Dąbrowski, Krzysztof
Prace wykopaliskowe Zespołu do
Badań Etnogenezy Słowian w Polsce
północno-wschodniej IHKM PAN w
1969 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 67-74
PRACE WYKOPALISKOWE ZESPOŁU DO BADAŃ ETNOGENEZY SŁOWIAN W POLSCE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ IHKM PAN W 1969 ROKU
1. W STĘP
Zespół do B adań E tnogenezy Słow ian w Polsce Północno-W schodniej zorganizow any pod k iero w n ictw em prof, d ra W itolda H e n s 1 a w In s ty tu c ie H istorii K u ltu r y M a te ria ln e j PA N w m a ju 1969 r. rozpoczął k am p an ię w ykopaliskow ą na te re n ie w ojew ództw a olsztyńskiego b ad an ia m i pow ierzchniow ym i, p rzeprow adzonym i w o k resie od 11 do 17 czerw ca tegoż ro k u h W tra k c ie poszukiw ań pow ierzchniow ych dokonano lu s tra cji dziesięciu stanow isk położonych na te re n ie pow iatów olsztyńskiego i biskupieckiego z różnych okresów pradziejów , stw ierd zając p iln ą ko nieczność podjęcia b adań na c m e n ta rz y sk u z V— V III w ieku n.e. w Tu- m ianach, pow. olsztyński, niszczonym przez ciężki spychacz. Z arządzenie ochronne W ojew ódzkiego K o n serw ato ra Z abytków , w ydane w w y n ik u lu s tra c ji, p o w strzym ało skutecznie d e w astację tego stanow iska. W śród czterech now ych stanow isk, jak ie zostały o d k ry te, a m ianow icie w e w siach: B a rto łty W ielkie, M okiny, T ręk u s w pow iecie olsztyńskim oraz w e F ran k n o w ie, pow. biskupiecki, o sta tn ie stanow isko — osada o tw a r ta z okresu w czesnośredniow iecznego — uległo pow ażnem u zniszczeniu w w y n ik u ek sp lo atacji kruszyw a. I to stanow isko objęto ochroną k on serw ato rsk ą. K ie ru ją c się w zględam i ratow niczym i, jako zadanie szcze gólnie pilne zadecydow ano podjęcie p rac w ykopaliskow ych w T um ianach oraz w e F ran k n o w ie. Rów nocześnie uznano za celow e przeprow adzenie b ad ań sondażow ych w B a rto łta c h W ielkich, N erw ik u oraz W orytach w pow. olsztyńskim .
2. BADANIA SONDAŻOWE
B a r t o ł t y W i e l k i e , pow. o ls z ty ń s k i2. N a stanow isku 1 istn ie je cm entarzysko z w czesnej epoki żelaza 3. P rzeb ad an o odcinek te re n u o po w ierzchni 42,5 m 2 w m iejscu, gdzie w 1927 r. o d k ry to dw adzieścia g ro
1 W b adaniach pow ierzchniow ych udział w zięli z ra m ie n ia In sty tu tu H istorii K u ltu ry M a terialn ej PAN: B. B a l k e , W. B e n d e r , J. D ą b r o w s k i , K. D ą b r o w s k i , R. K o z ł o w s k a , R. O d o j oraz J. O k u l i c z z U niw ersytetu W arszaw skiego.
2 B adaniam i w B a rto łtach kierow ał J. D ą b r o w s k i z In sty tu tu H istorii K u ltu ry M a terialn ej Polskiej A kadem ii N auk, w spółpracow ała z nim B. B a l k e .
s-68 K R Z Y S Z T O F D Ą B R O W S K I
bów z w czesnej epoki żelaza. U stalono lokalizację w ykopów z 1927 r., a na w schód od nich stw ierdzono w a rstw ę k u ltu ro w ą oraz jam ę osadni czą o głębokości 1 m, k tó re w stępnie datow ać m ożna na V—V III w iek n.e. P oszukiw anych grobów z w czesnej epoki żelaza nie znaleziono. Na s ta now isku 2 z n a jd u je się cm entarzysko i osada z okresu w pływ ów rzy m skich. P rzebadano odcinek o pow ierzchni 37,5 m 2, u sta la ją c lokalizację w ykopów z la t 1936— 1937. N ie n atrafio n o na now e groby. U podnóża w zniesienia, na k tó ry m u sy tu o w an e było cm entarzysko, stw ierdzono sp ły w y w a rstw y k u ltu ro w e j z osady, lecz je j zasięgu nie zdołano bliżej określić.
N e r w i k , pow. o ls z ty ń s k i4. C ztery w y kopy badaw cze o łącznej po w ierzchni 126 m 2 założono na polach o rnych, w sąsiedztw ie zabudow ań gospodarczych P. K lim ka. W w ykopie sondażow ym 1 na głębokości 0,35 m o d k ry to ow alne palenisko o w y m iarach 0,85X0,60 m w p rz e k ro ju półokrągłe, o miąższości w ypełniska 0,25 m. Z aw ierało ono przepalone kam ienie, okru ch y w ęgli oraz drobne, fra g m e n ty naczyń. W ty m sam ym sondażu na głębokości 0,70 m odsłonięto ow alny, p ięciow arstw ow y b ru k k am ien n y o w y m iarach 1,80X0,90 m, pozbaw iony in w e n ta rz a ruchom ego. Ślady w a rstw y k u ltu ro w e j w postaci spływ ów stw ierdzono w sondażu 3. W w ykopach sondażow ych 2 i 4 -nie od k ry to śladów w a rstw y k u ltu ro w e j lub obiektów zabytkow ych.
W o r y t y, pow. o ls z ty ń s k i5. Na cm en tarzy sk u z późnej epoki brązu, bądź w czesnej epoki żelaza — stanow isku 2 s uczyniono w ykop o p o w ierzchni 25 m 2. O dsłonił on dw a zniszczone gro b y z późnej epoki brązu, bądź w czesnej epoki żelaza, jeden d om niem any grób z tegoż okresu, a także jeden grób d ato w an y na III—IV w iek n.e., w yposażony w b rązo w ą zapinkę z podw iniętą nóżką, 40 paciorków szklanych i b u rszty n o w y ch oraz dw ie ozdobne blaszki brązow e. W w arstw ie ziem i ornej stw ierdzono na ty m stanow isku znaczną liczbę frag m en tó w naczyń, w ty m także sito- w atych, co zdaje się w skazyw ać na m ożliw ość lokalizow ania ta m znanej z lite r a tu ry osady ludności k u ltu ry łużyckiej. Stanow isko to niszczone je st przez orkę, co uzasadnia przeprow adzenie na nim szerzej zak ro jo nych p rac w ykopaliskow ych.
P o w i a t e ł c k i , w oj. b ia ło sto c k ie 7. B ad an ia n ad osadnictw em schyłkow e paleolitycznym i m ezolitycznym sk oncentrow ano n a teren ie pow iatu ełckiego. Z ebrano m a te ria ł k rzem ien n y z 26 stanow isk stw ie r dzając, że pow ażniejsze n ad zie je badaw cze w iązać m ożna z rejonam i: a) Woszczele — M ałkinia — G rab n ik o raz b) O gródek — K łusy. K ilka spośród odk ry ty ch stanow isk u ja w n iły stosunkow o b o g aty in w en tarz, a m ianow icie Ełk II, M iluki II i VI, W oszczele IV. N ajbogatsze stan o
grabungen in den Jahren 1927 u n d 1928, N a c h ric h te n b la tt f ü r deutsche Vorzeit,
5 Jg., 1929, s. 7; C. E n g e l , Vorgeschichte der altpreussischen S tä m m e, Bd. 1, K önigsberg 1935, ss. 226 i п., tabi. 100, a-c; H. U r b a n e k , Die frü h e n F lachgräber
felder O stpreussens, K önigsberg — B erlin 1941, ss. 22 і п., tabi. 15,1 і 23,5.
4 Badaniam i w N erw iku kierow ała R. K o z ł o w s k a przy w spółpracy W. B e n d e r a .
5 B adaniam i w W orytaeh kierow ał J. D ą b r o w s k i , w spółpracow ała z nim B. B a l k e .
4 Por. H. U r b a n e k , op. cit., ss. 60 i п., tabl. 10, 4.
7 B adaniam i w powiecie ełckim kierow ał J. T r z e c i a k o w s k i z In sty tu tu H istorii K u ltu ry M aterialnej Polskiej A kadem ii N auk.
w isko Ełk I d o starczy ło in teresu jąceg o zespołu narzędzi, zaw ierającego ele m e n ty św iderskie, ly n g b ijsk ie i ah re n sb u rsk ie p rzy zu p ełn y m b rak u zabytków ty p u m ezolitycznego, ja k rów nież ceram icznego. W w ykopie sondażow ym o pow ierzchni 2 m 2 od k ry to około 100 a rte fa k tó w w obrębie każdego m etra, dużą ilość drobnych, p rzep alo n y ch kości oraz ślad y n ie w ielkiego ogniska o śre d n ic y około 0,30 m, p rz y m iąższości w y p ełn isk a 0,02 m. N ajw iększa liczba zabytków w ystępow ała w poziom ie ilu w ia l- nym , na głębokości od 0,05 do 0,12 m od jego stropu.
3. BADANIA W YKOPALISKOW E
F r a n k n o w o , pow. b is k u p ie c k i8. O sada w czesnośredniow ieczna. B adania w ykopaliskow e o c h a ra k te rz e rato w n iczy m przeprow adzono na niew ielkim w zniesieniu, k tó re w 2/3 uległo zniszczeniu (Ryc. 1). W ybie ran ie piasku u jaw n iło ślad y obiektów m ieszkalnych, ch a ra k te ry z u ją c y c h
Ryc. 1. F ranknow o, pow. biskupiecki. Widok ogólny osady.
F o t . Ł. O k u l i c z o w a
się ciem nym zabarw ieniem . Łącznie przebadano 250 m 2 pow ierzchni, od k ry w a ją c pozostałości siedm iu, częściowo zniszczonych obiektów m iesz kalnych. Z achow ały się w ziem ne części ich k o n stru k c ji oraz paleniska (Ryc. 2). B yły to zapew ne półziem ianki o zrębow ej k o n stru k c ji części n a ziem nych z w głębionym i w podłoże piecam i o raz jam am i przypiecow ym i. W szystkie obiekty m ieszkalne m iały k sz ta łt p ro sto k ątn y . N ajw iększy
8 B adaniam i we F ra n k n o w ie k iero w ała Ł. O k u l i c z o w a z In sty tu tu H istorii M aterialnej Polskiej A kadem ii N auk.
70 K R Z Y S Z T O F D Ą B R O W S K I
z nich m iał w y m iary 3,60X3,00 m, n ajm n iejszy zaś 2,60X2,00 m . Oś za budow y u k ład ała się w zdłuż linii północny w schód — połu d n io w y za chód. N ajczęściej w południow o-zachodnim naro żn ik u ch a ty zn ajd o w ał się piec z w lotem od stro n y północnej lu b północno-w schodniej. Piece m iały w planie k ształt k o listy lub p ro sto k ątn y z zaokrąglonym i n a ro ż nikam i. Ś rednica ich w ynosiła od 1,50 do 2,00 m. D olne ich p a rtie zbu dow ane by ły z kam ieni w ytępionych g ru b ą w a rstw ą silnie przepalonej
Ryc. 2. F ranknow o, pow. biskupiecki. O sada — A r I. P rz ek ró j przez chatę 5.
F o t . Ł. O k u l i c z o w a
gliny. Posiadały one kop u lastą obudow ę z polepy, na co w skazyw ały za chow ane do wysokości 0,15— 0,25 m ścianki boczne ze śladam i okołko- w ania. Ja m y przypiecow e, lokow ane u w ylotów pieców zachow ały się do głębokości 1,00— 1,30 m. O dkryto rów nież ja m y zasobow e o p rze ciętnej średnicy 1,60 m o m iąższości w y p ełn isk około 1 m, c h a ra k te ry zujących się ciem n o b ru n atn y m zabarw ieniem . Z aw ierały one fra g m e n ty naczyń oraz kości zw ierzęce (Ryc. 3). P ołożenie w zn iesien ia w skazuje, że osadę zbudow ano w m iejscu z n a tu r y obronnym . O toczone ze w szystkich stro n szeroką, zabagnioną doliną, stanow iło w ydzieloną jed n o stk ę w y- soczyznową. Od zachodu i północy w zniesienie okala rów m elio racy jn y skierow any w m iejsce n atu ra ln e g o cieku w odnego. Od w schodu i p o łu d nia te re n obniża się, przechodząc w szeroką dolinę łąkow ą. N a ślad y k on stru k cji obronnych dotychczas nie natrafio n o . O sada d ato w an a je s t na okres w czesnośredniow ieczny. P rzeb ad an ie sy stem aty czn e zachow anej jej części w y d aje się nieodzow ne nie ty lk o ze w zględów ratow niczych, lecz także z uw agi na je j w ęzłow e znaczenie dla ogólniejszej p ro b lem aty k i badaw czej nad pru sk im osadnictw em w czesnośredniow iecznym .
Ryc. 3. F ranknow o, pow. biskupiecki. Osada. P rofil piaskow nicy z w idocznym zarysem jam y 2.
F o t . Ł. O k u l i c z o w a .
T u m i a n y , pow. o ls z ty ń s k i9. C m entarzysko z V—V III w ieku n .e.10. B adania przeprow adzono na k u lm in acji w zniesienia, pow ażnie zniszczo nego przez w y b ieran ie piasku, należącego do B. S torom iańskiego — ro l n ik a ze w si T um iany. P rzeb ad an o łącznie 165 m 2 pow ierzchni stw ie rd z a jąc n a stę p u ją c y u k ład stra ty g ra fic z n y na ty m stanow isku: a) d a rń w raz z próchnicą orn ą o miąższości do 0,30 m; b) piasek calcowy, w k tó ry za głębione b y ły dolne p a rtie grobów jam ow ych i popielnicow ych oraz po chów ki koni. O dkryto 23 gro b y ciałopalne, z czego 5 p raw ie k o m pletnie zniszczonych. W dw óch grobach — 12 i 28 — zachow ały się uszkodzone popielnice (Ryc. 4, 5). Z popielnicy z grobu 12 zachow ały się drobne frag m en ty . N aczynie było do tego stopnia skruszałe, że zdołano w w y n i ku żm udnych zabiegów la b o ra to ry jn y c h u trw a lić jed y n ie d robne jego
9 B adaniam i w T um ianach k ie rc w a ł K. D ą b r o w s k i , w spółpracow ała z nim
I. D ą b r o w s k a .
10 Pierw sze obszerniejsze om ów ienie w yników bad ań i poszukiw ań w T u m ia nach dał w końcu ubiegłego stu lecia I. H e y d e с k, Das G räberfeld vo n D aum en
und ein R ü ckb lick auf den A n fa n g einer deu tsch -n a tio n a len K u n st, S itzungsbe
rich te der A ltertu m sg esellsch aft P russia, 19 H eft (1893/95), K önigsberg 1895, ss. 41— 80, tabl. II—X I; zob. też W. L a B a u m e , A ltpreussisches Z aum zeug, A ltpreussen, T. 1/2, K önigsberg 1944.
72 K R Z Y S Z T O F D Ą B R O W S K I
części. P opielnica ta zaw ierała m ałą ilość p rzep alo n y ch kości śred n iej w ielkości, k tó re określono jako szczątki k o b iety w w ieku adul t us n . P o pielnica z grobu 28 posiadała p ro sto k ątn e okienko w środkow ej partii brzuśca (Ryc. 6). G rób 13, w k tó ry m stw ierdzono szczątki osobnika w w ieku w czesny i nfans II, zaw ierał dw ie sta ra n n ie w yk o n an e n a jp e w niej w te j sam ej form ie zapinki brązow e. W yposażenie grobów było zróżnicow ane. N ajbogatsze zaw ierały o rn am en to w an e zapinki brązow e, sprzączki, k la m ry oraz brązow e i sre b rn e okucia i ozdoby uprzęży, pa ciorki szklane, a także d robne p rzed m io ty u ż y tk u gospodarskiego — noże żelazne, przęśliki gliniane. A naliza antropologiczna szczątków k o stnych w ykazała, że z ogólnej liczby 16 grobów , z k tó ry c h kości m ożna było określić, uzyskano szczątki 4 m ężczyzn, 8 kobiet, 5 dzieci o raz 1 osobnika bliżej nie określonego. G rób 5 zaw ierał szczątki m ężczyzny i dziecka, a grób 7 k o b iety i dziecka.
Ryc. 4. T um iany, pow. olsztyński. Ryc. 5. T um iany, pow. olsztyński. Cm entarzysko — grób popielnicow y 12. C m entarzysko — grób popielnicow y 28.
F o t . K. D ą b r o w s k i F o t . K. D ą b r o w s k i
O dkryto rów nież pięć pochów ków zaw ierający ch szkielety koni, w ty m jeden z dw om a szkieletam i i jed en z trzem a. Z in w e n ta rz a ruchom ego odkrytego p rzy szkieletach koni na uw agę zasługują: skórzana uździe- nica zdobiona sreb rn y m i i brązow ym i o rn am en to w an y m i blacham i, za opatrzona w sprzączki łączące poszczególne elem enty, w ykonane z brązu, o rnam entow ane kiełzna, żelazne w ędzidła, nożyce żelazne, znacznych rozm iarów grzebienie rogowe.
Opodal cm entarzyska, p rzy tzw . „R ybaczów ce” z n a jd u je się w
spół-n E kspertyzę aspół-ntropologiczspół-ną ludzkich szczątków kostspół-nych z grobów ciałopal nych odkrytych w 1969 r. w T um ianach, pow. olsztyński, w ykonała A. W i e r с i ń - s k a z P racow ni Antropologicznej Państw ow ego Muzeum A rcheologicznego w W a r. szawie.
Ryc. 6. T um iany, pow. olsztyński. C m entarzysko — grób jam ow y 13.
F o t . K. D ą b r o w s k i
czesna m u osada. P rz y zabudow aniach P G R -u, n ad brzegiem jeziora po łożone je s t stanow isko o n ie rozpoznanym bliżej ch a ra k te rz e . C ały te n zespół osadniczy zasłu g u je na w szechstronne p rzebadanie. W pierw szej kolejności n ależ y dokończyć system aty czn y ch b adań na dotychczas nie zdew astow anych odcinkach om aw ianego tu ta j cm en tarzy sk a, k tó re dla p ro b lem aty k i V— V III w ieku n.e. posiada kluczow e znaczenie.
4. ZAKOŃCZENIE
P ierw sza kam p an ia w ykopaliskow a zespołu w w ojew ództw ach, głów nie o lszty ń sk im oraz białostockim , przy n io sła nie ty lk o pow ażny plon naukow y, zw ięźle w yżej naszkicow any, lecz także p rzy sp o rzy ła cennych dośw iadczeń n a tu r y organizacyjnej. U kazała słuszność zespołow ych w y siłków badaw czych, zm ierzających do ro zw iązyw ania p roblem u g e n e ra l nego w różnych płaszczyznach chronologicznych, przez w yodrębnione, lecz ściśle ze sobą w sp ó łp racu jące ekipy badaw cze. D yn am ik a procesów' in w esty cy jn y ch oraz postępy w zakresie tech n ik i u p ra w y roli w O lsztyń- skiem i w B iałostockiem n a k a z u ją uw zględnienie w p ro g ram ie p rac ze społu b adań obiektów ju ż niszczonych lu b zagrożonych zniszczeniem w n ied alek iej przyszłości. O czywiście zagadnienie to będzie m ogło być rozwdązane jed y n ie p rzy n a le ż y ty m zaangażow aniu w te b ad an ia środ ków stojących w dyspozycji urzędów k onserw atorskich.
74 K R Z Y S Z T O F D Ą B R O W S K I
ARCHAEOLOGICAL EXCAVATION IN N OR TH-EASTERN POLAND, 1969
S U M M A R Y
The archaeological excavation c arrie d out in 1969 on th e te rrito ry of N o rth - -e a ste rn Poland by some expeditions of the M a terial C u ltu re H istory In stitu te of th e Polish A cadem y of Sciences has been preceded by som e su rface in v estig a tion and som e cross-checking in consequence of w hich it has been decided to s ta rt tak in g soundings a t places like B a rto łty W ielkie, N erw ik, W oryty, — all w ith in th e O lsztyn d istrict, — as w ell as in th e Ełk I region. A t B a rto łty W ielkie some traces of a culture lay er w ere found viz. datin g b ack to th e 5th — 8th cen tu ry — at site l, a t site 2 tra c e s of a culture layer w ere uncovered as w ell as of a se ttle m ent th e bou n d ary of w hich could not be ex actly defined. Soundings a t N erw ik show ed only some m inor rem n an ts of a cu ltu re lay er of th e R om an influences period. A t W oryty two ra th e r ruined graves w ere belonging to the la te bronze age or, possibly, to the e arly iron age, on presum ed g rav e of th e sam e period and finally one grave dating back to th e 3rd — 4th cen tu ry containing a bronze buckle, 40 glass and am ber beads and two o rnam ented bronze plates. The Ełk I site su p plied som e in terestin g sets of tools w ith S viderian, L yngbien and A h rensburg elem ents w hile none w h atev er of the M ezolothic period nor any p o tte ry relics could be traced. Som e ex cav atin g w o rk carried out on th e site of an alm ost exploited sand q u a rry at Franknow o has led to the discovery of as m any as seven early m edieval dw elling houses, m ost likely sem i-cave w ith rein fo rcin g elem ents in th e surface p a rts of the w alls. Some houses w ere fitte d out w ith stoves placed at th eir so u th -w estern corners. A t th e site of th e se ttle m e n t th e re w ere also to be found some farm stead pits on th e av erag e of 1,6 m e tre in diam eter and up to 1 m etre deep. E xcavation at T um iany has led to th e discovery of 23 crem ating graves, m ostly rich ly equipped and 5 horse g rav es containing: in one case two and in another — 3 skeletons. The hor.se graves also contained such elem ents of harness as: a leath er m outh piece and rein s w ith silver and bronze p la te ad ornm ent w ith ornam ented buckles linking all th e p a rtic u la r p a rts, ornam ented m outh pieces an iron bridle, some iron scissors and some h orn combs. The discovered graves have been p relim in arily p u t down as datin g back to th e period of betw een the 5th and th e 8th cen tu ry A.D.
