Ludowe obrzędy i zwyczaje pogrzebowe na ziemi lubawskiej

Kukier, Ryszard

Ludowe obrzędy i zwyczaje

pogrzebowe na ziemi lubawskiej

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 431-449

M A T E R I A Ł Y

R Y S Z A R D K U K IE R

LU D O W E O BR ZĘD Y I Z W Y C Z A JE PO G R ZEB O W E

NA Z IE M I L U B A W S K IE J

1. W IA D O M O Ś C I W S T Ę P N E C elem n in ie js z e g o a r t y k u ł u j e s t u k a z a n ie z a r y s u lu d o w y c h o b rz ę d ó w i z w y c z a jó w p o g rz e b o w y c h , w y s t ę p u ją c y c h w ś r ó d lu d n o ś c i ro d z im e j n a z iem i lu b a w s k ie j, j a k te ż z w ró c e n ie u w a g i n a ic h lo k a ln e i m ię d z y re g io n a ln e z r ó ż n ic o w a n ia p r z e s tr z e n n e .

Z ie m ia lu b a w s k a , o b e jm u ją c a s w y m z a s ię g ie m o b s z a r p o ło ż o n y p o m ię d z y I ła w ą , L u b a w ą , N o w y m M ia s te m L u b a w s k im a L id z b a r k ie m W e lsk im , w c h o d z i o b e c n ie w s k ła d w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o i p o ło ż o n a j e s t w - je g o części p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j.

W e tn o g ra fic z n y m u k ła d z ie re g io n a ln y m g ra n ic z y o n a n a p o łu d n iu z M a ­ zo w sz e m P ło c k im , od w sc h o d u z M a z u ra m i, od p ó łn o c y z ic h p o d re g io n e m o k r e ś la n y m p rz e z lu d S ta r e P r u s y i z ie m ią m ic h a ło w s k ą o ra z n a z ac h o d z ie i p ó łn o c n y m z a c h o d z ie z z ie m ia m i: d o b rz y ń s k ą i c h e łm iń sk ą .

P o d s ta w ą ź ró d ło w ą d o n in ie js z e g o a r t y k u ł u są w ła s n e m a te r ia ły z e b r a n e w t e r e n ie w l a ta c h 1960— 1962 w o p a r c iu o k w e s tio n a r i u s z e tn o g r a fic z n y o ra z p r z e p ro w a d z o n e b a d a n i a u z u p e ł n ia ją c e w k i lk u w s ia c h w 1965 r . B a d a n ia m i o b ję to w y łą c z n ie ro d z im ą lu d n o ś ć c h ło p s k ą , z a r ó w n o p r z e d s ta w ic ie li z a m o ż n e j t r a d y c y jn e j w a r s t w y g b u r s k ie j o r a z ś re d n io z a m o ż n e j, j a k ró w n ie ż lu d n o ś ć r o b o tn ic z ą p a ń s tw o w y c h g o s p o d a r s tw ro ln y c h n ie g d y ś p r a c u ją c ą w f o lw a r ­ k a c h l . B a d a n ia p o w y ż sz e p rz e p ro w a d z o n o w ś r o d k o w e j c zę ści z ie m i l u b a w ­ s k ie j, z w ła sz c z a m ię d z y L u b a w ą a N o w y m M ia s te m L u b a w s k im , w e w s ia c h : G ro d z ic zn o , K u lig i, M o n to w o , M o rtę g i, P r ą tn i c a , R u m ie n ic a , S w in ia rz e c , T y lic e i Z w in ia rz . W zięto te ż p o d u w a g ę m n ie js z e z g ru p o w a n ie w s i le ż ą c y c h n a p o łu d n io w o -w s c h o d n ic h p e r y f e r ia c h ziem i lu b a w s k ie j, w c h o d z ą c y c h ju ż od 1932 r. w s k ła d p o w ia tu d z ia łd o w sk ie g o . S ą to : D ę b ie ń , G rą d y , H a rto w ie c , K o p a n ia r z e , R u m ie ń , R y b n o i W e r y (zob. m a p k ę ).

1 F r a n c is z e k A le k s a n d ro w ic z l a t o k o ło 60 zam . w W e r a c h ; E u f e m ia B ła s z - k o w s k a , 1. 6 8, zam . w R y b n ie ; J. G a liń s k a , l a t o k o ło 70, zam . w M o rtę g a c h ; J . J a b ło ń s k i, 1. 41, zam . w M o rtę g a c h ; M . K o w a le w s k a , 1. 75, zam . w R y b n ie ; M. K r a u z e w ic z , 1. 55, zam . w K u lig a c h ; M . L e w a n d r o w s k i, 1. 82, z a m . w R y b n ie ; M . L a m p a rs k a , l a t o k o ło 80, zam . w M o rtę g a c h ; A. M a c ie je w s k a , 1. 64, zam . w K o p a n ia r z a c h ; M. M e lle r, l a t 42, zam . w R y b n ie ; F r . M u z a le w s k i, la t. 78, z am . w K u lig a c h ; J . O c zk o w sk i, l a t o k o ło 70, zam . w T y lic'ac h ; M . O ss o w s k a ’ l a t 65, z a m . w P r ą t n i c y ; F r . R u c iń s k i, l a t o k o ło 70, zam . w G ro d z ic z n e j; J . R u - c z y ń s k i, l a t o k o ło 72, zam . w W e ra c h ; B r. S o s n o w sk i, l a t o k o ło 60, zam . w R u ­ m ia n ie ; T. T r u sz c z y ń s k i, l a t o k o ło 65, z am . w S w in ia rc u ; A . U ła n o w s k a , l a t o k o ło 65, zam . w R u m ia n ie .

W c e la c h p o ró w n a w c z y c h w y k o n a n o w 1965 r. k o n tr o l n e b a d a n i a te r e n o w e w P r z e łę k u W ie lk im n a p o g ra n ic z u z iem i lu b a w s k ie j i M az o w sz a P ło c k ie g o , w G a rd y n a c h , L e w a łd z ie i R u sz k o w ie n a M a z u ra c h P r u s k ic h , w S k a rli n ie n a z ie m i m ic h a ło w s k ie j, w D z ia ły n iu n a z ie m i d o b r z y ń s k ie j, w P łu ż n ic y n a z iem i c h e łm iń s k ie j o ra z w D ą b ro w ie n a tz w . S ta r y c h P ru s a c h .

W y ją tk o w e m ie js c e w u k ła d z ie p rz e s tr z e n n y m b a d a n y c h w s i z a j m u ją trz y n ie w ie lk ie s a m o tn ic z e o s a d y ś ró d le ś n e : G rą d y , K o p a n ia r z e i W e ry , p o ło żo n e w z a c h o d n ie j, b a r d z ie j le s is te j c zęści z ie m i lu b a w s k ie j. L u d n o ś ć ty c h o s ta t n ic h o sad , z a m ie s z k u ją c a w w a r u n k a c h f iz jo g r a f ic z n y c h b a r d z ie j z ró ż n ic o w a n y c h , n iż lu d n o ś ć o s a d p o p rz e d n io w y m ie n io n y c h , z a c h o w a ła d o c h w ili o b e c n e j s to s u n k o w o w ię c e j p ie rw o tn y c h w ie rz e ń i o b rz ę d ó w . P o z o s ta w a ła o n a w s to ­ s u n k o w o lu ź n ie js z y c h z w ią z k a c h z s ą s ie d n im i u g r u p o w a n ia m i lo k a ln y m i. D la c eló w p o ró w n a w c z y c h w y k o rz y s t a n o ró w n ie ż o d n o ś n e m a te r i a ł y e tn o ­ g ra fic z n e ze „ sz k ic ó w m a z u r s k i c h ” M . T o e p p e n a2 i E. S u k e r t o w e j 3, w o b e c c a łk o w ite g o b r a k u ja k ic h k o lw ie k p ra c w ty m z a k re s ie , o d n o s z ą c y c h się ściśle d o o b s z a ru z ie m i lu b a w s k ie j, j a k te ż k ilk a o p ra c o w a ń o c h a r a k t e r z e o g ó ln y m . W d o ty c h c z a s o w y c h , s k ro m n y c h w c ią ż je sz c z e p o ls k ic h b a d a n i a c h e tn o ­ g ra fic z n y c h , u w id a c z n ia ją s ię o g ro m n e b r a k i, w o b e c k tó r y c h p o d ję c ie k a ż d e g o t e m a tu j e s t rz e c z ą n ie ła tw ą i m im o p io n ie rs k ie g o c h a r a k t e r u p rz e d s ię w z ię c ia n ie z aw sz e m o ż liw ą d o w y p e łn ie n ia . Z te g o to w z g lę d u rz u to w a n e z ró ż n ic o ­ w a n ie m ię d z y re g io n a ln e n a w e t w te j w ą s k ie j d z ie d z in ie k u l t u r y lu d o w e j je s t je sz c z e n ie p e łn e . P o n a d m ia r ę tr u d n ą je s t rz e c z ą p r z e p ro w a d z a n ie p e łn ie js z y c h e tn o g ra fic z n y c h p o r ó w n a ń w s to s u n k u d o in n y c h re g io n ó w , c y to w a n e b o w ie m w te k ś c ie m a te r i a ł y z p o s z c z e g ó ln y c h w s i re g io n ó w s ą s ie d n ic h , z n a j d u j ą się c z ę s to z b y t d a le k o od c e n t ró w re g io n u , p rz e w a ż n ie p o z a w ła ś c iw y m p o g r a n i­ c zem lu b a w s k im . 2. W IE R Z E N IA P O P R Z E D Z A J Ą C E Z G O N W ś w ia d o m o ś c i i o d c z u c iu p s y c h ic z n y m lu d u k a ż d o r a z o w y zg o n c z ło n k a d a n e j w s p ó ln o ty w ie js k i e j p o s ia d a ł p e w n e z n a c z e n ie o c h a r a k t e r z e s p o łec z n y m . P r z y p a d k o m z g o n u to w a rz y s z y ły b o w ie m z ja w i s k a p o p rz e d z a ją c e , k tó re c zę sto ju ż n a p e w ie n c za s n a p rz ó d u tw ie r d z a ły d o m o w n ik ó w , a n ie k ie d y i z w ie r z ę ta g o s p o d a rs k ie o m a ją c e j n a s tą p ić ś m ie rc i. N a o g ó ł w t a k ic h p r z y ­ p a d k a c h w ś r ó d o s o b n ik ó w s ta r s z e g o p o k o le n ia p r z e j a w i a ł a się p e w n a r e z y g ­ n a c ja , k t ó r e j to w a rz y s z y ła b i e r n a p u s ta w a w o b e c z n a k ó w z a p o w ia d a ją c y c h zg o n w ogóle. N a z ie m i lu b a w s k ie j p rz e d 1939 r . ro d z ic e s to s u n k o w o w c z e ś n ie o d d a w a li g o s p o d a r s tw o n a js t a r s z e m u sy n o w i, s a m i p r z y j m u j ą c tz w . d e p u ta t. S ta w a li się o n i w ó w c z a s s ta r k a m i n a „ ła s k a w y m c h le b ie ”, z a jm o w a li m a łe a lk ie rz e , a w p r z y p a d k a c h w ię k s z e j z a m o ż n o ś c i p o ło w ę b u d y n k u m ie s z k a ln e g o i g o s p o d a rc z e g o . S ta r k o w ie p o z o s ta w a li w ię c , m im o o d p o w ie d n ic h u m ó w p r a w ­ n y c h , n a u b o c z u w y d a rz e ń ż y cia g o s p o d a rc z e g o , p o z b a w ie n i w n ie k tó r y c h p r z y p a d k a c h g ło s u d o ra d c z e g o w s p ra w a c h g o s p o d a r s k ic h , n ie z a w s z e b o w ie m s to s u n k i m ię d z y m ło d y m i a s ta r y m i u k ła d a ły s ię p o p ra w n ie .

W m o m e n c ie z g o n u je d n e g o ze s ta r k ó w , u w a ln ia n o s ię o d p o ło w y ś w ia d c z e ń rz e c z o w y c h , k t ó r e u s ta w a ły p ra k ty c z n ie , je ś l i s t a r k z n a la z ł się w t r u d n e j , z n ie d o łę ż n ia łe j s y tu a c ji. Z d a rz a ło się, że p r z e b y w a ją c y w tr u d n y c h w a r u n k a c h

. 2 M . T o e p p e n , W ie r z e n ia m a z u r s k ie (d. c.), 4. Z a b o b o n y m a ją c e z w ią z e k

z, r o z m a ity m i o k o lic z n o ś c ia m i ż y c io w y m i , W isła, t. V I, R. 1892, ss, 758— 759.

3 E. S u k e r t o w a , M a z u r z y w P r u s a c h W sc h o d n ic h , K r a k ó w 1927, ss. 115__ 116; te jż e , M a z u r s k ie d o le i n ie d o le , W a r s z a w a 1947, ss. 24— 29.

Kom unikaty 28

e k o n o m ic z n y c h s ta rk o iu ie , p rz y s p ie s z a li w iz ję s w e j ś m ie rc i, a c z a sa m i, ja k z a p e w n ia ją in fo rm a to rz y , o b c o w a li z n ią czas ja k iś , p o d d a ją c się p o s łu sz n ie je j w o li. W y o b ra ź n ia l u d u z a p la d n ia ła u m y s ły b a r d z ie j z a b o b o n n e i p o w o ­ d o w a ła p o w s ta w a n ie ró ż n y c h w y tw o ró w fa n ta s ty c z n y c h , k tó r y c h p o z o sta ło śc i d o s trz e g a n e s ą je sz c z e o b e c n ie w ś w ia d o m o ś c i lu d u . W ie rz e n ia p o p rz e d z a ją c e zgon n a le ż ą w ogóle d o n a jc z ę ś c ie j s p o ty k a n y c h w ś r ó d m ie s z k a ń c ó w ziem i l u b a w s k ie j. N ie k tó re z n ic h są w s p ó ln e w ię k sz o ś c i lu d n o ś c i w ie js k ie j, in n e w y s tę p u ją c e w n ie z n a c z n y m s to p n iu , p o s ia d a ją b a rd z o n ie w ie lk ie z asię g i. C z a sa m i w ią ż ą się o n e z z a ję c ia m i ro ln ic z y m i i w a r u n k a m i fiz jo g ra fic z n y m i, n a d e w s z y s tk o z aś z w a r u n k a m i b y tu m a te r ia ln e g o czło w iek a .

W ś ró d le ś n y c h K o p a n ia r z a c h i W e ra c h lu d n o ś ć m ie js c o w a w n io s k o w a ła 0 m a ją c y c h n a s tą p ić p rz y p a d k a c h z g o n u n a w e t z s y tu a c ji p o w s ta ły c h p rz y w y k o n y w a n iu o k re ś lo n y c h p ra c . P r z e s trz e g a n o n p . w ty c h w sia c h , b y p o d c za s w y k o p k ó w z ie m n ia k ó w p rz y ro z d z ia le r a d lin m ię d z y p r a c u ją c y c h ż a d n e j z n ic h n ie p o m in ą ć . P o z o s ta w io n a b o w ie m s a m o tn ie r a d l i n a — w p r z e k o n a n i u lu d u — m o że b y ć z w ia s tu n e m z g o n u k o g o ś z d o m o w n ik ó w . A n a lo g ic z n ie te ż p r z e s tr z e ­ g a n o , b y w t a k ic h s y tu a c ja c h p rz y s a d z e n iu z ie m n ia k ó w n ie p o m in ą ć b ru z d , j a k n p . w R y b n ie , b o w ie m w ó w c z a s, g d y b y w z esz ły ro ś lin y , a m ię d z y n im i p o z o sta w a ło b y p u s te m ie js c e — b y ła b y to z a p o w ie d ź r} c h łe g o z g o n u k o g o ś z d o m o w n ik ó w . W o g ó le w w ię k sz o ś c i w s i b aczo n o , b y n a p o la c h p rz y p ra c y n ie p o z o sta w ia ć ro z o ra n ý c h , czy ro z k o p a n y c h b ru z d . W szc z eg ó ln o śc i z aś w y ­ s trz e g a n o się ty c h p rz y p a d k ó w , je ś li n a W3 b u d o w a n ia c h — d o m o s tw a o to c z o n e b y ły p o la m i. W ie rz e n ie to o d n o siło s ię te ż i d o z asie w ó w . W M o n to w ie i Z w i- n ia rz u t a k d a le c e o b a w ia n o s ię p u s te j ro li, że g d y z a b r a k ł o z ia r n a siew n e g o , n ie s ch o d z o n o z p o la , o c z e k u ją c n a je g o p r z y n ie s ie n ie z d o m u . P u s ta , n ie o b s ia n a r o la — to w ie lk ie n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la c z ło w ie k a — j a k z a p e w n ia n o w K u li­ g a ch . Z a m o ż n i g b u rz y w R u m ia n ie u d a w a li się n a s ie w y rę c z n e z p a ro b k a m i, k tó rz y k ro c z y li za n im i, n io sąc z a p a s sie w n e g o z ia rn a . W Z w in ia r z u p r z e s tr z e ­ g a n o zw łasz cz a , b y w c z a sie s ie w u ln u w sz y sc y d o m o w n ic y cie sz y li się d o b ry m z d ro w ie m . W p rz y p a d k a c h d z ie rż a w y z iem i p o d z a s ie w ln u , u n ik a n o ro d z in , w k tó r y c h z n a jd o w a li się c h o rz y . W W e ra c h o b ja ś n ia n o , iż p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą w o g ó le re z y g n o w a n o z z a s ie w u ln u , je ż e li g o s p o d y n i n ie b y ła z d ro w a . W w ię k sz o ś c i b a d a n y c h w s i s p o ty k a m y się n a o g ó ł z p o w s z e c h n y m p rz e k o ­ n a n ie m , iż n ie k tó rz y , z w łasz cz a lu d z ie s ta r z y , m o g ą p rz e w id z ie ć d z ie ń sw e g o z g o n u . W R y b n ie o k o ło 1934 r. p o d o k n e m d o m u m ie s z k a ln e g o , w k tó r y m p r z e b y w a ł c h o ry , w i a t r w c ią g u n o c y u s y p a ł n ie w ie lk i s to ż e k p ia s k u . K ie d y c h o ry d o w ie d z ia ł się o ty m , b y ł g łę b o k o p rz e k o n a n y , iż u m r z e w c ią g u trz e c h n a jb liż s z y c h d n i. Z u p e łn ie a n a lo g ic z n a s y tu a c ja z n a n a j e s t ze Z w in ia rz a . O tóż p rz e d o k n a m i g o s p o d a rz y , n a o b s ia n e j r o li n ie w z esz ło zboże. Z a n im n a d e s z ły ż n iw a , „ g o sp o d a rz ju ż n ie ż y ł”. W o p in ii w ię k sz o ś c i in fo r m a to ró w p a n o w a ło u z a s a d n io n e sw o iśc ie p rz e k o n a n ie , że ta k ż e z w ie r z ę ta g o s p o d a rs k ie m o g ą p r z e ­ c zu ć zgon d o m o w n ik a , z w ła s z c z a o so b y , k tó r a z a jm u je się ic h p ie lę g n a c ją 1 ż y w ie n ie m . C za sem te ż n ie s p o d z ie w a n e p o ja w ie n ie się ja s k ó ł k i w d o m u m ie s z k a ln y m u w a ż a n e j e s t za złą w ró ż b ę . R ó w n ie ż w K o p a n ia r z a c h m ie js c o w a lu d n o ś ć t r a k t u j e p rz e c ią g ły k r z y k p ta k ó w le śn y c h ja k o z łą o z n ak ę . N a w e t p o s p o lita w ro n a , czy s ro k a , ta k ż e so w a , je ś li z a c h o w u ją się g ło śn o w z a g ro d z ie , m a ją b y ć n ie d o b ry m i z w ia s tu n a m i. W R u m ia n ie w c za sie p o s u c h y z a m y k a n o w o g ó le d rz w i d o m ó w m ie s z k a ln y c h , b y n ie z w a b ia ć ja s k ó ł e k p o w o d ę. S r o k i i w ro n y p r z e b y w a ją c e c ią g le w z ag ro d z ie b y ły n a to m ia s t p ło sz o n e . W w ię k ­ szości p rz y p a d k ó w ta k ż e p ie ją c a k u r a m a z a p o w ia d a ć z ja w is k a n ie p o m y ś ln e — c z a se m j e s t p r z e p o w ie d n ią d łu g o tr w a łe j c h o ro b y , c z a se m z g o n u d o m o w n ik a . B a r d z ie j z a b o b o n n i o k r e ś la j ą z a p o w ie d z i o z g o n ie z ró ż n y c h s y tu a c ji, w k tó r y c h

sły sz y s ię p ie ją c ą k u r ę . J e ś li j e s t c n a z w ró c o n a w ty m czasie n a z e w n ą trz z a g ro d y , m oże w s k a z y w a ć n ie sz c z ę śc ie n a w e t w o d le g łe j w si. J e ż e li z ja w isk o to p o w ta r z a się u p o r c z jw ie w o b e jśc ia c h d a n e j z a g ro d y , w ó w c z a s j e s t to z ła p rz e p o w ie d n ia d la m ie js c o w e g o g o s p o d a rz a . N a ogół w ta k ic h w y p a d k a c h z a b ija s ię p ie ją c ą k u r ę i z a k o p u je z p ie rz e m w z 'e m i. A n a lo g ic z n e p rz y p a d k i z n a n e s ą te ż z t e r e n u ziem i d o b rz y ń s k ie j i M az o w sz a P ło c k ie g o . T a k n p . w D z ia ły n iu p e w n i z a b o b o n n i lu d z ie w 1934 r. z a k o p a li ży w ce m p ie ją c ą k u r ę p c d p ro g ie m d o m u m ie s z k a ln e g o . F a k t t e n m ia ł w p ły n ą ć n a p o p r a w ę s ta n u z d ro w ia g o s p o d a rz a . W P r z e łę k u W ie lk im z ja w is k o to o k r e ś la n o w te n sp o só b , iż zak c-p an a p o d p ro g ie m k u r a c h ro n i je g o m ie s z k a ń c ó w p rz e d z ły m i m o c a m i. O b e c n ie k u r ę z a k o p u je s ię p o d p ro g ie m lu b n a z e w n ą tr z z a g ro d y d o p ie ro w te d y , g d y p ie je c n a c ią g le ; je ś li J e d n o ra z o w o — p o z o s ta w ia n a je s t w sp o k o ju . Z a k o p a n ie k u r y m a c h ro n ić p t a : t w o p rz e d p o m o re m . N ie p o m y śln o ść p r z e w id u je się te ż w ra z ie w y c ia p sa, z w ła s z c z a je ś li z ja w isk o to t r w a k ilk a d n i. Is tn ie je ró w n ie ż w ó w c z a s p rz e k o n a n ie , iż n e b a w e m n a s tą p i c z y jś zgon, n a w e t w te d y , g d y w d a n e j c h w ili n ie m a w o g ó le c h o r e j o so b y . D o n a j b a r d z ie j g r o ź n jc h z a lic z a n e są n a b a d a n y m o b s z a rz e s y tu a c je , w k tó r y c h p s y w y ją p rz e c ią g le , w y c ią g a ją c łe b w s tro n ę d o m u m ie s z k a ln e g o , lu b te ż p o d c h o d z ą n a p ró g i z b liż a ją się p o d ś c ia n y b u d y n k u .

W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p e w ie n p a r o b e k z R y b n a o r a ł n a „ K ro s t k o w - s k im P o lu ” p o d K o p a n ia r z a m i i z a u w a ż y ł n a g le , iż w sz ę d z ie n a r o li i w o k ó ł n ie g o k r e ty s y p a ły k re to w is k a . F a k t te n , p o d w p ły w e m u tr z y m u ją c y c h się p rz e k c n a ń w y w a r ł n a p a r o b k u ta k w ie lk ie w ra ż e n ie , iż p o c z u ł s ię ź le i z m a rł w n ie p e łn ą d o b ę p o p o w ro c ie z p o la. W ie rz e n ia w ty m w z g lę d z ie n a le ż ą do n a jb a r d z ie j tr w a ły c h i o p o w ia d a n e s ą z d o k ła d n o ś c ią i szc z eg ó łam i. W T y lic a c h w z w ią z k u z ty m r o z r ó ż n ia ją n a s tę p u ją c e s y tu a c je : je ż e li k r e to w is k a u s y p y ­ w a n e s ą n a z e w n ą tr z z a g ro d y , z d a n ie m ta m te js z y c h m ie s z k a ń c ó w , n ie s ą z w ia ­ s tu n e m n ie sz c z ę śc ia , a p rz e c iw n ie , c z a se m k r e ty s ą c h w y ta n e i z a k o p y w a n e p o d p ro g a m i c h le w ó w , by w te n sp o só b w ś w ia d o m o ś c i -ludu p r z y c z y n ia ły się d o ro z w o ju h o d o w li. P o d o b n e z d a r z e n ia z n a n e s ą ró w n ie ż z t e r e n u ziem i c h e ł m i ń s k i e j 4. G o rz e j, je ż e li k r e to w is k a p o ja w ia ją się w e w n ą tr z b u d y n k ó w , o z n a c z a to b o w ie m ry c h ły zgon d o m o w n ik a .

W łą c z n o ś c i z w ie rz e n ia m i p o p rz e d z a ją c y m i zg o n p o z o s ta je tz w . o g ło sk a, czy li s w o iste z a w ia d o m ie n ie o ś m ie rc i, p o d a n e w d a n e j c h w ili p rz e z z m a rłe g o , czy te ż tr a g ic z n ie z a g in io n e g o . N a jc z ę śc ie j z t ą f o r m ą z a w ia d a m ia n ia s p o ty ­ k a m y się n a p o łu d n iu i n a p o łu d n io w y m z ac h o d z ie z iem i lu b a w s k ie j. N a K o p a - n ia rz a c h i w W e ra c h w te n sp o só b o b w ie sz c z a li o s w y m z g o n ie tz w . k la fc io r z e , c zy li d r w a le le śn i. O g lo s k a p rz e k a z y w a n a b y ła te ż p rz e z tr a g ic z n ie z m a rły c h w c z a sie w o jn y . W S w in ia rc u z a p e w n ia n o a u to r a , iż ty lk o w ie lc y g rz e sz n ic y n ie m ie li m o ż liw o ści k o rz y s ta n i a z te j f o r m y z a w ia d a m ia n ia . W R y b n ie d u c h z m a r ­ łe g o p o d a ją c y o g ło s k ę s t u k a ł m ia ro w o , a le cicho, b e z s z e le s tn ie . C za sem z r y t ­ m ic z n o śc i s tu k ó w m o ż n a w n io s k o w a ć o im ie n iu tr a g ic z n ie z m a rłe g o . W e d łu g p rz e k a z ó w M. T o e p p e n a , ta k ż e w e w a n g e lic k ic h ś ro d o w is k a c h m a z u rs k ic h , m . in . n a z ie m ia c h s ą s ie d n ie g o p o w ia tu o stró d z k ie g o , d o c z ę s ty c h p rz y p a d k ó w n a le ż a ły f a k t y z a w ia d a m ia n ia k s ię ż y o z g o n a c h p rz e z d u s z e z m a r ł y c h s.

W P r z e łę k u W ie lk im tr a g ic z n ie z m a rły , o k tó r y m m ó w io n o , iż je sz c z e za ży cia z a p r z e d a ł się d ia b łu , p o d a ł o g ło s k ę w fo r m ie p o ry w is ty c h le jk o w a ty c h m a ły c h tu m a n ó w p ia s k u , s y p ią c y c h się n a d ro g a c h , k tó r ę d y p rz e c h o d z ili n a jc z ę ś c ie j p ie si. W C ic h e m n a ziem i m ic h a ło w s k ie j w y s t r z e g a n o się n a d r o ­

4 J. D e l e k t a , M a te r ia ły d o w ie r z e ń i p r a k t y k m a g ic z n y c h n a P o m o r zu , P r a c e i M a te r i a ły E t n o g ra fic z n e , t. V I, L u b l in 1947, ss. 201.

g a c h p o ry w is ty c h lo k a ln y c h w ia tró w , m n ie m a n o b o w ie m , iż m o g ła t o b y ć o g io sk a p o d a w a n a p rz e z „ p o tę p ie ń c a ” .

P o d o b n e p r z y p a d k i o p o w ia d a n o a u to r o w i w D z ia ły n iu n a z ie m i d o b rz y ń ­ sk ie j. R ó w n ie ż w L in o w c u n a ziem i lu b a w s k ie j p e w n a k o b ie ta w czasie p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j, g d y m ą ż z g in ą ł n a fro n c ie , d o z n a ła b a r d z o sw o iste j o g lo ski. W c h w ili g d y s ie d z ia ła z d z ie ć m i i p r z e b ie r a ła g ro c h , je d n o z z ia rn p o ru s z y ło się k i l k a k r o tn ie zn ac z ą co , n a s k u te k czego k o b ie ta ta z a d a w s z y p y ta n ie , u z y s k a ła o d p o w ie d ź , iż b y ł t o d u c h je j m ę ż a , k t ó r y z g in ą ł n a f r o n c ie i p rz y s z e d ł p o d a ć o g lo s k ą . O p o w ia d a n o w te j w si, że c z ło w ie k t e n n ie w ró c ił, k ie d y b o w ie m s z e d ł n a w o jn ę , w g o s p o d a r s tw ie je g o d z ia ły się n ie z w y c z a jn e w y d a rz e n ia . P a n u j e d o ść p o w sz e c h n e p rz e k o n a n ie , że z w łasz cz a m a tk i p r z e k a z u ją o g lo s k i s w y m d z ie cio m . D o n o w o ro d k ó w z aś p rz y c h o d z ą 0 p ó łn o c y , k a r m ią je p ie rs ią , g ła d z ą p o g łó w k a c h , o b d a r z a ją p ie sz c z o ta m i 1 k o ły s z ą w k o le b k a c h . N ik o m u te ż z d o m o w n ik ó w , c h o ćb y b y ł ś w ia d k ie m t a k ic h z d a rz e ń , n ie w o ln o p rz e s z k a d z a ć n ieb o szczce. P o sz c z e g ó ln e in f o r m a - t o r k i u tw ie rd z a ły a u t o r a w p rz e k o n a n iu , iż w ie lo k ro tn ie w ż y c iu o d c z u w a ły p rz y d z ie c ia c h o b e c n o ś ć z m a rły c h m a te k . C za sem n a d r u g i d z ie ń w id o c zn e b y ły ś la d y k a r m ie n ia . W o g ó le p o zg onie m a t k i czas ja k iś m a o n a p rz y c h o d z ić d o n o w o ro d k a , z a jm u ją c się je g o k a rm ie n ie m , p ie lę g n a c ją i o b d a rz a j ą c go p ie sz c z o tam i. W S w in ia r c u z n ó w c z ę s tsz e są o p o w ia d a n ia o tro s c e z m a r ły c h g o s p o d a rz y w s to s u n k u d o z w ie r z ą t g o s p o d a rsk ic h , p szczó ł, sad ó w , k o n s e r w a c ji i s p o so b u p rz e c h o w y w a n ia n a r z ę d z i p r a c y . P e w ie n z m a rły w te j w s i g o s p o d a rz w ie lo ­ k r o tn i e w id y w a n y b y ł w b u d y n k u , g d zie p rz e c h o w y w a n o n a rz ę d z ia g o sp o ­ d a rs k ie . W R y b n ie p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą in n y z aś z m a rły g o s p o d a rz o d b y w a ł rz e k o m o p o k u tę za to , iż za ż y c ia n ie w y k a z y w a ł n a le ż y te j d b a ło ś c i o sw e n a r z ę d z ia p r a c y . W D z ia ły n iu n a z ie m i d o b rz y ń s k ie j m ie js c o w y k o w a l p rz e z sześć ty g o d n i m ia ł p rz y c h o d z ić d o k u ź n i, w k tó r e j n o c a m i p ra c o w a ł. O p o w ia ­ d a n o w te j w si, iż za ż y c ia z a p r z e d a ł się on d ia b łu . A b y u n ie m o ż liw ić d a lsz e je g o z ja w ia n ie się w k u ź n i, n a je j p r o g u u k ła d a n o n a k rz y ż d w a n a rz ę d z ia k o w a ls k ie lu b n a d o g n is k ie m z a w ie s z a n o m io tłę z ró zeg .

W P r ą tn i c y w id y w a n o rz e k o m o g o s p o d a rz a , k t ó r y p o s w y m z g o n ie p rz e z k ilk a m ie s ię c y d o z o ro w a ł p szczo ły . D z iało się t o d la te g o , iż w c h w ili jeg o ś m ie rc i n i k t z d o m o w n ik ó w n ie s p e łn i ł z w y c z a jo w e g o n a k a z u z a w ia d o m ie n ia p szczó ł o z g o n ie g o sp o d a rz a . 3. U B IÓ R I W Y P O S A Ż E N IE Z M A R Ł E G O . P U S T A N O C I C Z U W A N IE P R Z Y Z W Ł O K A C H W ra z ie z g o n u w p o rz e le tn ie j u d a w a n o s ię n a ty c h m ia s t „ n a k ę p y ” p o d a rn in ę . C zy n i się to je sz c z e i o b e c n ie , zw łasz cz a , je ś l i z u z a s a d n io n y c h p o w o d ó w p o g rz e b m a s ię o d b y ć n a c z w a rty d z ie ń . U m y te z w ło k i, o w in ię te w c a łu n p rz e ś c ie ra d ła , u k ła d a n e s ą n a k ę p a c h . J e ż e li zg o n n a s tę p u je z im o w ą p o rą , w ó w c z a s z w ło k i k ła d z ie s ię n a d e sc e o p a r te j o ła w y lu b k rz e s ła . N a o g ó ł c z y n i s ię s ta r a n i a , b y m ia ły o n e o d d z ie ln e p o m ie szc z en ie , ta k , b y d o m o w n ic y m o g li w y p e łn ia ć z w ią z a n e z ty m ró ż n e p o w in n o ś c i w n a le ż y ty m s p o k o ju .

N a jw ię c e j tr o s k i p rz y s p a r z a d o m o w n ik o m k w e s tia u b r a n i a z w ło k . D a w n ie j z a m o ż n ie js i g o sp o d a rz e p rz e c h o w y w a li u b r a n i a p o g rz e b o w e n a w y p a d e k śm ie rc i. G d y t a n a s tą p iła , u b ie ra n o z w ło k i je sz c z e te g o s a m e g o d n ia p rz e d ró ż a ń c e m . L u d z ie sp o d Р а п а , j a k o k re ś la n o d a w n ie j s łu ż b ę fo lw a rc z n ą , n ie p o s ia d a ją c y u b r a ń p o c h ó w k o w y c h , b a rd z o d łu g o c z e k a li n a u b r a n ie i o trz y ­ m y w a li je c z a s e m d o p ie ro n a trz e c ią , tz w . p u s tą noc. J a k d łu g o j e d n a k z w ło k i

n ie b y ły u b ra n e , n ie k ła d z io n o ic h d o tr u m n y . O b e c n ie c o ra z czę ściej lu d n o ś ć z a b ie g a o to , b y z w ło k i b y ły n a c za s u b r a n e i u ło ż o n e w tr u m n ie . W c zasie p ie rw s z y c h d w ó c h n o c y , g d y s ą s ie d z i z b ie ra li s ię n a ró ż a n ie c , n ie p a lo n o g ro m n ic , a ty lk o k r o p io n o z w ło k i św ię c o n ą w o d ą . O b e c n ie j e d n a k w c o ra z w ię k sz y m s to p n iu u p o w s z e c h n ia s ię z w y c z a j p a le n ia g ro m n ic y i o d p r a w ia n ia ró ż a ń c a p r z e z o so b y o d p o w ie d n io d o te g o p rz y g o to w a n e z b a r d z ie j p ro g r a m o ­ w y m i m o d litw a m i, p o d c za s g d y d a w n ie j b y ły to ra c z e j z b io ro w o w y k o n y ­ w a n e m o d litw y — w c h w ili k o n a n ia . J e ś li k o n a n ie b y ło cię żk ie , ś p ie w a n o w te d y p ie ś ń d o św . B a r b a r y o le k k ie s k o c a n ie . W ra z ie z g o n ó w m a ły c h d z ie c i p o s tę p u j ą ro d z ic e w sp o só b b a r d z ie j u p ro s z ­ czony, u b ie r a ją j e b o w ie m w d łu g ie p łó c ie n n e k o s z u lk i b e z o b u w ia , p o d a ją c ty lk o s k a r p e tk i , zaś d z ie cio m w w ie k u s ta r s z y m tz w . p łó tn ia c z k i. W e w sz e lk ic h u b io ra c h p o c h ó w k o w y c h u n ik a s ię z a z w y c z a j z a p i n a n ia n a g u z ik i lu b ro b ie n ia w ę złó w . N a js to s o w n ie js z e o k ry c ie — to u b ió r je d n o lity , w k tó r y m p o szc z eg ó ln e c zęści n a k ła d a s ię je d n e n a d ru g ie , b e z ja k ie jk o lw ie k p o trz e b y w ią z a n ia , czy s zy c ia . W sz ę d zie je d n a k ż e p r z e ja w i a się d b a ło ść o w y g o d n y u b ió r d z ie c k a , ta k , b y n ie k r ę p o w a ł o n z w ło k , u t r z y m u je s ię b o w ie m n a b a d a n y m te r e n ie p o w sz e c h n e p rz e k o n a n ie o k o n ie c z n o ś c i s p e łn i a n ia p rz e z n ie p o ś m ie rc i n o rm a ln y c h p o trz e b fiz jo lo g ic z n y c h . D o n a js t a r s z y c h , tr a d y c y jn y c h u b io r ó w n a z ie m i lu b a w s k ie j n a le ż y źg ło , w z g lę d n ie źbło. W d a w n y c h c z a s a c h w y k o n y w a ły je k ra w c o w e w ie js k i e z je d n o lity c h s z tu k s a m o r o d n e g o p łó tn a ln ia n e g o . B y ły to p rz e w a ż n ie j e d n o ­ czę ścio w e u b io ry z a r ó w n o d la m ę ż cz y z n , j a k i d la k o b ie t — o d p o w ie d n ik i s u k n i lu b d łu g ie j k o s z u li. N ie p o s ia d a ły o n e n ic z y m w y r ó ż n ia ją c e g o s ię k ro ju . J e d n a k ż e ju ż p r z e d p ie r w s z ą w o jn ą ś w ia to w ą s p o rz ą d z a n ie m u b io ró w — źg ła

źg ła z ac z ę li się z a jm o w a ć tz w . t r u m n i a r z e w p o b lis k ic h m ia s te c z k a c h . S ły n ę ły

p o d ty m w z g lę d e m D z ia łd o w o i L i d z b a r k W e lsk i, w m n ie js z y m s to p n iu L u b a w a i N o w e M ia s to L u b a w s k ie . D la k o b ie t z a m ę ż n y c h w y k o n y w a n o źg la z b a r d z ie j o d p o w ie d n ic h tz w . „ p r z e d n ie js z y c h ” g a tu n k ó w p łó tn a s a m o ro d n e g o , n a to m ia s t d la k o b ie t s p o śró d s łu ż b y d w o rs k ie j w y k o n y w a n o j e z p łó c ie n w o rk o w y c h tz w . p a c z e ś n y c h lu b p á k le p n y c h . T a k ż e ju ż w ó w c z a s co p r z e z o r n ie js i s t a r s i lu d z ie m ie li w z a p a s ie s z tu k i p łó tn a n a źg la . U b io ró w ty c h n ie o z d a b ia n o n ig d y , j a k d łu g o b y ły o n e w y tw o r e m p r a c y lu d u . N a to m ia s t t r u m n ia r z e m a ło m ia s te c z k o w i o d s tą p ili od w y k o n y w a n ia źg la z p łó c ie n , a u p o w sz e c h n ili w c za sie I w o jn y ś w ia to w e j ic h fo r m y p a p ie ro w e . O d te g o m n ie j w ię c e j c za su

ź g lo z y sk a ło o c e n ę p e jo r a ty w n ą ja k o u b ió r p o c h ó w k o w y . W o s ta t n ic h p r z e d ­

ś m ie rtn y c h ro z p o rz ą d z e n ia c h c h ło p ó w i g b u ró w c o ra z czę ściej p o ja w ia ły się w y ra ź n e s p rz e c iw y p rz e c iw k o s to s o w a n iu ty c h u b io ró w . Z c z a se m w ię c ź g lo z ac z ę ło w y c h o d z ić z p o w sz e c h n e g o u ż y c ia . T y lk o d z ie c i n ie p o d z ie ln ie aż do p o ło w y o k re s u m ię d z y w o je n n e g o b e z o p o ró w c h o w a n o n a d a l w źg la c h , p o d c za s g d y w s to s u n k u do s ta r s z y c h u b ió r te n p r z e t r w a ł t y lk o w w y ją tk o w y c h n ie z a m o ż n y c h ś ro d o w is k a c h . U n ik a n o r ó w n ie ż tz w . ś m i e r te ln ik ó w , czy li o b u w ia t e k tu r o w e g o m n ie m a ją c , iż n a „ ta m ty m ś w ie c ie ” n a le ż y m ie ć o d p o w ie d n ie u b ió r; i o b u w ie , b y m ó c t a m w y p e łn ia ć ró ż n e p o w in n o ś c i. Z ty c h t o w z g lę d ó w

źg lo , ja k o u b ió r p o c h ó w k o w y z ac z ę ło sz y b k o w y c h o d z ić z u ż y c ia i o b e c n ie n ie

j e s t ju ż w o g ó le s to so w a n e . G b u rz y w R u m ia n ie u w a ż a li t a k i e p o c h ó w k i za „ n ie g o d n e ”, a w L in ó w c u w y ś m ie w a n o s ię z ty c h u b io ró w , p rz y r ó w n u ją c je d o s z la fro k ó w . Z r e s z tą ta k ż e p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą k s ię ż a w G ro d zâczn ej i Z w in i a r z u g a n ili te g o ro d z a ju p o c h ó w k i, t o le r u ją c j e w y ją tk o w o ty lk o w o b e c b ie d a k ó w i s łu ż b y d w o rs k ie j. N ie k tó rz y g o s p o d a rz e z a s tr z e g a li so b ie p r a w o do p o c h ó w k u w u b io ra c h w y k o ­

n y w a n y c h z tk a n in s a m o ro d n y c h lu b fa b ry c z n y c h . N a d a l je d n a k ż e jesz c z e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w y k o n y w a n o j e s p o so b e m d o m o w y m p rz e w a ż n ie z m a te ria łó w c z a rn y c h , p o d c z a s g d y ź g ła w y k o n y w a n e z p łó c ie n s a m o ro d n y c h b y ły w d a lsz y m c ią g u k o lo ru b ia ło s z a re g o .

N a p o d s ta w ie ró ż n y c h o p in ii lu d u m o ż n a s tw ie rd z ić , iż s a m o ro d n e źg ła , w y k o n y w a n e z p łó c ie n tk a n y c h n a k r o s n a c h w k o lo rz e n a t u r a l n y m b ia ło s z a ry m s ta n o w iły n a js t a r s z ą od zież p o c h ó w k o w ą n a b a d a n y m te re n ie . P a p ie ro w e fo rm y

źgła u p o w s z e c h n iły s ię ju ż k ilk a n a ś c ie l a t p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą , p o czy m

w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m k o n ty n u o w a li je w s p o m n ia n i tr u m n i a r z e m a ło ­ m ia s te c z k o w i. T r a d y c je te g o u b io ru p o c h ó w k o w e g o ju ż o b e c n ie z ag in ęły , p o d c za s g d y je sz c z e p o I I w o jn ie ś w ia to w e j sto so w a n o s p o ra d y c z n ie te k tu r o w e o b u w ie tzw . tr u m ie n n i k i. W y ją tk o w o ty lk o w p a r a f i i k o s z e le w sk ie j n a p o łu ­ d n io w y m z ac h o d z ie z ie m i lu b a w s k ie j je sz c z e w 1948 r. o d b y ło się k ilk a p o g rz e b ó w w u b io r a c h p a p ie r o w y c h tzw . źg ła ch . J e d y n ą o d p o w ie d n ią z a le tą

źg ła b y ł je g o o b s z e rn y k r ó j n a „ z a k ła d k i”, z w ła sz c z a w u b io ra c h d z ie cię c y ch ,

g d y ż w e d łu g z a p e w n ie ń lu d u d z ie c i m u s ia ły m ie ć c a łk i t y ł e k w o ln y , n ie o k r y ty źg łe m .

W o g ó ln o ści n a le ż y p o d k re ś lić , iż u b ió r d la z m a rłe g o , z a ró w n o d a w n ie j j a k i o b e cn ie, s ta n o w i w a ż n ą p o z y c ję z z w y c z a ja c h p o c h ó w k o w y c h . W J a m i e l- n ik u ko ło I ła w y z m a rły le ż a ł p rz e z d w ie d o b y n ie u b r a n y z p o w o d u n ie w y w ią z a n ia się k ra w c o w e j z te rm in o w e g o u s z y c ia u b io r u p o c h ó w k o w e g o . N ie z a d o w o lo n y n ie b o sz c z y k p rz y ś n ił się k ra w c o w e j u k a z u j ą c się w o k n ie z n a k a z e m te rm in o w e g o u s z y c ia u b io ru . W P r z e lę k u W ie lk im p y ta n o n a og ó ł z m a rłe g o czy j e s t o n z a d o w o lo n y z u b r a n i a i o s ta tn ic h p o s łu g p o c h ó w k o w y c h . W c ią g u n a jb liż s z e j n o c y o d p o w ia d a ł o n n a z a p y ta n ie d o m o w n ik ó w z a z w y c z a j w śn ie , a n ie k ie d y „ p r z e k a z y w a ł” to , co p o m in ię to i w r a z ie p o trz e b y ż ą d a ł r ó ż n y c h u z u p e łn ie ń . C za sem te ż z m a rły d a w a ł z n a ć d o m o w n ik o m w sn ac h , ja k ie g o so b ie życzy p rz y ję c ia , s ty p y o ra z d a w a ł do z ro z u m ie n ia , k to je g o z d a n ie m m ó g ł b y ć je j u c z e s tn ik ie m . S ta r a n o się n a ogół w y k o n y w a ć jeg o p o le c e n ia z w ie lk ą d o k ła d n o śc ią , b o w ie m od te g o , czy z m a r ły b ę d z ie w p e łn i z ad o w o lo n y z a le ż a ły ró ż n e s p ra w y m a ją tk o w e . J e ż e li n ie b y ło to p o m y ś li z m a rłe g o , p o tr a f i ł p rz e z d łu ż sz y czas n ie p o k o ić d o m o w n ik ó w i ro d z in ę , b io rą c ą u d z ia ł w s p r a w a c h m a ją tk o w y c h . N a s ą s ie d n ic h M a z u ra c h , w D ą b ró w n ie , w ś ro d o w is k u p r o te s ta n c k im , szc z eg ó ln ą u w a g ę p r z y k ła d a n o d o o b u w ia p o c h ó w k o w e g o , w k tó r e w y p o sa ż a n o n ie b o sz c z y k a . N a ogół d a w a n o s k ó rz a n e d łu g ie b u ty d la m ę ż cz y z n o ra z k r ó tk i e s k ó rz a n e o b u w ie d la k o b ie t i m ło d z ie ży . W T u r z y W ie lk ie j k o ło D z ia łd o w a sto so w a n o ta k ż e o b u w ie z b a rd z ie j p ła s k im i p o d e sz w a m i, m a ją c n a w z g lę d z ie cel p r a k ty c z n y , e w e n tu a ln y c h w ę d ró w e k zm a rłe g o . W s to s u n k u d o m a ły c h d z ie ci ta k ż e i t u p o s tę p o w a n o j a k w ś ro d o ­ w is k a c h k a to lic k ic h , u b ie ra n o je b o w ie m w o b u w ie s k ó rz a n e ty lk o w y ją tk o w o , n a to m ia s t n o rm a ln ie z a k ł a d a n o im o b u w ie w y k o n a n e z t e k t u r y i tk a n in y .

Z a ró w n o d a w n ie j, j a k i o b e cn ie, w ię k sz o ś ć lu d z i s ta r y c h z a b e z p ie c z a się j u ż z a ży cia w u b r a n ia p o c h ó w k o w e . K o b ie ty c z y n ią to p rz e w a ż n ie 15— 20 la t w c z e ś n ie j, p rz e c h o w u ją c n ie k ie d y ju ż o d d n ia ś lu b u p o szc z eg ó ln e części ślu b n e g o u b io r u z w y łą c z n y m p rz e z n a c z e n ie m d la c eló w p o c h ó w k o w y c h . Z r e s z tą w u b io ra c h k o b ie t p r z e ja w i a s ię d u ż y k o n s e r w a ty z m . N a to m ia s t m ę sk ie u b io ry p o c h ó w k o w e , w y ją w s z y ic h d o d a tk i są w te j c h w ili ju ż w ła ś c iw y m i u b io ra m i św ią te c z n y m i. U d a w a n ie s ię k a p e l i lu d o w e j w k o n d u k c ie ż a ło b n y m n a c m e n ta r z n a le ż y ta k ż e do n ie d a w n y c h z ja w is k k u ltu r o w y c h . Z w ła s z c z a p rz o d u ją w ty m g b u rz y z R u m ia n a i D ę b ie n ia . N a p r z e s tr z e n i 5 k m o d d z ie la ją c e j te w si, k a p e l a lu d o w a w y k o n y w a ła do n ie d a w n a ju ż n ie ty lk o p ie ś n i ż a ło b n e , le c z ta k ż e p o w a ż n ie js z e

438

u tw o r y m u z y c zn e . E a r d z ie j zam o żn i sz la c h c ic e z D ę b !e n ia n a k a z y w a li ju ż za ży cia, b y ic h p o g rz e b y b y ły m o ż liw ie w y s ta w n e . P e w n e g o g b u r a z D ę b ie n ia , z m a rłe g o w 1951 r., p ro w a d z iła n a c m e n ta r z d o R u m ia n a je d n a k a p e la z N o w eg o M ia s ta L u b a w s k ie g o , z aś p rz e d R u m ia n e m w y s z ła n a p rz e c iw d r u g a k a p e l a z L u b a w y .

N ie w y p e łn ia n ie n a k a z ó w z m a rły c h p o d le g a ło u je m n e m u w a rto ś c io w a n iu . P e w n a k o b ie ta ze Z w in ia rz a , k tó r a u c h o d z iła za b e z b o ż n ą i u w a ż a ła z w ło k i z a z w y k łą z iw iz n ą , b y ła g a n io n a p r z e z s p o łe c z n o ść w ie j s k ą ta k ż e za s k ą p s tw o .

W n ie k tó ry c h s tro n a c h z ie m i lu b a w s k ie j w y s tr z e g a n o się też, a b y w c z u ­ w a n iu p r z y z w ło k a c h z m a rłe g o n ie b y ło lu d z i z tz w . m a z u rs k i c h ,.w o d n y c h s t r o n ’'. O k o lic e te , w e d łu g z a p e w n ie ń lu d u , p o s ia d a ją n ie z d ro w y , w ilg o tn y k lim a t, s p r z y ja j ą c y m . in . p o w s t a w a n iu i ro z p o w s z e c h n ia n iu się k o łtu n a . P o p rz e z u c z e s tn ic tw o M a z u ró w w p u s ty c h n o c a c h , m ia n o p rz e n o s ić te s c h o ­ rz e n ia i n a L u b a w ia k ó w . W ia d o m o ść ta o d n o si s ię w s z c z e g ó ln o śc i d o L e w a łd u , D ą b ró w n a i R u m ia n a . J a k z a p e w n ia n o a u to r a , w „ m a z u r s k ic h s t r o n a c h ” p r z y ­ p a d k i k o łtu n a b y ły n a d e r c zę ste . Z te g o p o w o d u n ie o b c in a n o z m a rły m w ło só w , b y ty m n ie p rz y c z y n ia ć się d o z e m sty k o łtu n a . W R y b n ie s to s u je s ię p r z e k le ń ­ s tw o : „ a ż e b y cię k o łtu n p o k r ę c ił”. W M a r w a łd z ie i D ą b ró w n ie p o z n a w a n o z m a rły c h z k o łtu n e m po d z iw n y c h g r y m a s a c h n a tw a rz y . W Z w in ia r z u o k r e ś la j ą ta k ie g ry m a s y d ia b e ls k im i. R ó w n ;e ż w e w s :ach , k tó r e p o s ia d a ły m ie s z a n ą lu d n o ś ć e w a n g e lic k ą i k a to lic k ą , p rz e s tr z e g a n o , b y n a p ie rw s z y m tzw . „ sc h o - d z o n y m r ó ż a ń c u ” n ie b y ło M a z u ró w . J e ż e li k to ś z n ic h c h c ia ł b y ć n a p u s te j n o cy , z a p r a s z a n o g o p r z e w a ż n ie do k a rc z m y w c z a sie tr z e c ie j p u s te j n ocy. W e d łu g z a p e w n ie ń lu d n o ś c i k a to lic k ie j z T u c z e k — M a z u rz y n a p u s ty c h n o c a c h z a c h o w y w a li s ię u r ą g a ją c o , s tą d te ż u n ik a n o ich o b e cn o śc i n a ty c h o b c h o d a c h , g łó w n ie je d n a k ż e z p o w o d u ró ż n ic w y z n a n io w y c h . W y d a je s ię s łu s z n e s t w i e r ­ d z en ie, iż w y p a d k i ta k ie z a c h o d z iły p rz e w a ż n ie n a p o g ra n ic z u m a z u r s k o - - lu b a w s k im , t r a d y c j a b o w ie m o d p r a w ia n ia p u s ty c h n o c y z n a n a j e s t ró w n ie ż w ś ró d m a z u rs k i e j lu d n o ś c i e w a n g e lic k ie j, j a k w y n ik a to z o p ra c o w a n ia E . S u k e r t o w e j : „ K ie d y ś m ie r ć z a jr z y do c h a ty m a z u r s k i e j, z b ie r a ją s ię z w ie c z o ra k r e w n ia c y i s ą s ie d z i, z a s ia d a ją d o k o ła s to łu z k a n c j o n a ła m i w r ę k u i ś p ie w a ją p ie ś n i p o g rz e b o w e . J e d e n ze s ta r s z y c h z a d a je p ie ś ń i p ro w a d z i s iln y m g ło s e m ś p ie w n a d u m a rły m . T o się n a z y w a p u s t a n o c ” 6.

P u s te n o c e i c z u w a n ie p r z y z m a r ły c h u p o w s z e c h n iły s ię w w ię k sz y m s to p n iu w s ta r y c h , tr a d y c y jn y c h ś ro d o w is k a c h w ie js k ic h , z w ła s z c z a ta m , g d z ie b y ły k a rc z m y , w ó w c z a s c a ły a k c e n t c z u w a n ia p rz y p a d a ł n a p o c z ę s tu n e k . Z r e s z tą ró w n ie ż w ś ro d o w is k a c h c zy sto c h ło p sk ic h , ta k ż e n a k o lo n ia c h , s t a r a n o się z a p ro sić j a k n a jw ię c e j osób n a p u s t ą noc, u w a ż a n o b o w ie m , iż j e s t to o s ta t n i w ie c z ó r, w c z a sie k tó re g o m o ż n a je sz c z e w y św ia d c z y ć p rz y s łu g ę n ie b o sz c z y ­ k o w i. P u s te n o c e o d b y w a ły s ię w p rz y p a d k a c h z g o n u w ś ro d o w is k a c h fo l­ w a rc z n y c h — w n ie k tó r y c h z n ic h d o tr w a ły o n e d o k o ń c a o k re s u m ię d z y w o je n ­ n ego. W k a rc z m a c h z a m a w ia n o p r z e w a ż n ie z ,.g ó ry ” o k re ś lo n ą ilo ść ^ n a p o jó w a lk o h o lo w y c h , a je d z e n ie p rz y w o ż o n o z s o b ą , n ie p r z y k ła d a ją c z re s z tą d o n ie g o n a le ż y te g o z n a c z e n ia . P r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą n ie p o ż a w a n o w k a rc z m a c h d a ń g o ^ c y c h , a ty lk o z im n e z a k ą s k i z n a p o ja m i. S tą d te ż s to s u n k o w o w c z e ś n ie u p o w s ' h n ił się z w y c z a j p rz y n o s z e n ia w ła s n e g o p o ż y w ie n ia d o k a rc z m y . O czy w iśc ie p o z a w y ją tk a m i, k ie d y u c z ta p o s ia d a ła c h a r a k t e r s k ła d k o w e j. S ty p y p o g rz e b o w e o d b y w a ły s ię j e d n a k n a k o s z t n a jb liż s z e j ro d z in y , b ą d ź p o z o s ta ły c h d o m o w n ik ó w . U c zta z aś b y ła s k ła d k o w a w ó w c z a s, g d y z m a rły n ie m ia ł ro d z in y . T a k ż e s łu ż b a fo lw a rc z n a w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m u r z ą ­ d z a ła u c z ty s k ła d k o w e — b y ły o n e j e d n a k p o z b a w io n e c h a r a k t e r u o b rz ę d o w e g o

r ó w n ie ż d la te g o , iż s łu ż b a fo lw a rc z n a s ta n o w iła p r z e w a ż n ie k o n g lo m e r a t ró ż n y c h ty p ó w p o d w z g lę d e m p o c h o d z e n ia re g io n a ln e g o . W T y lic a c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m z a p r a s z a n o k ilk u s ta ły c h b y w a lc ó w n a s ty p y p o g rz e b o w e . C h o d ziło t u o o d p o w ie d n ią u m ie ję tn o ś ć w y k o n y w a n ia ró ż n y c h p ie ś n i o k o lic z ­ n o ścio w y c h , s to so w n y c h d o d a n e g o d n ia u c zty . O b e c n ie ta k ż e w L id z b a rk u W e lsk im z n a n y je s t k ilk u o s o b o w y z esp ó ł s ty p o w y , k t ó r y św ia d c z y w ty m w z g lę d z ie o d p ła tn e u słu g i.

P o d o b n ie d z ia ło się te ż w ś ro d o w is k a c h e w a n g e lic k ic h w R u sz k o w ie , w p o w ie c ie o s tró d z k im . P o n ie w a ż n ie b y ło ta m s ta łe g o z w y c z a ju u c z ty p o g rz e ­ b o w e j, o p ła c a n o ty c h , k tó r z y z a jm o w a li się u b io r e m i c z u w a n ie m n a d z m a rły m . S z c ze g ó ln ie w w y p a d k u , g d y z m a rły m ia ł o k a z y w a ć o z n a k i ży cia, co w e d łu g o p in ii lu d u u z a s a d n ia ło p o d e jrz e n ie o w ieszczeg o , n a le ż a ło z a p r a s z a ć lu d z i o d w a ż n y c h , n ie je d n o k r o tn ie b o w ie m p rz y w y p ę d z a n iu d ia b ła z o to c z e n ia z m a rłe g o , t r z e b a b y ło z a c h o w a ć o d w a g ę i u m ie ję tn o ś ć o d p o w ie d n ie g o p o s tę ­ p o w a n ia , j a k n p . m ia ło to m ie js c e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w K o sz e le w ac h . Z d a rz a ło się, iż c zło w iek jesz c z e za ży cia z a p r z e d a ł się n a s łu ż b ę d ia b ła , w ó w cz a s z je g o w o li p o z o sta w a ł p o ś m ie rc i w ie sz c zy m — u o s o b ie n ie m zła, d e m o n e m i w te d y t r a p i ł p o z o sta ły c h p rz y ż y ciu d o m o w n ik ó w .

P rz e c iw k o u c z to m w k a r c z m a c h w y s tę p o w a li te ż k s ię ż a . Z w ła sz c z a w o k r e ­ sie m ię d z y w o je n n y m z n a n e b y ły w R u m ia n ie i R y b n ie w y p a d k i, iż w k a r c z ­ m a c h d z ia ły się, rz e k o m o , g o rs z ą c e sce n y , w y m a g a ją c e i n t e r w e n c ji p ro b o sz c z a . W L in ó w c u d o k o rc z e m w ie js k ic h p o sp o łu z m ę ż c z y z n a m i u d a w a ły się ta k ż e k o b ie ty , w ó w c z a s to o n e c z u w a ły n a d z a c h o w a n ie m w ła ś c iw e g o s p o k o ju .

P o II w o jn ie ś w ia to w e j ju ż p r a w ie w sz ę d z ie u p o w sz e c h n iły s ię d o ść je d n o ­ lite p ie ś n i ż a ło b n e , k tó r e w y k o n y w a n o p r z y c z u w a n iu n a p u s ty c h n o c a c h , n p .: „ J e z u w o g ró jc u m d le ją c y ” , „ K to się w o p ie k ę p o d d a P a n u S w e m u ”, „ J u ż C ię ż e g n a m ” , a w D z ia ły n iu n a z ie m i d o b rz y ń s k ie j p ie ś ń do św . B a r b a r y . W w ię k sz o ś c i b a d a n y c h w s i p r z e s tr z e g a się b a rd z o , a b y z w ło k i n ie p rz e b y w a ły w d o m u w c ią g u n ie d z ie li lu b in n e g o ś w ię ta k o ście ln e g o . U w a ż a n o b o w ie m , iż w t a k ic h p r z y p a d k a c h „ z m a rły p o c ią g n ie k o g o ś za s o b ą ” . R ó w n ie ż m a łe d z ie ci w e d łu g p o w sz e c h n y c h z a k a z ó w n ie p o w in n y z b y t d łu g o p rz y g lą d a ć się z m a rły m , z w łasz cz a , g d y ci n ie p o s ia d a ją d o s ta te c z n ie z a m k n ię ty c h oczu. P e w n a s ta r s z a k o b ie ta w G ro d z ic z n e j „ w y p a tr z y ł a ” w t e n s p o só b sw e g o o śm io ­ le tn ie g o w n u c z k a . O k o ło 1934 r. z m a rły w T y lic a c h c h r z e s tn y o jc ie c d z ie c k a s k r a d a ł się p o ś m ie rc i t a k d łu g o , a ż „ w y p a tr z y ł” c h rz e ś n ia k a , k t ó r y n a s tę p n ie z m a r ł w z a g a d k o w y c h o k o lic z n o śc ia c h w c ią g u tr z e c h d n i. R ó w n ie ż w p r o t e ­ s ta n c k ic h ś ro d o w is k a c h , m . in . w D ą b ró w n ie p r z e s tr z e g a n o p rz e d p o g rz e b e m , b y z m a rły n ie m ia ł o z n a k w ie sz c ze g o , n p . n ie d o m k n ię ty c h o czu, z a c z e rw ie ­ n io n e j tw a r z y , z b y t lu ź n y c h c zło n k ó w , n ie u n ie s z k o d liw io n y b o w ie m p rz e z o d p o w ie d n ie z a b e z p ie c z e n ie p o c h ó w k o w e , tr a p iłb y p o z o s ta łą p rz y ż y c iu ro d z in ę , m . in . p rz e z c ię żk ie c h o ro b y i p rz e d w c z e s n y zgon.

W w ię k sz o ś c i b a d a n y c h w s i z a o p a tr y w a n o z m a rły c h w d ro b n e p rz e d m io ty o s o b iste g o u ż y tk u , d o k tó r y c h z m a rły za ż y c ia b y ł p rz y w ią z a n y w s z c z e g ó ln y sp o só b . P e w n e m u z m a rłe m u g o s p o d a rz o w i (K o m o so w i) w Z w in i a r z u w ło ż o n o w 1934 r. o b o k m o d lite w n ik a i m e d a lik a ta k ż e f a jk ę z z a p a s e m ty to n iu . I n n y z m a rły (K a b a c iń s k i) w T ru sz c z y n a c h , k t ó r y za ży cia s tr a c i ł w s ie c z k a rn i p a le c rę k i, ż y cz y ł so b ie, b y p o ś m ie rc i w ło ż o n o g o d o tr u m n y . K ie d y z m a rł, s io s tr a s p e łn iła je g o ż y cz e n ie d o p ie ro n a c m e n ta rz u , g d y ż n ie z d ą ż y ła u c z y n ić te g o p rz e d z a m k n ię c ie m t r u m n y w d o m u . C zęsto , ja k o w y p o s a ż e n ie p o c h ó w k o w e m ę ż cz y z n s łu ż ą t a b a k a i ty to ń , g łó w n ie w ty m c elu , b y z m a rły n ie m u s ia ł po n ie p rz y c h o d z ić do d a w n e g o m ie js c a z a m ie s z k a n ia . Z p rz e d m io tó w k u lto ­ w y c h w k ła d a j ą n a o g ó ł d o t r u m n y m o d lite w n ik , ró ż a n ie c lu b k rz y ż y k . W B u r

k a c ie w 1948 r. p e w n e j M a z u rc e , p r o te s ta n tc e , w ło ż o n o do t r u m n y c z a rn ą n a r a m ie n n ą c h u s tę i w ie lk ą k s ią ż k ę : N o w y T e s ta m e n t z m y ś lą , b y p o ś m ie rc i m o g ła s p e łn ia ć n a le ż n e p r a k t y k i k u lto w e . R ó w n ie ż w in n y c h o k o lic a c h M a z u r je sz c z e o b e c n ie s p o ra d y c z n ie w k ła d a n e s ą k a n c jo n a ły , b y z m a rli m o g li k o r z y ­ s ta ć z n ic h n a „ ta m ty m ś w ie c ie ”. Z ja w is k a te b y ły p o w sz e c h n e je sz c z e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m .

W K o p a n ia r z a c h m ie js c o w a lu d n o ś ć z a p e w n ia z p r z e k o n a n ie m , iż p u s ta noc j e s t o s ta t n ią c h w ilą p o b y tu d u s z y z m a rłe g o p r z y ciele. B o w ie m p o d c z a s e k s p o r ta c ji k ro c z y o n a n o rm a ln ie m ię d z y u c z e s tn ik a m i p o g rz e b u . S tą d te ż w c za sie p u s te j n o c y w e w s i t e j o b o k z w ło k u s t a w i a j ą p u s te k rz e s ło „ d la d u sz y z m a rłe g o ”, ta k , b y m o g ła o n a w ra z ie p o trz e b y sp o cz ą ć. W n o cy , p o p rz e d z a ją c e j p u s t ą n oc, ta k ż e i t u z a p y t u ją z m a rłe g o , czy j e s t on z ad o w o lo n y z p rz y g o to w a ­ n e g o p o c h ó w k u i „ ja k się m u le ż y w tr u m n i e ? ” . W t a k ie j s y tu a c ji z m a rły p o w in ie n p rz y ś n ić s ię d a n e j n o c y i w y r a z ić s w e ży cz e n ie , e w e n tu a ln ie p o tw ie r ­ d zić św ia d c z o n e u s łu g i. P rz e w a ż n ie j e d n a k z m a rły p ro s i o m o d litw ę i u s łu g i z w ią z a n e z n a p r a w ie n i e m w y rz ą d z o n y c h za ży cia k rz y w d , c z a s e m te ż w y d a je p o le c e n ia o c h a r a k t e r z e g o s p o d a rc z y m i r o d z in n y m . W in te r e s ie d o m o w n ik ó w le ż y te ż d o k ła d n e w y p e łn ia n ie w sz e lk ic h ż y czeń z m a rłe g o . W w ię k sz o ś c i w si lu d n o ś ć u tw ie rd z a się w p rz e k o n a n i u , iż s p o r a część z m a rły c h w id y w a n a je s t w d a w n y c h o b e jśc ia c h g o s p o d a rsk ic h . Z ja w is k a te tłu m a c z y lu d j a k o o d p r a ­ w ia n ie p o k u ty n a m ie js c a c h p o p e łn io n y c h p r z e w :n te ń . W S w in ia r c u i in n y c h w s ia c h p rz y ta c z a się n a te o k o lic z n o śc i p e w n e d o w o d y . O tó ż d a w n ie j , g d y w e w s i b y ły p o d ło g i z g lin y , p o s y p y w a n e p ia s k ie m , w id y w a ć m ia n o w y ra ź n e ś la d y s tó p z m a rłe g o p o n o cy , w c za sie k tó r e j n i k t z d o m o w n ik ó w n ie w y c h o ­ d ził. W o g ó le p ro b le m o b e cn o śc i z m a rły c h w z a g r o d a c h w p rz e k o n a n i u lu d u j e s t c zy m ś z w y c z a jn y m . W J a m i e ln ik u je d e n z m a rły w id y w a n y b y ł w z a g r o ­ d z ie w p e w n y c h o d s tę p a c h c z a s u p rz e z tr z y la t a , n a jc z ę ś c ie j p rz y d o z o rz e pszczó ł. W Z ą b ro w ie k o ło I ła w y o p o w ia d a n o , że zm a rľeg o p rz e d l a t y g o s p o ­ d a rz a w id y w a n o w o b e jśc ia c h g o s p o d a r s k ic h i p rz y n a rz ę d z ia c h p ra c y , j a k z a ży cia, w ro b o c z y m , a n ie p o c h ó w k o w y m u b io rz e . W w ię k sz o ś c i p rz y p a d k ó w , w e d łu g z a p e w n ie ń lu d u , b y li to j e d n a k z w y k li p o k u tn ic y lu b tz w . z a p r z e d a ń c y d ia b ła , k t ó r y d a w a ł im w ła d z ę o d w ie d z a n ia ro d z in n y c h s tro n . W P r z e łę k u W ie lk im z d a rz y ć s ię m ia ło , iż z m a rły d la te g o n ie p o k o ił d o m o w n ik ó w , p o n ie w a ż p rz e d p o g rz e b e m n ie w ło ż y li m u d o t r u m n y u lu b io n e j p r z e z n ie g o f a jk i. W ó w cz a s to n a p rz e k a z a n e w e ś n ie ż y c z e n ie złożono f a j k ę w k o ś c ie le w ła w c e , g d z ie s ia d y w a ł za ży cia z m a rły . I n f o r m a to r z y o p o w ia d a ją , iż d z ie ci zaw sz e z u ś m ie c h e m id ą n a „ ta m te n ś w i a t”, n a to m ia s t s ta r z y c z y n ią t o n ie c h ę tn ie i z p ła c z e m , z o b a w y p rz e d p o tę p ie n ie m i czy śćcem , b o w ie m w e d łu g z a p e w n ie ń lu d u d a w n ie j n ie b y ło c z ę s ty c h o k a z ji d o s p o w ie d z i i k o m u n ii, s tą d te ż lu d z ie n ie u m ie ra li w s ta n ie ła sk i. M ie s z k a ń c y w s i M o rtę g i u tr z y m u ją , iż ś w ia t z ie m sk i j e s t t a k „ u r z ą d z o n y ” , że t r u d n o o b e jść się b e z g rz e c h u c ię żk ie g o . S ą d te n o d n o s i s ię ró w n ie ż d o b a rd z o p o p ra w n ie ż y ją c y c h i u c z c iw y c h osób. S p r a w y t e p o ru s z a n o b a r d z o czę sto w w ię k sz y c h z g ro m a d z e n ia c h m . in . i n a p u s ty c h n o c a c h , k tó r e s ta n o w iły m ie js c e w y m ia n y m y ś li z e b r a n y c h osób.

T y lk o w e w s ia c h p a r a f ia ln y c h p u s te n o ce o d b y w a ły s ię b a r d z ie j je d n o lic ie p o d p e w n y m n a d z o r e m m ie js c o w e g o p ro b o sz cz a , k t ó r y je ż e li s a m n ie u c z e s tn i­ c zy ł w n ic h — to p rz y s y ła ł k o ś c ie ln e g o . O w z aś p rz e w o d z ił m o d litw o m i o tr z y ­ m y w a ł z a p ła tę o d ro d z in y z m a rłe g o . W te d y to s t a r a n o s ię o b a r d z ie j w y ­ s ta w n e p o ż y w ie n ie . O k o ło 1928 r. p rz y w ie z io n o n a c z u w a n ie p rz y z m a rły m p ro b o s z c z a z G ro d z ic z n e j. K ie d y je d n a k ż e d o m o w n ic y p o d a li n a p o c z ę s tn e p r z a ś n e p la c k i z g o rz k ą k a w ą , s p o tk a li się z o s tr ą k r y t y k ą z e b r a n y c h n a p u s te j n o cy . J e ż e li w e w s i b y ła k a rc z m a , w ó w c z a s w n ie k tó ry c h w s ia c h

u s ta l ił s ię z w y c z a j, iż g o ści m ie js c o w y c h w y s y ła n o d o k a rc z m y , zaś g ości p r z y b y ły c h z o d le g ły c h w si g o szczo n o n a m ie js c u w d o m u ż ało b y . W ty m w z g lę d z ie lic z o n o się ró w n ie ż z w o lą sam e g o z m a rłe g o , k tó r y p rz e w a ż n ie p rz e d s w y m z g o n em w y p o w ia d a ł się i n a te n te m a t, s k ła d a ją c n a te n c e l n ie je d n o ­ k r o tn i e w ie lo le tn ie s w e o szczęd n o ści.

Z o k re s e m ż a ło b y i n a k a z e m z a c h o w a n ia n a le ż y te g o s p o k o ju w c za sie p o b y tu z w ło k w d o m u ż ało b y , z w ią z a n e s ą ró ż n e · n a k a z y w ie rz e n io w e . M. in. w P łu ż n ic y , D z ia ły n iu , J a m i e ln ik u i n ie k tó ry c h w s ia c h n a z ie m i l u b a w ­ s k ie j p rz e s tr z e g a n o d a w n ie j n a k a z u u k r y w a n ia p r z e d m io tó w m e ta lo w y c h i o s try c h , o k tó r e n ie b a c z n ie m o g ła b y się p o tk n ą ć d u s z a z m a rłe g o . W C h ełm icy n a z ie m i d o b rz y ń s k ie j u k ry w a n o n a te n c zas s ie c z k a rn ie , a w L e w a łd z ie n a M a z u ra c h w ś ro d o w is k a c h k a to lic k ic h o b o w ią z y w a ł w ó w cz a s z a k a z m ło c k i zbóż. W b u d y n k a c h g o s p o d a rc z y c h u z w ie r z ą t h o d o w la n y c h , j a k ró w n ie ż w sa d z ie , p a s ie c e p r z e s tr z e g a n o n a le ż y te g o p o rz ą d k u i sp o k o ju . W P r ą t n i c y z w ra c a n o szc z eg ó ln ą u w a g ę , b y p o ś m ie rc i g o s p o d a rz a n ie p ło sz y ć p szczó ł, b o w ie m n ie o d p o w ie d n im z a c h o w a n ie m się m o ż n a b y ło ła tw o p o z b y ć się całeg o d o ro b k u p sz c z e la rsk ie g o . N ie k tó re z ty c h n a k a z ó w i z a k a z ó w w y s t ę p u ją ró w n ie ż w r o k u o b rz ę d o w y m l u d u p o lsk ie g o . W o d n ie s ie n iu d o ziem p ó łn o c n e j P o ls k i z n a n e s ą o n e ró w n ie ż M. T o e p p e n o w i7 i J. K l i m a s z e w s k i e j 8. W c za sie p o b y tu z w ło k w d o m u ż a ło b y o g ra n ic z a n o w s z e lk ie p ra c e g o sp o ­ d a rc z e , o ta c z a ją c o p ie k ą z m a rłe g o i n a jb liż s z ą ro d z in ę . N a jw ię c e j j e d n a k tr o s k i p r z y s p a r z a ł s a m p o c h ó w e k , a ra c z e j u b ió r z w ło k i ic h w y p o sa ż e n ie . Z w ła s z c z a s ta r z y lu d z ie p rz e d ś m ie rc ią w y ra ż a li szc z eg ó ln e ż y c z e n ia w ty m w z g lę d z ie , m. in. o d p ra w ie n ia p o c h ó w k ó w w tr a d y c y jn y c h u b io r a c h ś w ią te c z n y c h , w y s o ­ k ic h k r o p o w y c h s k o r z n ia c h , z aś u k o b ie t n a jw ię c e j tr o s k i p rz e ja w i a n o o d o b ó r o d p o w ie d n ie j c h u s ty n a r a m ie n n e j. M ło d y m d z ie w c z y n o m d a w a n o w p o c h ó w k u s ta r o m o d n e s z y d e łk o w e c h u s ty w e łn ia n e . Z P r z e łę k a W ie lk ie g o u d a w a n o się p o n ie d o P r z a s n y s z a b ą d ź do N id zicy . M a ły m d z ie cio m d a w a n o d o tr u m n y k a w a łe k b ia łe g o p łó tn a , k tó r e u k ła d a n o w n o g a c h . O b e cn ie c o ra z częściej w w y p o s a ż e n iu z m a rły c h d z ie w c z ą t u p o w s z e c h n ia się b ia ła c h u s ta o z d o b n a, ja k o o z n a k a s z la c h e tn o śc i i n ie w in n o śc i. W G a rd y n a c h w 1948 r. p e w n e j z m a rłe j m a z u rs k ie j d z ie w c z y n ie w ło ż o n o d o t r u m n y s tró j ś w ią te c z n y , w k tó r y m o d b y w a ła o n a k o n fir m a c ję , zaś r ó jc y w e s e ln e m u z P r z e łę k u W ie lk ie g o w ło ż o n o d o t r u m n y b a t d ru ż b ia r s k i i k a p e l u s z ze w s tą ż k a m i. M ia ło to m ie js c e o k o ło 1950 r.

B o g a ta lu d n o ś ć g b u rs k a w R u m ie n ic y s to s o w a ła w u b io rz e p o c h ó w k o w y m z n a c z n e z ró ż n ic o w a n ie . O d n o siło się to z w ła sz c z a do s łu ż b y g b u r s k ie j, k t ó r ą w y p o s a ż a n o w e d łu g in d y w id u a ln e g o , w ła s n e g o u z n a n ia i g u s tó w . W M o n to w ie p e w n a d z ie d z ic z k a w 1934 r . p rz y n io s ła m a tc e z m a rłe j d z ie w c z y n y b ia ły u b ió r ś lu b n y , k t ó r y z a m ie r z a ła je j d a ro w a ć n a z a m ą ż p ó jśc ie . M n ie j z a s łu ż o n e d z ie w ­ c z ę ta d w o rs k ie c h o w a n o z a z w y c z a j w ś m ie r te ln ik a c h , c zy li w o b u w iu w y k o ­ n a n y m z t e k t u r y , z a k u p y w a n y m p r z e w a ż n ie n a j a r m a r k a c h w D z ia łd o w ie lu b L id z b a rk u W e lsk im . C h o w an o je ró w n ie ż w tzw . d z ia r n o w y c h k o sz u la c h , w y k o n y w a n y c h p rz e z k ra w c o w e w ie js k ie ze z w y k łe g o z g rz eb n e g o s a m o r o d n e g o p łó tn a ln ia n e g o . J a k o n a k ry c ie g ło w y s łu ż y ła n a jc z ę ś c ie j b ia ła c h u s tk a z c ie n ­ k ie g o fa b ry c z n e g o p łó tn a , w k o ń c o w y m z aś o k re s ie m ię d z y w o je n n y m tzw . b a t y - s tó w k a , c zy li c h u s tk a w y k o n a n a z c ie n k ie g o b a ty s t u . D z ie w c z ę ta w ie js k ie , k tó r e d o p u ś c iły s ię n ie m o ra ln y c h , w y s tę p n y c h c zy n ó w , c h o w a n e b y ły z o d k r y ­ ty m i g ło w a m i b e z ja k ic h k o lw ie k ozdób. P e w n ą słu g ę d w o r s k ą w M o n to w ie

7 M. T o e p p e n , W ie r z e n ia m a z u r s k ie , op. cit., ss. 790— 791.

8 J . K l i m a s z e w s k a , Z a k a z y m a g ic zn e z w ią z a n e z r o k ie m o b r z ę d o w y m

w P o lsce, E t n o g r a f ia P o ls k a , t. IV , R. 1961, ss. 115 i n a s tę p n e .