zy ty w n ą op inię D epartam en tu Stanu, a w p rzy p adku tra n sa k cji w yn o szącej w ięcej niż 25 m in doi. m usi być o n a przed staw ion a do zaopiniow ania przez K ongres, k tó ry może ją odrzucić w iększością w obu izbach. T ran sak cje m niejsze, nie o piew ające na 25 min, m ogą 'być zaw ierane z osobam i pry w atn y m i w Stanach Z jednoczonych na p o d staw ie licencji u z y sk an y c h od U rzędu K ontroli A m unicji D ep artam en tu Stanu. Jed n ak że k o n tro la p ry w atn eg o handlu nie zaham ow ała sam ego zjaw iska handlu, k tó ry n abiera coraz w iększej intensyw ności, o bejm ując zw łaszcza k ra je T rzeciego Św iata. Dla p rzy k ład u w 1980 r. S tany Z jednoczone zarów no w sprzedaży rz ą dow ej, jak d p ry w a tn e j d o starczy ły 72 państw om św iata b roni i am uni cji za 17 m łd doi. 45,% tej broni sprzedano k rajo m T rzeciego Św iata. W sum ie w 1980 т. k ra je T rzeciego Św iata z różnych źródeł zak u piły broni za 18,3 m ld doi., p o d czas g d y pom oc g o sp o d arcza u d zielo n a tym krajom w yniosła 20 m ld dolarów . W h a n d lu b ronią, trzecią, w ysok ą po zycję uzy skała Francja, k tó re j tran sak cje z T rzecim Św iatem w y nio sły w 1980 r. 8 m ld doi. W p o ró w n a n iu z .potentatam i rządow ym i p ry w a tn e a g en cje handlu bronią, ja k na p rz y k ła d In te rarm s C o rporation sp rz e d a ją ca rocznie bro ni za 100 m in doił., sp e łn ia ją m ałą ro lę 54.
U niw ersytet im. M. Kopernika 53 Doc.A.69.1938.IX. Stosowną rezolucję w łączono do m ateriałów Zgromadzenia. A neks 8.. R ésolutions adoptés pour l'A ssem blée a sa D ouzièm e Séance, Le V en dredi 30 Septem bre 1938, IX 11 Heures.
54 A rlykuly Arm ing the W o rld i N othing lo r Mahboob, „Time” October 26, 1981, s. 21— 27.
Janusz Gilas
PROBLEM OF CONTROL OF TRADE AND PRODUCTION OF WEAPONS, AMMUNITION AND WAR MATERIAL
IN ORGANS OF THE LEAGUE OF NATIONS
The article deals with one of tw o essen tial trends in activity of ih e League of N ations in the field of disarmament, and nam ely w ith attempts made to control trade and production of w eapons, ammunition and war material. A chievem ents of the League of N ations in this area w ere unquestionable. In line w ith art. 8 § 5 and 6 and art. 23 item d of the Pact of the League of N ations a convention was signed concerning international trade in w eapons, ammunition and war materials on 17th June 1925 replacing resolutions of the treaty of Saint-Germain from 10th September 1919. M oreover, there was introduced a principle of disclosing informa tion concerning armaments rate in military, n a v y and air-force programmes as w ell as the situation in industries w hich might be utilized for m ilitary purposes within the framework, of a special m ilitary yea rly publication of the League of Nations. Apart from that, the problems of private production of w eapons, ammunition and war material received broader consideration.
In th e final account, only w orks on a convention concerning private production of w eapons, ammunition and war material did not produce successful results despite the fact that an appropriate draft of such convention w as elaborated and a diploma tic conference at w hich this convention w as to be concluded planned already for 1927. A s the time of the disarmament conference of the League of N ations was approaching, it w as recognized that the problem of private production of w eapons, ammunition and war material should be analyzed w ithin the fram ework of general disarmament problems, and esp ecially join tly with problems of state production of w eapons, ammunition and war material. Supporters of concluding a new special convention about private production of w eapons, ammunition and war material failed to con ven e a special conference despite the fact that in 1928 there w as pre pared a draft of convention m aking allow ances for reservations made w ith regard to particular articles esp ecially those of Belgium, Germany, U nited States, and United Kingdom with this draft having been su ccessfu lly passed from special organs to the A ssem bly of the League of Nations. It w as sim ilarly im possible to link obligations with regard to control of private production with obligations con cerning control over trade in arms w ithin the framework of a new convention amending the 1925 convention, w hich seem ed necessary due to absence of ratifica tion required to put it into force of subjecting the already made ratification to ratification or accession of other states sp ecifically appointed by ratifying states. Failure of the disarmament conference of the League of N ations excluded also a possibility of introducing national control over private production of w eapons, ammunition and war material in all states since the state control system of private production was binding only in one third of a ll member states of the League of ■Nations.
R eview of efforts made by organs of the League of N ations in the sphere of control over trade and production of w eapons, ammunition and war material has its present day s validity. The past experience should be utilized today w hen priva te production of w eapons is subject to only national control w hile the state trade
in w eapons on the part of the United States and France is grow ing all the time leading, first of all, to destabilization ol econom ics and international relations in Third W orld states. In this area, an idea of a new con ven tion concerning trade ia w eapons and concepts of the League of N ations concerning regions in w hich trade in specific types of w eapons was banned d eserv e tbe highest attsntion.
The article is based on sources ol the League of N ations, and esp ecia lly on m aterials of its A ssem bly, C ouncil and thcix auxiliary and special organs.
