Ludowe zwyczaje i obrzędy weselne na ziemi lubawskiej i pograniczu lubawsko-mazurskim

Kukier, Ryszard

Ludowe zwyczaje i obrzędy weselne

na ziemi lubawskiej i pograniczu

lubawsko-mazurskim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 391-413

R Y S Z A R D K U R IE R

LUDOWE ZWYCZAJE I OBRZĘDY WESELNE

NA ZIEMI LUBAW SKIEJ

I POGRANICZU LUBAW SKO-M AZURSKIM

W P R O W A D Z E N IE

W śró d tr a d y c y jn y c h lu d o w y c h z w y c z a jó w ro d z in n y c h z w ła s z c z a w e se ln e z a c h o w a ły s ię p e łn ie j w ś w ia d o m o ś c i lu d u . M im o to, n ie b y ły o n e d o ty c h c z a s n a z ie m i lu b a w s k ie j p rz e d m io te m b a d a ń e tn o g ra fic z n y c h lu b c h o c ia ż b y p o ­ s z u k iw a ń k ra jo z n a w c z y c h , ja k m ia ło to m ie js c e n a z ie m ia c h re g io n ó w s ą ­ s ie d n ic h , z w ła sz c z a W a rm ii i M az u r.

B y ć m oże, iż p rz y c z y n y te g o s ta n u rz e c z y tk w iły w o k o lic z n o śc i p e r y f e r y j ­ n eg o p o ło ż e n ia o m a w ia n e g o re g io n u w s to s u n k u do c a ło śc i z ie m o b ecn eg o w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . N ie b ez z n a c z e n ia je s t te ż tu f a k t sp e c ja ln e g o p o ło ż e n ia z ie m i l u b a w s k i e j J, co z k o le i r z u t u j e n a ro z lic z n e z w ią z k i k u ltu r o w e je j m ie s z k a ń c ó w , z w łasz cz a w s to s u n k u do re g io n ó w n a jb liż s z y c h : m a z u r s k i e ­ go (O stró d z k ie ), m a z o w ie c k ie g o (P o b o rz e i M azo w sze P ło c k ie ), z ie m : d o ­ b rz y ń s k ie j i c h e łm iń sk ie j. W b a d a n ia c h e tn o g ra fic z n y c h n a d lu d o w y m o b rz ę d e m w e se ln y m n a z ie m i l u b a w s k ie j i p o g ra n ic z u O stró d z k ie g o , k t ó r e p r z e p ro w a d z o n e b y ły w la ta c h 1962— 1963, u w z g lę d n io n o o k o lic e z a m ie s z k a łe p rz e z z a s ie d z ia łą lu d n o ś ć r o ­ d z im ą . O b ję to n im i m ie s z k a ń c ó w k ilk u n a s tu w si p o w ia tó w : d z ia łd o w sk ie g o , lu b a w sk ie g o i o s tr ó d z k ie g o 2. P r z e b a d a n o p o n a d d w u d z ie s tu in f o r m a to ró w s p o śró d z a s ie d z ia łe j lu d n o ś c i ro d z im e j, p o c h o d z ą c e j z ró ż n y c h g r u p s p o łe c z n y c h i m a j ą t k o w y c h 3. 1 „W e tn o g ra fic z n y m u k ła d z ie re g io n a ln y m [z ie m ia lu b a w s k a ] g ra n ic z y n a p o łu d n iu z M azo w szem , od w sc h o d u z M a z u ra m i, o d p ó łn o c y z ič h p o d ré - g io n e m o k re ś la n y m p rz e z lu d S ta r e P r u s y i z ie m ią m ic h a ło w s k ą o ra z n a z a ­ ch o d zie i p ó łn o c n y m z a c h o d z ie z z ie m ia m i: d o b rz y ń s k ą i c h e łm iń s k ą ” . (R. К u k i e r ; L u d o w e o b r zą d y i z w y c z a je p o g r ze b o w e n a z ie m i lu b a w s k ie j, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1965 n r 3 (89), s. 431). 2 G ro d z ic zn o , H a rto w ie c , K u lig i, Ł ęck , M o rtę g i, B u rk a t, G rą d y , K o p a n ia rż e ,' N ie sto ja , P ło ś n ic a , P r ą tn i c a , P r z e łę k , S w in ia rz e c , R u m ia n , R u sz k o w o , R y b n o ,- T u r z a W ie lk a, T y lice, U zdow o, W ery i Z w in ia rz .

3 A.dolf B a n a c h , 1. 72, zam . w B u rk a c ie ; E u f e m ia B ła sz k o w sk a , 1. 68, zam . w R y b n ie ; M a r ta B o m , 1. 72, z am . w T u r z y W ie lk ie j; J ó z e f J a b ło ń s k i, 1. 47, zam . w P r ą t n i c y ; J ó z e f K a m iń sk i, 1. 79, z am . w N ie sto i; M a r ta K o p e ć, 1. 56 i A d o lf K o p e ć, 1. 63, zam . w R u sz k o w ie ; M a r ta K o w a le w s k a , 1. 75, zam . w R y b ­ n ie, M a ria K ra u z e w ic z , 1. 55 i J ó z e f K ra u z e w ic z , 1. 67, zam . w K u lig a c h ; M a r ta L a m p a rs k a , 1. około 80, zam . w M o rtę g a c h ; M ic h a ł L e w a n d ro w s k i, 1. o k o ło 80, z am . w R y b n ie ; K a z im ie r a L ib u d a , 1. 65, zam . w P ło ś n ic y ; A n n a M a c ie je w sk a , 1. 64, zam . w K o p a n ia r z a c h ; M a r ia M eller, 1. 42, zam . w R y b n ie ; W ilh e lm M o ssak o w sk i, 1. 73, z am . w T u r z y W ie lk ie j; F r a n c is z e k M u z a le w sk i, 1. 78, z am . w K u lig a c h ; J ó z e f O c zk o w sk i, 1. ok . 70, zam . w T y lic a c h ; M a r ia O sso w ­ s k a , 1. o k o ło 65, zam . w P r ą t n i c y ; F r a n c is z e k R u c iń sk i, 1. ok o ło 70, zam . w G ro d z ic z n ie ; J ó z e f R u c z y ń s k i, 1. o k o ło 72, z am . w W e r a c h ; A n n a S e b a s tia n , 1. 43, z am . w U z d o w ie; G e r t r u d a S itk o w a , 1. 65, z am . w B u rk a c ie ; B ro n is ła w S o sn o w sk i, 1. ok o ło 70, zam . w R u m ia n ie ; T e o d o r T r u sz c z y ń s k i, 1. o k o ło 65, zam . w S w in ia rc u ; A n n a U ła n o w sk a , ł. ok o ło 65, z am . w R u m ia n ie ; T e o fila W ac h o w ia k , la t ok o ło 85, zam . w R y b n ie ; E d w a r d W ie h e r t, I. 69, z am . w R u s z ­ k o w ie ; J ó z e f W iśn ie w s k i, 1. 68, zam . w P r z e łę k u ; A n n a W ila m o w sk a , 1. 38, z am . w R u sz k o w ie . '

W obec b r a k u s p e c ja lis ty c z n e j l i t e r a t u r y e tn o g ra fic z n e j w ty m z a k r e s ie , ty lk o w n ie z n a c z n y m s to p n iu a u to r m ó g ł u w z g lę d n ić p o m o c n ic zą l i t e r a t u r ę i ty lk o p o ró w n a w c z o do s ą s ie d n ic h M a z u r i W a rm ii, częścio w o K u ja w i ziem i d o b r z y ń s k ie j4. Z a m ie rz e n ie m a u to r a je s t u k a z a n ie tra d y c y jn e g o z a r y s u lu d o w y c h z w y ­ c z a jó w i o b rz ę d ó w w e s e ln y c h n a z ie m i lu b a w s k ie j i p o g ra n ic z u lu b a w s k o - -o s tró d z k im , ja k te ż w s k a z a n ie n a o d d z ia ły w a n ia re g io n a ln e i in n e c z y n n ik i z e w n ę trz n e , k s z ta łtu ją c e o b e cn y s ta n lu d o w e g o o b rz ę d u w e se ln e g o n a z ie m i lu b a w s k ie j. 1. K O JA R Z E N IE M A Ł Ż E Ń S T W N a p o d s ta w ie p rz e w a ż a ją c y c h r e la c ji lu d u w ty m z a k r e s ie n a le ż y p o d ­ k re ś lić , iż w p rz e sz ło ści, a n ie rz a d k o je sz c z e u s c h y łk u d w u d z ie s to le c ia m ię ­ d z y w o je n n e g o — z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h n a b a d a n y m t e r e n ie z a w ie ra n a b y ła z p o b u d e k m a ją tk o w y c h i n a jc z ę ś c ie j b e z u w z g lę d ­ n ie n ia s k ło n n o śc i u c z u c io w y c h m ło d o ż e ń có w .

W z w ią z k u z ty m , iż z a w ie ra n e w te n sp o só b ś lu b y w y m a g a ły d o p e łn ie n ia lic z n y c h a k tó w fo rm a ln y c h , d u ż e j z rę c z n o ś c i i z n a jo m o śc i lo k a ln y c h s to s u n ­ k ó w m a ją tk o w y c h , j a k te ż o s o b isty c h z a le t s a m y c h k o n k u r e n tó w d o s ta n u m a łż eń sk ie g o , czy n n o śc i k o ja rz e n ia p o w ie rz a n o tz w . r a jk o w i, p rz e k a z u ją c ró w n o c z e ś n ie w je g o rę c e p e w n e u p r a w n ie n ia tra d y c y jn e . K o rz y s ta li z a te m c zęsto r a jk o w ie z d a le k o id ą c y c h u p r a w n ie ń ro d z ic ó w k o n k u r e n tó w , n ie k ie d y te ż s a m e g o k o n k u re n ta , p o d c za s g d y d z ie w c z ę ta n ie o d g ry w a ły w ię k sz e g o z n a c z e n ia w p ro c e s ie k o ja rz e n ia z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h .

W w ię k sz o ści śro d o w isk w ie jsk ic h , r a jk o w a n ie , czy li s w a ta n ie b y ło do n ie d a w n a n ie m a lż e p r o f e s ją lo k a ln y c h r a jk ó w . Z w ła szc z a w ś ro d o w isk a c h o d d a lo n y c h b a r d z ie j od m ia s te c z e k , a ju ż to p rz e w a ż n ie w ś r ó d z am o żn y c h g o sp o d a rz y , g d z ie o b o p ó ln e k o n ta k ty m ło d z ie ży b y ły b a r d z ie j o g ra n ic z o n e ( n ie u s ta n n a p r a c a n a ro li i n is k i s to p ie ń ś ro d o w isk o w y c h fo r m ży cia s p o ­ łeczn eg o ) s tw a r z a ły s y tu a c je , w k tó r y c h w ię k sz o ś ć z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h z a ­ w ie ra n o d z ię k i u s łu g o m r a jk ó w . C zęściej n a to m ia s t — r a jk o w ie w ie d z e n i re a ln y m i k o rz y ś c ia m i w y n a g ro d z e n ia p o z o s ta w a li n a u s łu g a c h ro d z ic ó w k o n ­ k u r e n tó w s c h le b ia ją c ic h m a ją tk o w y m u p o d o b a n io m . Z e słu sz n o śc ią m o ż n a p r z y ją ć z a te m u s ta l e n ia J.S . B y s t r o n i a w ty m w z g lęd z ie : „ M a łż e ń stw a k o ja rz o n o ze w z g lę d ó w m a ją tk o w y c h i k o lig a c y jn y c h , d o ść m a ło z w ra c a ją c u w a g i n a w z a je m n e a fe k ty m ło d y c h ; z d a rz a ło s ię c zęsto , że n a rz e c z e n i p rz e d ślu b e m p ra w ie c a łk o w ic ie się n ie z n a li” 5.

Z u p e łn ie a n a lo g ic z n ie k w e s tię tę p r z e d s ta w ia li w d ru g ie j p o ło w ie X IX w ie k u z a ró w n o O. K o l b e r g j a k i A. P e t r o w w s to s u n k u do m ie s z k a ń ­ c ó w s ą s ie d n ie j z ie m i d o b rz y ń s k ie j i M azo w sza. Z w ła s z c z a w p r z e k a z ie A . P

e-4 J .S . B y s t r o ń, D zie je o b y c z a jó w w d a w n e j P o lsc e , t. 1— 2, W a r ­ s z a w a b .r.; A . C h ę t n i k , M a z u r z y P r u s c y n a p ła s z c z y ź n ie m a z o w ie c k ie j, O lsz ty n 1948; K . M a ł ł e k , W e s e le m a z u r s k ie , W a r sz a w a 1937; A . P e t r o w , L u d z ie m i d o b r z y ń s k ie j, K r a k ó w 1878; J . S e m b r z y c k i , W e s e le n a M a z u ­ ra ch , W isła R. 1893, t. V II, z 1., A . S t e f f e n , Z b ió r p o ls k ic h p ie ś n i lu d o w y c h W a r m ii, t.l., W a rsz a w a 1931; E. S u k e r t o w a , M a z u r z y w P r u s a c h W s c h o d ­ n ic h , K ra k ó w 1827, E. S u k e r t o w a ,-B i e d r a w i n a: W e s e le m a z u r s k ie , P r z e g lą d Z a c h o d n i R . V II, 1951 n r 3/4, s. 634— 637; S. S u l i m a , S tr z ę p y o b y c z a ju w e s e ln e g o n a W a r m ii, P r z e g lą d Z a c h o d n i, R . V I, 1950, n r 9— 10, ss. 284— 297, M . T o e p p e n , W ie r ze n ia m a z u r s k ie , W isła, 1892— 1895, M. Z i e n - t a r a -M a 1 e w s к a, W a r m io m o ja m iła , W a rs z a w a 1959, ss. 193— 218. 5 J.S . B y s t r o ή, op. c it., t . 2, s. 128.

392

t r o w a w c a łe j p e łn i p r z e w ija ją się m o ty w y e k o n o m ic z n e , o d g ry w a ją c e d a w n ie j w k o ja rz e n iu z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h z a s a d n ic z ą r o l ę 0.

N a o m a w ia n y m te r e n ie , w n ie k tó r y c h w s ia c h z ie m i lu b a w s k ie j (w K u li­ g a c h i M o rtę g ac h ), czę ściej je sz c z e w d w u d z ie s to le c iu p o w o je n n y m z a w ie ­ ra n o z w ią z k i m a łż e ń s k ie z p o b u d e k c zy sto e k o n o m ic z n y c h . M a w ia ją w ty c h w sia c h , iż fa k t ó r (sw at) u d a je się n a fa k tó r s tw o , czy li n a r a jk o w a n ie . D a w n ie j u d a w a ł się o n k o n n o i w y ró ż n ia ł s ię ś w ią te c z n y m u b r a n ie m . J e d y n ie b ie d n i r a jk o w ie , r a j k u j ą c y w śró d m a ło ro ln y c h , k o m o rn ik ó w i s łu ż b y fo lw a rc z n e j św ia d c z y li sw e u s łu g i s k ro m n ie j, u d a ją c się w r a jb y p ie sz o . W o k o lic a ch L i d z b a r k a W elsk ie g o u t r z y m u ją je sz c z e o b e cn ie, iż m ie js c o w i f a k t o r z y u d a ­ w a li się n a fa k t ó r s t w o do ro d z ic ó w d z ie w c z y n y n a o b g a d y w a n ie , n a ra z ie b ez k o n k u re n ta .

N a r a jb a c h s ta r a n o się u g o ścić r a jk a j a k n a jle p ie j , z w ła s z c z a zaś, g d y p r z e d s ta w ia n y k o n k u r e n t w c h o d z ił w ra c h u b ę ja k o p rz y s z ły zięć, w ó w cz a s go szczo n o go e le g a n ck o , ja k o p o t r z a 7.

B o g ac i g b u rz y w R u m ia n ie i Z w in ia r z u je sz c z e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p o p rz e z e k o n o m ic z n e o d d z ia ły w a n ia n a m ie js c o w y c h r a jk ó w u trz y m y w a li w e d łu g w ła s n y c h u p o d o b a ń z w ią z k i m a łż e ń s k ie s w y c h c ó re k i sy n ó w . W p o ­ g ra n ic z n y m m a z u rs k im R u sz k o w ie i G a rd y n a c h d w a j m ie js c o w i r a jk o w ie w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m d z ie lili s ię p o s p o łu u s łu g a m i w te n sp o só b , iż je d e n z n ic h r a jk o w a ł w R u sz k o w ie i G a rd y n a c h , p o d c za s g d y d r u g i r a jk o - w a ł w R u sz k o w ie i L e w a łd z ie 8. P r z y w y n a g ra d z a n iu r a jk ó w p ra k ty k o w a n o ró ż n e f o r m y z w y c z a jo w e , w z a ­ le ż n o śc i od z a m o ż n o śc i ro d z ic ó w k o n k u r e n tó w , j a k i o s o b isty c h z a le t m ło d y c h . N a jc z ę śc ie j je d n o ra z o w o w y p ła c a n o r a jk o w i z a p ła tę w g o tó w c e, ró w n a ją c ą s ię w a rto ś c i p a r y r a jk o w y c h s k o r z n i, c zy li s k ó rz a n y c h w y so k ic h b u tó w , w a r ­ to ś c i s z tu k i s u k n a n a s u k m a n ę , c zęści w a rto ś c i z a p r z ę g ó w k o ń s k ic h itd . W te n sp o só b w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w y n a g ra d z a n o r a jk ó w w G ro d z ic z ­ n ie i K u lig a c h . J e d y n ie w tr u d n i e js z y c h s y tu a c ja c h , n p . s w a ta n ie d z ie w c z y n y z d z ie ck ie m , w d o w y z d z ie ć m i lu b te ż o só b o n a g a n n e j o b y c z a jo w o śc i — w y ­ n a g ro d z e n ie r a jk a s ię g a ło je d e n d o d w ó c h p ro c e n t w a r to ś c i u m o w y m a j ą t ­ k o w e j 9. W n ie k tó ry c h w sia c h r a jk o w a n ie u w a ż a n e b y ło n a o g ó ł za c zy n n o ść h o n o ­ r o w ą ; z d a rz a ło s ię z a te m , iż za w y św ia d c z o n e u s łu g i r a je k z a p r a s z a n y b y ł n a u c z tę w e se ln ą , s p e łn ia ją c ró ż n e f u n k c je z w y c z a jo w e . Z d a r z a ły s ię te ż p r z y p a d k i p o z o s ta w a n ia r a jk ó w n a u s łu g a c h k o n k u r e n tó w , a w ó w cz a s ci w y ­ n a g ra d z a li ic h h o jn ie j, czę ściej je d n a k ż e ś w ia d c z y li p o c z ę s tu n k i w k a rc z m a c h . W p rz y p a d k a c h , g d y s w a ta m i z a jm o w a ły się k o b ie ty r a jk i , w y n a g ra d z a n o je w n a tu r a lia c h , w tz w . g o to w iź n ie . P e w n a r a jk a w M o rtę g a c h p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą z a p o m y ś ln e r a jb y d z ie w c z y n y z d z ie c k ie m o tr z y m a ła o d n ie j w z a ­ p ła c ie o w cę z ja g n ię ta m i, n a r a m ie n n ą b a r c h a n o w ą c h u s tę do o k ry c ia , g a rn ie c

0 „ M a łż e ń stw a z m iło śc i z d a r z a ją się b a rd z o rz a d k o , i t e d o p ie ro z ac z ę ły się k o ja rz y ć w o s ta tn ic h c z a sa c h . M a łż e ń stw a z a w ie r a s ię z p o trz e b y d la z w ię k s z e n ia r ą k ro b o c z y c h , a p rz e z to d la p o m n o ż e n ia zaso b ó w . P a r a m ło d a o c e n ia s ie b ie ze s ta n o w is k a p ra k ty c z n e g o . N a g ła d k o ść lic a n ie z w ra c a się u w a g i: bo, p ię k n o ś c ią n i k t się n ie n a je . O c e n ia ją c ty lk o p ie n ią d z i z d o ln o ść do c ię ż k ie j p ra c y , s z u k a s ię ż o n y z w y k le b o g a te j; c h o ćb y t a b y ła b r z y d k a ja k k o c z k o d a n — o to m n ie js z a ; za u ło m n e g o (k a le k ę ) w sz a k ż e r z a d k o w y ­ c h o d z i d z ie w c z y n a ” (A. P e t r o w , op . cit., s. 3). 7 R p s. a u to r a . K u lig i i M o rtę g i, p o w ia t n o w o m ie js k i 1962 r. 8 R p s. a u to ra . R u sz k o w o , p o w . o s tró d z k i. 9 R p s. a u to ra , R u sz k o w o , p o w ia t o s tró d z k i, 1962 r., n a p o d s ta w ie in fo r m a c ji E. W ic h e rta .

n a s ie n ia ln u o ra z trz y z ag o n y r o li do jeg o u p r a w y 10. In n a ra j/c a z P r z e łę k a W ie lk ieg o za s p e łn io n e w ty m w z g lę d z ie u s łu g i o tr z y m a ła w o k re s ie m ię d z y ­ w o je n n y m od k o n k u r e n tk i d w ie g ęsi i w o re c z e k d a rte g o p ie rz a n .

W w ię k sz o śc i w si d o b ie ra n o n a ogół b a rd z ie j u ta le n to w a n y c h ra jk ó w , c ie sz ą cy c h s ię d o b rą o p in ią w ś ro d o w is k u lo k a ln y m . W g r ę w c h o d z iła u m ie ­ ję tn o ś ć p ro w a d z e n ia p rz e z r a jk a ro z m o w y n a te m a ty m a ją tk o w e . Z d a rz a ło się b o w ie m , iż z a r a z n a w s tę p ie p a d a ło ze s tro n y ro d z ic ó w d z ie w c z y n y p y ta n ie o s p ra w y m a ją tk o w e k o n k u r e n ta i w ó w czas n ie o b e z n a n e m u d o s ta te c z n ie w ty c h k w e s tia c h n a s tr ę c z a ły się ró ż n e tr u d n o ś c i. O d u m ie ję tn o ś c i b o w ie m ic h p r z e d s ta w ie n ia z ależ a ło d a lsz e p o w o d z e n ie n a r a jb a c h . Z d a rz a ło s ię też, ż e r a je k o d w o ły w a ł s ię do a rg u m e n tó w n ie m a ją c y c h p o k ry c ia w rz e c z y w is ­ to ści. W ty m celu w y k o r z y s ty w a ł o n o k re s p o p rz e d z a ją c y tz w . o g la n d y , czyli o g lę d zin y g o s p o d a r s tw a je d n e g o z k o n k u r e n tó w . N ie u c z c iw y k o n k u r e n t s p ro ­ w a d z a ł cza sem do z a g ro d y obcy, s ą s ie d z k i in w e n ta r z , o k a z u ją c n a s tę p n ie n a o g la n d a c h ja k o w ła sn y . N a jc z ę śc ie j f a k ty t e m ia ły m ie js c e w ó w cz a s, g d y k o n ­ k u re n c i z a m ie s z k iw a li w o d d a lo n y c h od s ie b ie w sia c h i n ie p o s ia d a li d o s ta ­ te c zn e g o ro z e z n a n ia w o b o p ó ln y c h s p r a w a c h m a ją tk o w y c h . W p rz e w id y w a n iu tr u d n ie js z y c h s y tu a c ji, d la k o n f r o n ta c ji u p o s a ż e n ia je d n e g o z k o n k u re n tó w , r a je k z ja w ia ł s ię z u p e łn ie n ie sp o d z ie w a n ie .

W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , a z a p e w n e i w c z e śn ie j, z d a rz a ły się p rz y p a d k i p o d e jm o w a n ia ró w n ie ż p rz e z k s ię ż y i p a s to r ó w czy n n o śc i r a jk o w a n ia . D u ży m u z n a n ie m w ty m w z g lę d z ie cie sz y ł się p a s to r w D ą b ró w n ie , p o s ia d a ją c y o d p o ­ w ie d n ią z n a jo m o ść lo k a ln y c h s to s u n k ó w lu d n o ś c io w y c h i m a ją tk o w y c h . Z d a ­ rz a ło się, że d o p ro w a d z a ł o n n a te j d ro d z e d o m ie s z a n y c h z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h p o m ię d z y k a to lic k im i L u b a w ia k a m i, a p r o te s ta n c k im i M a z u ra m i z O stró d z k ie g o , ró w n ie ż w o k re s ie p o w o je n n y m . P o w s z e c h n e b y ło te ż n a ogół p rz e k o n a n ie , iż d z ie w c z ę ta , p o z o s ta ją c e n a s łu ż b ie u k sięży , w y c h o d z iły szy b c ie j za m ąż.

W 1912 r. p e w ie n r a je k ze Z w in ia rz a , k tó r y p rz y b y ł w im ie n iu k o n k u r e n ta do s ta r s z e j, lecz b o g a te j p a n n y w R u m ia n ie , p r z e d s ta w ił n a z b y t w y so k ie m a ją tk o w e w y m a g a n ia k o n k u r e n ta . D o m a g a ł s ię on z a p is u p o ło w y p o saż n e g o m a ją tk u g b u rs k ie g o , d w ó c h k o n i, o śm iu k ró w , p o ło w y s ta d a ow iec i z a so b n e j w y p ra w y w g o to w iź n ie . P o n ie w a ż p r z e d s ta w io n e w y m a g a n ia b y ły n a z b y t w y so k ie, g b u rz y z o sta li ty m d o tk n ię c i i o d e sła li r a jb y k o n k u re n ta , k tó r e d o p ie ro d o p ro w a d z ił do s k u tk u m ie js c o w y p ro b o s z c z p o o d s tą p ie n iu k o n k u ­ r e n t a od c zęści w y m a g a n e g o m a ją tk u . A n a lo g ic z n e z d a r z e n ie m ia ło te ż m ie js c e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w T y lica c h , g d z ie m ie js c o w y r a je k z u p o w a ż n ie ­ n ia b ie d n e g o , lecz b a rd z o p ra c o w ite g o i cie sz ą ce g o się d o b rą o p in ią , o d e sła n y z o s ta ł ze s w a ta m i p rz e z p o d a n ie n a p o c z ę s tu n e k s z a re j z u p y o w o co w ej i ja j g o to w a n y c h . M a w ia n o w z w ią z k u z ty m w te j w si j a k u ż e n o ja ja id ą (p o d a ją do je d z e n ia ), to z ł y z n a k . P o n ie w a ż je d n a k w y m ie n io n y k o n k u r e n t m im o s w e j n ie z a m o ż n o śc i cie sz y ł się w y ją tk o w y m i z a le ta m i — rz e c z p o p ro w a d z ił ju ż d a le j p ro b o sz cz . P r z y p a d k i ta k ie z d a r z a ły się ró w n ie ż w śró d p ro te s ta n c k ic h M a z u ró w w B u rk a c ie .

N a ogół c zy n n o śc i ra jk o w a n ia p o w ie rz a n o r a jk o w i, a le b y w a ło też, iż p o ­ d e jm o w a ła je r a jk a k o b ie ta . M ó w iono w ó w cz a s, iż co k o b ita n a r a ji, to d ia b łu d a je. W N ie sto i z a p e w n ia ją je sz c z e o b ecn ie, iż g d zie k o b ie ta n a r a i (z d e z a p ro ­ b a tą ) to n ic d o b re g o w p o ż y c iu m ło d y c h . J e d y n ie w ś ro d o w isk a c h m a ło ro l­

10 R p s. a u to ra , M o rtę g i, p o w ia t n o w o m ie js k i, 1962 r., n a p o d s ta w ie in f o r m a ­ c ji M. L a m p a rs k ie j.

11 R p s. a u to r a , P r z e łę k W ie lk i, 1963 r., n a p o d s ta w ie in fo r m a c ji J. W iśn ie w ­ sk ieg o .

n y c h c h ło p ó w i w ś ro d o w is k a c h fo lw a rc z n y c h czę ściej r a jk i p o d e jm o w a ły się s w y c h czy n n o ści, p a n o w a ł b o w ie m z w y cz a j, iż o trz y m y w a ły o n e n iższe w y n a g ro d z e n ie . P e w n a r a jk a z P ło ś n ic y k o ło L i d z b a r k a W elsk ie g o za p o ­ m y ś ln ie p r z e p ro w a d z o n e r a jb y w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m o trz y m a ła trz y k u r y i p ie r z e n a p o ście l, zaś ra j/c a z F ilie za d o b re r a jb y p rz e p ro w a d z o n e w T u r z y W ie lk ie j o trz y m a ła w ty m o k re s ie w g o tó w c e d w a d z ie ś c ia zło ty c h .

W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w ś r o d o w isk a c h m a ło m ia ste c z k o w y c h r a jk o - w a n ie m z a jm o w a li się te ż Ż y d z i, p o b ie ra ją c od m a ło ro ln y c h c h ło p ó w z a p o ­ m y ś ln e s w a ta n ie od 10 do 15 z ło ty c h . S w a ta n o te ż w c z a sie o d p u s tó w i j a r ­ m a rk ó w . Z o k a z ji ty c h w w ię k sz y m s to p n iu k o r z y s ta li s y n o w ie b o g a ty c h g b u ró w , b o w ie m p o c z ę s tu n k i w k a rc z m a c h o d b y w a ły się w ó w cz a s n a k o s z t k o n k u re n tó w . C za sem b r a ły w n ic h u d z ia ł z a in te r e s o w a n e d z ie w c z ę ta , n i e ­ rz a d k o p rz y u d z ia le z a u fa n e g o r a jk a . W ra z ie p o m y ś ln y c h r a jb ó w w k a rc z m ie , d a lsz y ić h c ią g o d b y w a n o w d o m u ro d z ic ó w k o n k u r e n tk i p rz y z a c h o w a n iu d a le k o id ą c e j d y s k re c ji, b o w ie m m a łż e ń s tw a t a k i e z a w ie ra n o n a jc z ę ś c ie j z u w z g lę d n ie n ie m u c zu c io w e g o z a a n g a ż o w a n ia się m ło d y c h . T e n s p o só b r a j- k o w a n ia w y m a g a ł d u ż e j zrę cz n o ści, ja k o ż e o d z ie w c z ę ta c h , k t ó r e m o g ły b y b y ć w id z ia n e w k a rc z m a c h , m a w ia n o w z n a c z e n iu p e jo r a ty w n y m , z aś w p r z y ­ p a d k u z d e m a s k o w a n ia d z ie w c z y n y p rz e z ro d z ic ó w , n ie m o g ła o n a u c z e s tn ic z y ć p r z y n a s tę p n y c h ro z m o w a c h r a jk a z je j ro d z ic a m i. O d b y w a n e w w ię k sz o śc i p r z y p a d k ó w r a jb y w p o c z ą tk o w y m o k re s ie n ie n a r a ż a ły k o n k u r e n ta n a p o w a ż n ie js z e w y d a tk i, b o w ie m p o c z ę s tu n e k p rz y g o ­ to w y w a n y b y ł n a k o s z t ro d z ic ó w d z ie w c z y n y . T a k b y ło w Ł ę c k u W ie lk im i P ło ś n ic y , g d y w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m o d b y w a ł r a jb y , o k r e ś la n e tu ta k ż e n a z w ą z g o d a , r a je k G ra le w s k i (G r a le ż c i)12. W z a le ż n o ś c i od p a n u ją c y c h w p o sz c z e g ó ln y c h w s ia c h lo k a ln y c h z w y c z a ­ jó w , r a jk o w ie u d a ją c się n a r a jb y z a b ie r a li ze so b ą b u te lk ę w ó d k i. Z d a rz a ło s ię je d n a k , że w z a m o ż n y c h ś ro d o w isk a c h , g d z ie n a le ż a ło z a c h o w a ć p o w a g ę e k o n o m ic zn e g o s ta n u s w a ta n y c h , u d a w a ł s ię r a je k s t r o j n ą p o w ó z k ą, a z a m ia s t w ó d k i z a b ie r a ł ze so b ą lik ie r, a ra k , sło d y cz e . C za sem w g rę w c h o d z ił te ż s a m a u to r y te t r a jk a o ra z s to s u n k i m a ją tk o w e ob u k o ja rz o n y c h ro d z in . W ó w ­ czas i s a m r a je k m u s ia ł m ie ć n ie p o s z la k o w a n ą o p in ię . W n ie k tó ry c h w sia c h cen io n o s o b ie z u p o d o b a n ie m r a j k ó w z o k r e ś lo n y c h o k o lic. T a k w ię c w Ł ę c k u i P r z e łę k u W ie lk im , n a jle p s z e j o p in ii z a ż y w a li r a jk o w ie z p o b lis k ie g o P o b o rz a . W y strz e g a n o się r a jk ó w z b ie d n y c h i n ie z a m o ż n y c h ś ro d o w isk , b y do d a n e j w si n ie n a c ią g n ę li b ie d o ty z M a z u r k ó w , p o p rz e z w p r o w a d z a n ie w z w ią z k i m a łż e ń s k ie n ie z a m o ż n y c h d z ie w c z ą t.

W o k o lic a ch Iła w y p rz e s tr z e g a n o się n a to m ia s t p rz e d m ie s z a n y m i z w ią z ­ k a m i z lu d n o ś c ią n ie m ie c k ą . S ły n ą ł z e s w a ta n ia w ty m ś ro d o w isk u p e w ie n m n ia m ie c k i r a je k z e S m o ln ik , k t ó r y do T y lic i G ro d z ic z n e j w p ro w a d z ił k ilk u

12 M a te ria ły do m a z u rs k ic h o b rz ę d ó w w e se ln y c h z t e r e n u p o w ia tu d z ia ł­ d o w sk ieg o , 1962 r., m a sz y n o p is w p o s ia d a n iu a u to r a , s. 3; „ W e sele M a z u rs k ie ” o p ra c o w a ł K a r o l M a łłe k (u ro d z o n y w B ro d o w ie , d łu g o le tn i n a u c z y c ie l w K i- s in a c h i D z iałd o w ie), ja k o w id o w is k o lu d o w e . W y k o rz y s ta ł z e b r a n e p rz e z s ie b ie i in n y c h lic z n e te k s t y i p rz y ś p ie w k i p o d a n e w g w a rz e d z ia łd o w sk ie j (je d n e j z n a jp ię k n ie js z y c h g w a r m a z u rs k ic h ) . S p is a n e z o s ta ły w p o w . d z ia ł­ d o w sk im , w ró ż n y c h p o w ia ta c h M a z u r p ru s k ic h o ra z w W e s tfa lii w śró d m a z u rs k ic h w y ch o d źc ó w . P o sz c z e g ó ln e a k ty d ru k o w a n o w o k re s ie m ię d z y ­ w o je n n y m w ro c z n ik a c h „ K a le n d a r z a d la M a z u ró w ” , k t ó r y ro z c h o d z ił się w d u ż e j lic z b ie n a M a z u ra c h P r u s k ic h . C ało ść u k a z a ła się d r u k ie m w D z ia łd o ­ w ie w 1937 r. w y d . p rz e z Z w ią z e k M a z u ró w . J e d y n y e g z e m p la rz z n a j d u je się w b ib lio te c e S ta c ji N a u k o w e j P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o w O l­ sz ty n ie .

N iem có w . W ś ro d o w isk u k o lo n is tó w n ie m ie c k ic h w c za sie s w a tó w p o d a w a n o częściej sło d k ie w ó d k i, z aś w z a m o ż n ie js z y c h d o m a c h lik ie r y i k o n ia k i.

W n ie k tó ry c h w sia c h ry w a liz o w a n o w w y s ta w n o ś c i u c z t w o b e cn o śc i r a jk ó w , a i s a m i r a jk o w ie p o s ia d a li z aw sz e ze so b ą b u te lk ę d o b re j w ó d k i. P o p ie rw s z y m p o c z ę s tu n k u u m a w ia n o n a s tę p n e p o c z ę s tn e z u d z ia łe m ro d z ic ó w o b o jg u k o n k u re n tó w i w ó w cz a s o d b y w a ła s ię u c z ta b a r d z ie j w y s ta w n a . Z d a ­ rz a ło się te ż , że po p ie rw s z e j u c zc ie i n ie p o m y ś ln y c h o b s e r w a c ja c h o d s tę p o ­ w a n o od z a m ia r ó w i w ó w cz a s o d p ra w ia n o p rz y b y s z a b y le czym , p o d a ją c n a jc z ę ś c ie j n a o d m o w n e s z a rą z u p ę o w o co w ą n a go rzk o .

W H a rto w c u i T u r z y W ie lk ie j w a n a lo g ic z n y c h s y tu a c ja c h p o d a w a n o ró w n ie ż g o to w a n e ja j a n a tw a rd o . M a w ia n o w ó w cz a s, iż k ie d y p o d a je się g o to w a n e ja ja , to się w s z is tk o r o zw ia ło , bo w t a k i m ra zie (o koliczności) to u ż się j a j k ó w n ie d a je . W śró d lu d u z a c h o w a ły się i in n e fo rm y o d m o w y s w a tó w . T a k w ię c z d a rz a ło się, że k o n k u r e n t z r a j k i e m z ja w ia li się n a u m ó w io n e s p o tk a n ie i z a s ta w a li z a m k n ię ty d o m i z a g ro d ę — b y ła to te ż re z y g n a c ja z r a jb ó w . W n ie k tó ry c h w sia c h , m .in . w K u lig a c h i T y lic a c h je sz c z e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m z a w ia d a m ia n o p is e m n ie r a jk a o r e z y g n a c ji z jeg o u s łu g i k o n k u re n ta . W e w s ia c h ty c h m a w ia ją , iż w’ ta k ic h ra z a c h o d p is z ą so b ie ju ż lis ta m i (by r a j e k z k a w a le re m , ju ż n ie p rz y je ż d ż a ł).

W p rz y p a d k a c h p o m y ś ln ie o d p ra w io n y c h r a jb ó w , w o d s tę p a c h d w u -tr z e c h ty g o d n i o d b y w a ły się tzw . o g la n d y , p o p rz e d z a n e w n ie k tó r y c h w s ia c h tzw . z m ó w in a m i, p o d c za s k tó r y c h m ło d z i w y m ie n ia li m ię d z y so b ą tzw . śle p e o b rą c z k i, n o szo n e z w y cz a jo w o ju ż n a k ilk a ty g o d n i p rz e d w ła śc iw y m o b rz ę ­ d e m ślu b o w y m . Z m ó w in y , o d b y w a n e częściej n a p o g ra n ic z u lu b a w s k o - d o - b rz y ń s k im , c h a r a k t e r y s ty c z n e b y ły d la ś ro d o w is k b o g a ty c h . J u ż n a z m o w i- n a c h u s ta l a n o p e w n e s p r a w y p o rz ą d k o w e , z w ią z a n e z u c z tą w e se ln ą , o rs z a k ie m , p o d c za s g d y w c z a sie o g la n d ó w o m a w ia n o w y łą c z n ie s p ra w y m a ją tk o w e .

N a p o b lis k ie j W a rm ii, w e d łu g p rz e k a z u S. S u l i m y , o g lę d y o z n ac z a ły w ła śc iw e z a rę c z y n y 13.

G o d n y m p o d k re ś le n ia je s t te ż f a k t u p o w sz e c h n ie n ia s ię n a z ie m i l u b a w ­ s k ie j n ie ró w n y c h w y m a g a ń m a ją tk o w y c h s ta w ia n y c h k o n k u r e n to m . N a ogół w y ż sz e b y ły w y m a g a n ia w o b e c k o n k u re n te k , p rz e c ię tn ie o je d n ą trz e c ią . P r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą u s ta l a n o te ż w y so k o ść p o s a g u d z ie w c z y n y w t a l a ­ ra c h . Do o g ó ln e j f o r tu n y d z ie w c z y n y n a le ż a ło ró w n ie ż w y p o s a ż e n ie w g o to ­ w iz n ę i s p r z ę ty g o sp o d a rsk ie .

W e w sia c h o d d a lo n y c h o d o ś ro d k ó w p a r a f ia ln y c h i m a ło m ia ste c z k o w y c h d łu ż sz y czas u tr z y m a ły się t r a d y c y jn e fo r m y z w y c z a jo w e w ty m w zg lęd zie. T a k w ię c w P r z e łę k u W ie lk im w ś ró d m a ło ro ln y c h d a w a n o d z ie w c z y n ie w p o ­ s a g u o d c h o w a n ą k r o w ę z c ie lęc ie m , o w c ę z ja g n ię ta m i, d ro b n e s z tu k i trz o d y c h le w n e j i p ta c tw a d o m o w eg o . P r z e s tr z e g a n o n a ogół, b y w p o s a g u d z ie w ­ c zy n y b y ły d w ie p ie rz y n y i b ie liz n a p o ście lo w a . R zecz c h a r a k t e r y s ty c z n a , iż a n a lo g ic z n e n o rm y z w y c z a jo w e o b o w ią z y w a ły do n ie d a w n a z a ró w n o n a z ie m i lu b a w s k ie j, ja k i w O stró d z k ie m — z a te m n ie z a le ż n ie od ró ż n ic s ta n o w y c h i w y z n a n io w y c h . O s p ra w a c h ty c h m ó w io n o ju ż p o d c z a s u s ta l a n ia s p ra w m a ją tk o w y c h . N a z m ó w in a c h o m a w ia n o n a jc z ę ś c ie j ró ż n e s p r a w y p o rz ą d k o w e z w ią z a n e z o rs z a k ie m ś lu b n y m i s p r a s z a n ie m g ości n a u c z tę w e se ln ą . W ty m celu 13 „S ą to p o p r o s tu „ o g lę d y ” , czy li z a rę c z y n y . W d n iu ty m p a r a m ło d a d a je n a z a p o w ie d z i u p ro b o sz cz a , c za sem d o k o n u je p o ś w ię c e n ia o b rą c z e k a n a s t ę p ­ n ie z u d z ia łe m d w u ś w ia d k ó w o d b y w a się ś c iś le ro d z in n a u ro c z y sto ś ć p o łą ­ czo n a z o b ia d e m ” (S. S u l i m a , op . c it., s. 289).

s p o śró d m ło d z ie ż y m ę sk ie j o b ie ra n o d w ó c h d ru ż b ó w tz w . d r u d z b a n ó w , p o ­ w ie rz a ją c im p o w a ż n e o b o w ią z k i sp o łe c z n e w o b e c g ro m a d y .

W p r z y p a d k a c h , g d y m ło d z i r e k r u to w a li s ię ze ś ro d o w is k a fo lw a rc z n e g o , b ą d ź je d n o z n ic h w c h o d ziło w z w ią z e k m a łż e ń s k i do ro d z in y c h ło p sk ie j, w g la n d a c h u c z e s tn ic z y ł c z a se m e k o n o m d w o rs k i. B y w a ło , iż ta k ż e d z ie ­ d z ic z k a w y ś w ia d c z a ła g rz e c z n o ś ć s w e j s łu d z e i u d a w a ła się z n ią do ro d z in y k o n k u re n ta . P r z y ję te b y ło ju ż zw y cz a jo w o , że k a ż d o r a z o w o w y c h o d z ą c a z f o l ­ w a r k u s łu g a za m ą ż z a b ie g a ła o p rz y c h y ln o ś ć c h le b o d a w c y . P e w n e j s łu d z e u p o ls k ic h p a n ó w w G ro d z ic zn ie, d z ie d z ic z k a p rz y g o to w a ła ś lu b n ą s u k n ię i c z u w a ła n a d u b io re m d z ie w c z y n y do ś lu b u .

P o z a ła tw ie n iu ró ż n y c h c zy n n o śc i w s tę p n y c h o b o je m ło d z i u d a w a li się do p ro b o s z c z a d la o d b y c ia tz w . p o c irza , czy li z ło ż en ia sw o iste g o e g z a m in u z g łó w n y c h z a s a d w ia ry . N a s tę p n ie , g d y p r z e s łu c h a n ie w y p a d ło p o m y ś ln ie — p ro b o sz c z p r z y jm o w a ł n a z a p o w ie d z i k o ś c ie ln e , w y g ła s z a n e z a m b o n y p rz e z tr z y k o le jn e n ie d z ie le n a g łó w n y m n a b o ż e ń s tw ie .

N a o m a w ia n y m t e r e n ie n a jc z ę ś c ie j o d b y w a n o ś lu b y n a je s ie n i po z b io ­ ra c h p lo n ó w , ch o ciaż w z a m o ż n ie js z y c h ś r o d o w isk a c h d a ło b y się w y ró ż n ić d w ie p o ry w c ią g u r o k u : w io s e n n a i je s ie n n a . P o r a je s i e n n a łą c z y ła się z p o ­ ję c ie m d o s ta tk u . M a w ia n o w z w ią z k u z ty m , iż n a je sie n i, to się b y le k to o ż e n i, a le n a p r z e d n ó w k u o ż e ń się c h ło p k u . W y n ik a z teg o , iż z a w ie ra n e d a w n ie j z w ią z k i m a łż e ń s k ie b y ły s iln ie p o w ią z a n e z w a r u n k a m i e k o n o ­ m ic z n y m i.

W o k re s ie p r z e d n ó w k u p rz e d ż n iw n e g o m a w ia n o o k o n k u r e n ta c h o c ią g a ­ ją c y c h się z o ż e n k ie m : N a ś w ię ty J a k u b ie , to k a ż d y co ś z d lu b ie (z n a jd z ie p a r tn e r k ę ) . Z a te m c h ło p c y w ie js c y w ty m c z a sie n ie p r z e b ie r a li z b y tn io w k o n k u re n tk a c h . K a ż d a d z ie w c z y n a m o g ła lic z y ć n a z am ęż c ie, n a w e t p rz y n ie w ie lk im m a ją tk u . A n a lo g ic z n e n o r m y z w y c z a jo w e z n a n e s ą a u to ro w i z a u to p s j i z t e r e n u z ie m i d o b rz y ń s k ie j i K u ja w ; d la W a r m ii z aś w e d łu g u ję c ia S. S u lim y , b a rd z ie j c h a r a k t e r y s ty c z n e b y ły w p rz e sz ło ś c i d w a o k re s y o d b y ­ w a n y c h u c z t w e se ln y c h — p o d c z a s z im y i l a t e m 14.

W z w ią z k u z z a m ą ż p ó jś c ie m p o z o s ta ją te ż w ró ż b y w y łą c z n ie w g ro n ie d z ie w c z ą t. O d b y w a n o j e n a jc z ę ś c ie j p o m ię d z y W ig ilią B ożego N a r o ­ d z e n ia , a N o w y m R o k ie m , n a św . A n d r z e ja . W p a r a f ii r u m i ń s k ie j d z ie w ­ c z ę ta p o o d b y te j w ie c z e rz y w ig ilijn e j u d a w a ły s ię do o b e jść g o s p o d a rsk ic h i śc ig a ły s ię w lic z e n iu k o łk ó w w p ło ta c h , w lic z e n iu d rz e w o w o c o w y c h o ra z b r a ły u d z ia ł w o b rz ę d o w y m o w ija n iu d r z e w o w o co w y ch , n a d e w sz y s tk o z aś n a s łu c h iw a ły i o b s e r w o w a ły z a c h o w a n ie się b y d ła w c h le w a c h , k tó r e w p r z e k o n a n iu ic h m o g ło u ż y w a ć m o w y lu d z k ie j i w y m ie n ia ć im io n a s a m y c h k o n k u re n tó w , p rz e p o w ia d a ć ró ż n e z d a r z e n ia , ja k ie m ia ły b y s ię w d a n y m r o k u w y d a rz y ć w g o s p o d a rs tw ie . P o d ty m w z g lę d e m o b s e r w u je m y t u p e w n e c ec h y z w y c z a jo w e w ła ś c iw e D o b r z y n ia k o m 1S. R ó w n ie ż w w ig ilię N o w eg o R o k u w y c h o d z iły d z ie w c z ę ta p o z a z a g ro d ę i p iln ie n a s łu c h iw a ły e c h a u k ry ty c h n a jc z ę ś c ie j w p o b lis k o śc i c h ło p c ó w i w e d łu g k ie r u n k u s ły s z a n y c h g łosów w n io s k o w a ły , z k tó r e j s tr o n y p rz y jd z ie k o n k u r e n t.

R ó w n ież i s a m i r a jk o w ie n ie b y li w o ln i od p rz e s ą d ó w , z w ła sz c z a w c h w i­ la c h , g d y u d a w a li s ię n a r a jb y . P r z e d e w s z y s tk im u n ik a li o n i s p o so b n o ści d o s p o ty k a n i a s ta r y c h k o b ie t, ja k o n ie p o m y ś ln e j p rz e p o w ie d n i ra jb ó w . Z a w ­ ra c a n o w ta k ic h p rz y p a d k a c h z d ro g i, je ś l i n a p o tk a n o k o n d u k t p o g rz e b o w y , 14 S. S u l i m a , op. cit., s. 289. 15 „ D z ie w c z ę ta c is k a ją k a m ie n ia m i w c h le w , g d z ie s ię z n a j d u ją ja k ie b y d lę ta ; je ż e li s ię o n e o d e zw ą , to w y jd ą za m ą ż w ty m r o k u ; je ż e li z aś n ie , to ro c z e k je sz c z e p o s ie d z i p a n n a w d o m u ” , (A. P e t r o w , op . c it., s. 21).

w e d łu g b o w ie m ó w c ze sn y ch p rz e k o n a ń lu d u — s p ro w a d z ilib y ry c h ły zgon d o m o w n ik a w ro d z in ie je d n e g o z k o n k u re n tó w , w ta k im p rz y p a d k u m o ż n a b y ło rz e k o m o s p ro w a d z ić te ż b e z p ło d n o ść m ło d y c h . R a j k o w ie w d ro d z e n a r a jb y n ie p rz y s ta w a li te ż n a d ro d z e i n ie w d a w a li się w ro z m o w y z p r z y ­ g o d n y m i p o d ró ż n y m i, w o b a w ie, b y n ie n a p o tk a ć z m o ry lu b d ia b ła . N ie o d b y w a n o z ró ż n y c h p o w o d ó w r a jb ó w p rz e d ś w ię ty m J a n e m , ró w n ie ż p rz e d d n ia m i k rz y ż o w y m i. P e w n e g o r a jk a z R y b n a , n a p a s to w a ło zle n a K r o s tk o w - s k i m P o lu w d ro d z e d o K o p a n ia r z y . In n e g o r a jk a z D ę b ie n ia n a p a s to w a ł d ia b e ł w p o s ta c i p ia sz c z y ste j z am iec i, z aś n a k ła d c e p rz y s tr u d z e o b le w a ł go w o d ą . W o g ó le ta k ż e s a m k ie r u n e k w ia tr u n ie b y ł rz e c z ą o b o ję tn ą — za p o m y ś ln ą p rz e p o w ie d n ię u w a ż a n o ta k ie s y tu a c je , g d y w i a t r w ia ł w k i e r u n k u d o m u d z ie w c z y n y , je ś li r a je k u d a w a ł s ię w r a jb y .

P o I I w o jn ie ś w ia to w e j ju ż ty lk o s p o ra d y c z n ie p r a k ty k o w a n o d a w n e n a ­ k a z y tra d y c y jn e , c h o ciaż ro z m o w y n a te m a ty m a ją tk o w e o d b y w a ją się po dziś d z ie ń . Z a n ie c h a n o je d n a k g la n d ó w , p o d c za s, g d y r a jb y w z m ie n io n y c h p o s ta c ia c h s ą n a d a l s p o ra d y c z n ie p r a k ty k o w a n e . W ed łu g r e la c ji in fo r m a to ra z P r z e łę k a W ie lk ieg o w 1952 r. u d a ł s ię o n z s y n e m n a r a jb y do L id z b a rk a W elsk ieg o . W c z a s ie u c z ty w d o m u k o n k u r e n tk i, w o b e cn o śc i je j ro d z ic ó w , k o n k u r e n t z a p y ta ł ,,C zy p o z w o lic ie się n a m p o b ra ć ” , ta k ie z a p y ta n ie s k ie r o ­ w a ła do s w y c h ro d z ic ó w i k o n k u r e n tk a , p y ta ją c ró w n ie ż a n a lo g ic z n ie p rz y s z ­ łeg o te śc ia . W te d y ro d z ic e z w ró c ili s ię k o le jn o do m ło d y c h , d o m a g a ją c się u z a s a d n ie n ia d e c y z ji m ło d y c h , z a d a ją c im ró ż n e z a p y ta n ia , m . in. A c zy p o ­ m y ś le liś c ie so b ie ju ż w s z y s tk o , ja k n a l e ż y ? 10.

2. P R Z Y G O T O W A N IA D O U C ZTY , S P R A S Z A N IE G O Ś C I I O R S Z A K W E S E L N Y

N a o g ó ł ju ż p o d c za s z a m ó w in i o g la n d ó w u z g a d n ia n o ró ż n e s p r a w y p o rz ą d ­ k o w e, g łó w n ie z aś k w e s tię o rs z a k u w e se ln e g o i s a m e j u c zty . N ie zw ło c z n ie po ty m u d a w a li się n a rz e c z e n i do p ro b o sz c z a w c elu o d b y c ia tzw . p o cirza , p o d c za s k tó re g o o d p o w ia d a li p rz e d p ro b o s z c z e m z g łó w n y c h z a s a d w ia ry . P o c ir z o d b y w a ł się w m ie js c u z a m ie s z k a n ia k o n k u r e n tk i. W p a ra fia c h k a to ­ lic k ic h , w k tó ry c h fu n k c je p ro b o s z c z ó w w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m s p e łn ia li k s ię ż a -p rz y b y s z e , n ie z n a ją c y d o s ta te c z n ie o b y c z a jó w lo k a ln e g o ś ro d o w isk a , sam o e g z e k w o w a n ie w ia d o m o śc i n a p o ty k a ło n a p e w n e tru d n o ś c i. L icz o n o się j e d n a k z w o lą k się d z a , b o w ie m od te g o z a le ż a ło p r z y ję c ie n a z a p o w ie d z i k o ście ln e , a p o ś re d n io ta k ż e te r m in ś lu b u . W s y tu a c ja c h n ie p o m y ś ln y c h k o n k u re n c i p ro s ili o w s ta w ie n n ic tw o ro d z ic ó w , b ą d ź lu d z i b a rd z ie j z a u f a ­ n y c h , a m a ją c y c h u z n a n ie u k sięż y . Z d a rz a ło się, j a k n p . w Ł ę c k u W ie lk im i G ra le w ie , że w im ie n iu k o n k u r e n tó w d o p ro b o s z c z a u d a w a ł się r a je k , s k ła d a ją c w s t ę p n e in fo r m a c je o k o n k u r e n ta c h . Z c z a se m je d n a k ż e , ju ż w d w u d z ie s to le c iu m ię d z y w o je n n y m k s ię ż a o d s tę p o w a li częścio w o od s u r o ­ w y c h k ie d y ś p rz e p is ó w i ła g o d z ili s y tu a c ję k a n d y d a t ó w do z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o , w ó w cz a s s a m p o c irz s ta w a ł s ię je d n ą z w ie lu fo rm a ln o ś c i p rz e d ś lu b n y c h . W R y b n ie , w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , p rz e n o s ili k s ię ż a o b o w ią ze k o d b y c ia p o c irz a n a o s ta t n ią s o b o tę p rz e d ś lu b n ą , a w ię c ju ż po w y ­ g ło sze n iu z a p o w ie d z i k o ś c ie ln y c h — w ó w cz a s m ło d z i p rz y s tę p o w a li do s p o ­ w ie d z i i k o m u n ii p rz e d ś lu b n e j. W m ię d z y c z a sie d ru ż b o w ie w im ie n iu p a r y m ło d e j o d b y w a li s w e z a p r o s in o w e w ę d ró w k i, s p ra s z a ją c n a u c z tę w e se ln ą .

16 R p s. a u to ra , P r z e łę k W ie lk i, 1962 r., n a p o d s ta w ie in f o r m a c ji J . W iś­ n ie w sk ie g o .

P ie rw s z y ra z s p ra s z a n o n a og ó l ju ż n a d w a ty g o d n ie p r z e d u c z tą . P o s tę p o ­ w a n o t a k w szc z eg ó ln o śc i w s to s u n k u do osób z a m ie s z k u ją c y c h w b a rd z ie j o d le g ły c h w sia c h . W y g ła sz a n e p rz e z n ic h z a p r o s z e n ia n a z ie m i lu b a w s k ie j o k re ś la n e b y ły n a z w ą p o c irz a d ru ż b a n tó w , z aś n a p o g ra n ic z u O stró d z k ieg o , w z o re m m a z u rs k im b y ła to w y p r o s z k a .

W e d łu g re la c ji in fo r m a to ró w , w w ię k sz o ś c i b a d a n y c h w s i n a z ie m i l u b a w ­ sk ie j, p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą d ru ż b o w ie u d a w a li się k o n n o , c za sem w o zam i, n a jc z ę ś c ie j w o d ś w ię tn y c h u b io ra c h z p o d k r e ś le n ie m s p e łn ia n e j p rz e z n ic h ro li p o p rz e z d o d a tk i do u b r a n ia d ru ż b y . N a W a rm ii n a u c z ty w e s e ln e s p r a s z a li tzw . p la c m is tr z e , p o s łu g u ją c y się w e d łu g p r z e k a z u M. Z i e n t a r y -M a 1 e w s k i e j s iw y m i k o ń m i p rz y n o ­ sz ą c y m i szc z ęśc ie m ło d o ż e ń co m 17. N a z ie m i lu b a w s k ie j p rz y b ie r a n o o d ś w ię tn ie r ó w n ie ż w ozy, k tó r y m i u d a ­ w a li s ię d ru ż b o w ie n a s p r o s in y . Ic h n ie o d łą c z n y m a t r y b u te m b y ły s p e c ja ln e b a to g i d ru ż b ia r s k ie tz w . b a tle is k a , p rz y g o to w a n e w te n sp o só b , b y o d p o w ie d ­ n io p ę k a ły , czyli, b y w y d a w a ły d o n o ś n e d ź w ię k i p rz y p ę k a n iu n a w iw a t z a p r a s z a n y c h , ja k te ż p a r y m ło d e j. P o p r z y b y c iu do z a g ro d y , k to ś z d o m o w ­ n ik ó w o d p ro w a d z a ł k o n ie do s t a j n i z a d a ją c im k a rm ę , p o d c z a s g d y d ru ż b o w ie p o w y g ło sze n iu z a p ro s z e n ia o d b y w a li g o śc in ę z g o s p o d a rz a m i. O ra c je b y ły p rz y g o to w y w a n e s p e c ja ln ie n a p o d s ta w ie te k s tó w d ru k o w a n y c h z k s ią ż k i p t. O ra c je w e s e ln e . N ie b r a k te ż b y ło w y u c z o n y c h te k s tó w w ła sn y c h , k tó re w y p o w ia d a li d ru ż b o w ie , b y ły o n e p rz e d m io te m k o m p o z y c ji p o d c z a s m ło c k i c e p a m i i in n y c h p r a c g o s p o d a rsk ic h . Z w ie lk ą d b a ło ś c ią p rz y g o to w y w a n o te ż b a to g i d r u ż b ia r s k ie d o d a ją c do s p la t a n e j s k ó ry tz w . w ę g o r z y n y , czy li s u sz o n e j s k ó ry w ę g o rz a, b ą d ź te ż o d p o w ie d n io w y p ra w io n y c h s k ó re k z w ie rz ę c y c h . P o w y g ło s z e n iu o ra c ji, w c za sie k tó r e j k ła n ia n o się d o m o w n i­ k o m , o d b y w a ło się p o c z ę s tn e g o s p o d a rz y , z a in ic jo w a n e k ie lis z k ie m d o b re j w ó d k i p o d a w a n e j p rz e z d ru ż b ó w w im ie n iu p a r y m ło d e j. N ic te d y d z iw ­ n ego, iż ro z p o c z y n a n o s p r a s z a n ie gości ju ż n a k ilk a ty g o d n i p rz e d u c z tą , b o w ie m c zy n n o śc i t e p r z e c ią g a ły s ię w z a le ż n o ś c i od n a s tr o jó w o b u s tro n . W w y s t ro ju z e w n ę trz n y m d ru ż b y i p o ja z d u w y ró ż n ia ła s ię te ż u p rz ą ż k o ń s k a z a ró w n o w L u b a w s k ie m j a k i O stró d z k ie m , p r z y b ie r a n a p o d o b n ie ja k u b ió r d r u ż b ó w ró ż n y m i d o d a tk a m i w k o lo rz e c z e rw o n y m . W ś ro d o w is k a c h m a ­ z u rs k ic h p rz e w a ż a ł z d e c y d o w a n ie k o lo r c z e rw o n y w p rz y b ra n ia c h , zaś n a z ie m i lu b a w s k ie j c zę ściej sto so w a n o p r z y b r a n ia tz w . b e str e i p s tr e . U ż y w a n o te ż do p rz y b r a n ia r u n i m ir tu i b a rw in k u . P o d s ta w o w y m s k ła d n i k ie m w y s t ro ju d ru ż b y b y ła b ia ła s z a rf a , w y k o n a n a z p łó tn a rę c z n ik o w e g o , p rz e w ie s z o n a p rz e z p ie rś do p a s a i p ra w e g o r a m ie n ia . R ó w n ie ż k a p e lu s z e d ru ż b ó w w e s e l­ n y c h b y ły b o g a to p rz y o z d a b ia n e r u t ą i d ro b n y m i w s t ą ż k a m i z je d w a b n y c h m a te ria łó w . W z w ią z k u z ty m w Z w in ia r z u i L id z b a r k u W e lsk im m a w ia n o , iż M a z u rz y s tr o ją s w e p o w o z y n a c ze rw o n o , M a z u r k i z p o g ra n ic z a m a z o w ie ­ c k ie g o n a b e stro , zaś L u b o w io k i z p a r a f ii G ro d z ic z n o i T y lic e — ró ż n o b a rw n ie . W ię k sz o ść d ru ż b ó w z O stró d z k ie g o w y ró ż n ia ła się w w y s t r o ju o d z ie ży d u ż ą ilo śc ią ru ty , p o d c za s g d y n a z ie m i lu b a w s k ie j w w ię k sz y m s to p n iu u ż y ­ w a n o b a rw in k u i m ir ty , s p la t a ją c z n ic h ró w n ie ż m a łe w ia n u s z k i d la d r u ż ­ b ów , a n a lo g ic z n ie ja k to c z y n io n o w d n iu ś lu b u , d la c a łe j d r u ż y n y w e s e ln e j. W o k o lic a ch le sisty c h , c zy li tz w . b o r o w y c h n a z ie m i lu b a w s k ie j d ru ż b o w ie p rz y o z d a b ia li się o b rz ę d o w y m i b a to g a m i, o s a d z o n y m i n a s a r n ie j nóżce. W B u r k a c ie i N ie sto i, w ś ro d o w is k u p r o te s ta n c k im , n a u c z tę w e se ln ą około 1930 r. z a p r a s z a ło d w ó c h d r u ż b ó w z b a to g a m i w rę k u p le c io n y m i w c z te ry k a n ty . 17 M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , op. c it., s. 199.

W w ię k sz o ści w si z a p r a s z a n o d a w n ie j gości d w u k ro tn ie , cza sem t r z y k r o t ­ n ie , n a jc z ę ś c ie j w p ią te k i s o b o tę w ie c z o re m o ra z w n ie d z ie lę ra n o . T a k p o s tę p o w a n o ty lk o n a m ie js c u , p o d c za s g d y w o b e c z a m ie js c o w y c h sto so w a n o n ieco in n e z w y cz a je . W p o szc z eg ó ln y ch p a r a f ia c h w y tw o rz y ły s ię w z w ią z k u z ty m o d r ę b n e fo r m y z w y cz a jo w e. W U z d o w ie w ś r ó d lu d n o ś c i p r o te s ta n c k ie j sto so w a n o d w a z a p ro sz e n ia , w z ależ n o ści od d n ia p r z e w id z ia n e g o ś lu b u . W R y b n ie w la ta c h m ię d z y w o je n n y c h s to so w a n o ty lk o je d n o z a p ro sz e n ie . O ra c je d ru ż b ó w w e se ln y c h w y g ła s z a n e b y ły z a w s z e w im ie n iu p a r y m ło d e j, s tą d te ż w c z a sie o ra c ji w ie lo k r o tn ie w s p o m in a n o o ic h s ta n i e i z a s łu g a c h , w y m ie n ia ją c im io n a . W R y b n ie ro z p o c z y n a n o o ra c ję n a s tę p u ją c o :

P r z e s tę p u j e m y w a sz e p a ń s k ie p ro g i, K ła n ia m y się w a m po d n o g i (w p a s p o d nogi) P r z y s ła li n a s t u s ła w e tn i m ło d z i p a ń s tw o (N.N.) K tó rz y s ię z b ie ra ją do c a łk ie g o a k tu w e se ln e g o . P r o s im y w a s s z a n o w n i g o ście n a ja d ło i p ic ie I n a c a łk i a k t w e s e ln y ...18.

R ó w n o c z e śn ie w ty m sa m y m c z a sie o b o k z a p o w ie d z i k o ś c ie ln y c h o d b y w a ły s ię w g m in ie tz w . z a p o w ie d z i a m to w e , u r z ę d o w e z o p o w ie s c y . P o d a w a n o je do w ia d o m o śc i p u b lic z n e j p rz e z o g ło sze n ie n a g m in n e j ta b lic y o g ło szeń n a 14 do 21 d n i p rz e d d a tą ś lu b u k o ście ln e g o .

S p o ś ró d d n i, w k tó r y c h o d b y w a ły się n a jc z ę ś c ie j ś lu b y k o śc ie ln e , n a le ż y w y m ie n ić w to rk i, c z w a r tk i i p ią tk i, w y ją tk o w o p o n ie d z ia łk i lu b ś ro d y . N ie b y ło ś lu b ó w w s o b o ty i n ie d z ie le , a to g łó w n ie d la te g o , a ż e b y n ie z ak łó ca ć n ie d z ie ln e g o p o rz ą d k u n a b o ż e ń s tw k o ś c ie ln y c h i z a p e w n ić g o ścio m w e se ln y m u d z ia ł w o b o w ią z k o w y m n a b o ż e ń s tw ie . W m ia r ę u p ły w u cza su , w n ie k tó ry c h p a ra fia c h u s ta l iły się d n i, w k tó ry c h o d b y w a ły się ś lu b y . N a p o łu d n iu z iem i lu b a w s k ie j z a t a k i e u w a ż a n o d n i M a tk i B o sk ie j, a w ię c ś ro d y i so b o ty . A n a lo g ic zn ie b y ło te ż w p a r a f ia c h G ro d z ic zn o , R u m ia n i R y b n o . W P r z e łę k u W ie lk im o d b y w a ły s ię ś lu b y w ś ro d y , zaś w T u r z y W ie lk ie j w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w c z w a rtk i, a n a w e t w n ie d z ie le . O b e c n ie z a n ik ły fo rm y tra d y c y jn e w ty m z a k re s ie . W y sta w n o ś ć o b rz ę d u ślu b n e g o w k o ś c ie le u z a le ż ­ n ia n o od ś w ia te ł, w m n ie js z y m zaś s to p n iu od s a m e j d e k o ra c ji w n ę trz a k o ścio ła, a le ta k ż e w z a le ż n o ś c i od p rz y g o to w a n y c h s p e c ja ln ie śp iew ó w . W p a r a f ia c h k a to lic k ic h u s ta l iły się w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m s w o iste k la s y ś lu b ó w w z ależ n o ści od w n o sz o n y c h o p ła t. L u d n o ś ć m a z u r s k a w O stró d z - k ie m w y ra ż a p rz e k o n a n ie , iż w k o ś c io ła c h p r o te s ta n c k ic h p a n o w a ła z aw sz e z a s a d a d o b ro w o ln o śc i o p ła t, a le te ż o b ie k ty w n ie n a le ż y s tw ie r d z ić , iż w k o ś ­ cio ła ch p r o te s ta n c k ic h n ie b y ło o d p o w ie d n ie g o w y s t r o ju n a u ro c z y sto ś c i ślu b n e . P a s to ro w ie s p rz e c iw ia li s ię n a ogół z e w n ę trz n e j w y s ta w n o ś c i św ią ty ń . A le te ż z a d o w a la li s ię o n i je d n o ra z o w ą , d o b ro w o ln ą s k ła d k ą n a k o śció ł, k tó r ą n a jc z ę ś c ie j ^w nosili z re s z tą ro d z ic e k o n k u re n tó w . W k o śc io ła c h p ro te s ta n c k ic h n ie b y ło te ż w z w y c z a ju o b c h o d z e n ia n a o fia rę o łta rz y , a w ię c n ie b y ło o d p o ­ w ie d n ie j sp o so b n o śc i do s k ła d a n ia d a tk ó w p rz e z g ości w e se ln y c h .

W p rz e d d z ie ń u c z ty w e s e ln e j w d o m u m ło d e j o d b y w a ł s ię d a w n ie j w ie ­ c zó r p a n ie ń s k i, a w ła ś c iw ie p o ż e g n a n ie p rz e z d z ie w c z y n ę s w y c h to w a rz y s z e k i s ta n u p a n ie ń sk ie g o . W T u r z y W ie lk ie j w 1924 r. s ta r s z a d r u h n a n a w ie cz o rz e p a n ie ń s k im zaw o d z iła , n a ś la d u ją c z a c h o w a n ie się s ta rs z y c h k o b ie t p o d c za s oczep in .

W W e ra c h u rz ą d z a n o d a w n ie j p o d c za s te g o w ie c z o ru z b io ro w ą z a b a w ę w ja rz ą b k a , n a k tó r ą p rz y b y w a ł te ż m ło d y d la s c h w y ta n ia k o n k u re n tk i.

18 R p s. a u to r a , R y b n o , 1962 r., s. 29.

S ta r e , a z a ra z e m b a r d z ie j a rc h a ic z n e fo r m y , p rz y p o m in a ją c e w ie c z ó r d z ie ­ w iczy , a w ła śc iw ie p o ż e g n a n ie m ło d e j p rz e z w s p ó łto w a r z y s z k i o d d a w ie n d a w n a z o sta ły z a p o m n ia n e . Do o b e c n y c h c za só w z a c h o w a ła się je d y n ie z a b a w o w a f o r m a w ie c z o ru , p o łą c z o n a z u t y l i t a r n ą , m ia n o w ic ie p rz y g o to w y ­ w a n ie m p rz e z m ło d z ie ż d e k o r a c j i d o m u w e se ln e g o . N a s ą s ie d n ie j W a rm ii, j a k r e la c jo n u je to M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a : „ w o s ta tn ią n ie d z ie lę p rz e d w e s e ln ą z b ie r a li się w d o m u d z ie w c z y n y n a w ic ie w ia n k ó w , p rz y w o z ili f u r ę g a łę z i ś w ie r k o w y c h i m ło d e b rz ó z k i, k tó r y m i d e k o ­ ro w a n o d o m w e se ln y , d z ie w c z ę ta p lo tły w ie ń c e z b a r w in k u i k a lm u s u ” 19.

W ty m s a m y m c z a s ie z g ro m a d z o n a g a w ie d ź w ie js k a d o k o n y w a ła h a ła ś li­ w ego tłu c z e n ia s z k ła i s k o ru p , b o w ie m w w ię k sz o ś c i w s i m a w ia n o n a ogół, iż g d zie się d u ż o tłu c z e , ta m się szc zę ści. Z w y c z a j te n , u w a ż a n y p rz e w a ż n ie za n ie m ie c k i, t a k b a rd z o u p o w sz e c h n ił się n a z ie m i lu b a w s k ie j, iż je s t on n a d a l je sz c z e o b e c n ie w p e łn i p ra k ty k o w a n y , z u p e łn ie z r e s z tą a n alo g icz n ie , j a k n a z ie m ia c h s ą s ie d n ie j W a r m i i 20.

Z a g ro d a k o n k u r e n ta w o ln a b y ła o d p o d o b n y c h o b ch o d ó w , a s a m k o n ­ k u r e n t z a ż y w a ł w ię k sz e g o sp o k o ju , u c z e s tn ic z y ł b o w ie m ty lk o w y ją tk o w o w p o n o s z e n iu k o s z tó w z a k u p u tr u n k ó w i n a p o jó w c h ło d z ąc y c h , z aś w z am o ż ­ n ie js z y c h ś ro d o w isk a c h tro s z c z y ł s ię o z a o p a tr z e n ie s to łu w e se ln e g o w c u ­ k ie r k i i p a p ie ro s y . R ó w n ie ż w c z a s ie z a k u p u o b rą c z e k ś lu b n y c h u d a w a li się w s p ó ln ie m ło d z i w to w a r z y s tw ie ro d z ic ó w d o m ia s ta . P o n ie w a ż n ie by ło w z w y cz a ju , b y m ło d z i p rz e d ś lu b e m o b c o w ali to w a rz y s k o ze so b ą, z a te m g d z ie k o lw ie k u d a w a li się — c z y n ili to w o b e cn o śc i ro d z ic ó w .

B o g ac i g b u r z y w R u m ia n ie i R u m ie n ic y o ra z tz w . s z la c h ta z D ę b ie n ia n ie d o p u s z c z a li n a ogół do ja k ie g o k o lw ie k fin a n s o w e g o u d z ia łu k o n k u r e n ta w k o s z ta c h u c z ty w e s e ln e j. T a k ie p rz y p a d k i ty p o w e b y ły je d y n ie w ś ro d o ­ w is k u z am o żn y c h , p o d c za s g d y w śr ó d m a ło ro ln y c h c h ło p ó w i s łu ż b y f o lw a rc z ­ n e j c h ę t n ie p rz y jm o w a n o fin a n s o w y w k ła d k o n k u r e n ta , a n a w e t je g o f i n a n ­ s o w y u d z ia ł w z a k u p ie s tr o ju ślu b n e g o m ło d e j, ja k m ia ło to m ie js c e w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m w ś ró d m a ło ro ln y c h c h ło p ó w w K u l i g a c h 21.

R ó w n ie ż d a w n e u c z ty w e se ln e m ia ły c h a r a k t e r s k ła d k o w y . N a jcz ę śc ie j u r z ą d z a n o je w ś r ó d w y ro b n ik ó w i k o m o rn ik ó w , a ta k ż e w ś r ó d m a ło ro ln y c h c h ło p ó w . W n ie k tó ry c h w s ia c h s k ła d a n o ju ż w d o m u w e s e ln y m p ro d u k ty ż y w n o śc io w e po w y g ło s z e n iu p ie rw s z e j z a p o w ie d z i k o ś c ie ln e j. W K o p a n ia - rz a c h , R y b n ie i W e ra c h , w e d łu g z a p e w n ie ń in f o r m á to re k , sz y to w ty m celu s p e c ja ln e f a r tu c h y k o b ie c e w k lin y z g łę b o k im i z a s z e w k a m i, w k t ó r e w k ła ­ d a n o ró ż n e p r o d u k ty ż y w n o śc io w e , s k ła d a ją c j e n a rę c e m a tk i k o n k u re n tk i. J e ż e li k to ś z ja k ic h ś p o w o d ó w n ie z ło ży ł p r o d u k tó w ż y w n o śc io w y c h p rz e d u c z tą , c z y n ił to w d n iu s a m e j u c z ty w e s e ln e j n a w s t ę p ie p rz y p o w ita n iu z g o sp o d a rz a m i. W W e r a c h p e w n a k o b ie ta w r a z z in n y m i p r o d u k ta m i p r z y ­ n io s ła w d a rz e ż y w ą k u r ę . W R y b n ie c zę ściej z d a rz a ło się , iż z a p ro s z e n i g o ście z b o r o w y c h s tr o n (z G rą d ó w , K o p a n ia r z y , W eró w ) s k ła d a li w d a rz e s z tu k i u p o lo w a n e j d z ic zy z n y i d z ik ie g o p ta c tw a . N ie g a rd z o n o te ż i św ie ż y m i ry b a m i, a n a w e t k is z o n k a m i ja rz y n . W H a r tó w c u i M o rtę g a c h b y ło w z w y ­ c z a ju p rz y w o ż e n ie n a u c z tę w e s e ln ą o d p o w ie d n ie g o p ie c z y w a , k tó r e s k ła d a n o n a s tę p n ie n a rę c e k u c h a r e k .

D użo k ło p o tó w s p r a w i a ł d o m o w n ik o m s a m w ie c z ó r p rz e d ś lu b n y , w c za sie k tó re g o g a w ie d ź w ie js k a o b rz u c a ła d o m w e s e ln y sz k łe m i s k o ru p a m i,

19 M . Z i e n t a r a - M a l e w s k a , op. cit., s. 201.

20 Ib id e m , „A c h ło p c y ty m c z a s e m w y p r a w ia li ró ż n e f ig l e i tł u k l i n a szc z ęśc ie s z k ło ” . J e s t to z w y cz a j n ie m ie c k i, k t ó r y z a k o r z e n ił s ię b a rd z o n a W a rm ii, „ s k o r u p y szc z ęśc ie p r z y n o s z ą ” p rz y s ło w ie n ie m ie c k ie .

21 R p s. a u to ra , K u lig i, 1962 r., n a p o d s ta w ie in f o r m a c ji J. K ra u z e w ic z a .

a w p rz y p a d k a c h n ie z a d o w o le n ia g m in y , je ś li k tó r e ś z m ło d y c h b y ło p r z y ­ b y sze m , n ie z a d o w o lo n e g ru p y m ło d z ie ży o b rz u c a ły d o m w e se ln y ro ż n y m i n ie c z y s to ś c ia m i (p o p io łem , p ie rz e m , siec z k ą ). P r z y p a d k i ta k ie m ia ły m ie jsc e w ó w czas, g d y ła d n a d z ie w c z y n a w y c h o d z iła z a m ąż za p rz y b y s z a lu b do o d ­ le g łe j w si. C za sem m a z a n o s z y b y w o k n a c h d o m u w e se ln e g o . W Z w in ia rz u w 1950 r. zn iszczo n o d e k o ra c ją z a g ro d y , a n ie g o d z iw y n a ró d z H a rtó w c a ro z e ­ b r a ł w s ą s ie d n ie j w s i o p ło to w a n ie z a g ro d y , zaś w W ó lce p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą m ło d z ie ż m ę s k a ro z e b ra ła w óz, u m ie s z c z a ją c go n a d a c h u d o m u m ie s z k a ln e g o . W in n y m d o m u w e se ln y m w R y b n ie , w rz u c o n o do je z io ra n a r z ę d z ia i s p r z ę ty g o s p o d a rsk ie . W L e w a łd z ie w O stró d z k ie m z d a r z y ło sią, iż p o rz u c o n y p rz e z d z ie w c z y n ą k o n k u r e n t p o d ju d z a ł m ę ż cz y z n do ró ż n y c h w y czy n ó w , p o n ie w a ż d a w n a n a rz e c z o n a w y c h o d z iła za m ą ż za in n eg o . W z w ią z k u z ty m p a n o w a ło te ż p r z e k o n a n ie , iż u p rz ą ta n ie m z a g ro d y m ia ł z a jm o w a ć się k o n k u r e n t z o jc e m d z ie w c z y n y ; p rz y je ż d ż a ł o n z a te m w p rz e w i­ d y w a n iu w y k o n a n ia ta k ic h p ra c do d o m u w e se ln e g o ju ż w p rz e d d z ie ń ślu b u i w sp ó ln ie z d o m o w n ik a m i p rz y s tę p o w a ł do p r a c p o rz ą d k o w y c h w d o m u i zag ro d zie.

W n ie k tó ry c h w sia c h u p o w sz e c h n ił się z w y cz a j (d la z ła g o d z e n ia n a s tr o jó w m ło d z ie ży w ie jsk ie j), iż po p ie rw s z y m tłu c z e n iu s z k ła n a s zc zę ś c ie s p ra s z a n o o b e cn y c h do iz b y w e s e ln e j i c z ę s to w a n o w ó d k ą , w ó w cz a s z y sk iw a n o p r z y ­ c h y ln o ść g a w ie d z i, z a c h o w u ją c z a ra z e m p e w n e n o r m y z w y c z a jo w e . W n ie k tó ­ ry c h w sia c h , g d y u rz ą d z a n o .u c z tę w k a rc z m a c h , p rz e n o sz o n o się ju ż z w y ­ cza jo w o p o p rz e d n ie g o w ie c z o ru do k a rc z m y i ta m p r z y jm o w a n o g a w ied ź w ie js k ą p o w ra c a ją c ą z d o m u w e se ln e g o . W n ie k tó r y c h w siac h , g d y k o n k u r e n t b y ł p rz y b y s z e m , w y s ta w ia n o g a w ie d z i b u te lk ą w ó d k i od m ło d eg o , d ru g ą w im ie n iu ro d z ic ó w d z ie w c z y n y . W p rz y p a d k a c h , g d y p o w ie rz a n o k a rc z m a rz o w i p r z y g o to w a n ie u c z ty w e s e l­ n e j, u m a w ia n o się d o k ła d n ie co do ilo śc i p o ż y w ie n ia , n a p o jó w a lk o h o lo w y c h , p iw a i in n y c h n a p o jó w c h ło d z ąc y c h . C za sem p o w ie rz a n o te ż k a rc z m a rz o w i p rz y g o to w a n ie u c z ty n a o k re ś lo n ą lic z b ę osób i re g u lo w a n o n a le ż n o ś ć ściśle w e d łu g sp o ży c ia . K a rc z m a rz w y s t a w ia ł ró w n ie ż z im n e z a k ą s k i, g łó w n ie r y b y i śled zie, g rz y b y , k is z o n ą k a p u s tę i o w o ce w occie. U m a w ia n o s ię te ż z k a r c z ­ m a rz a m i o d n o ś n ie k a p e li, b o w ie m k a rc z m a r z e p o z o sta w a li w k o n ta k ta c h z z e s p o ła m i m u z y c z n y m i. W o k re s ie m ię d z y w o je n n y m z a m a w ia n o n a jc z ę ś c ie j p o ls k ą k a p e lą z L id z b a r k a W elsk ie g o i L u b a w y , cza sem z N o w eg o M iasta , z aś p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą s p ro w a d z a n o te ż n ie m ie c k ie zesp o ły m u z y c zn e z Iła w y .

T y lk o z n a c z n ie jsz e w si w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m p o s ia d a ły k ró tk o t r w a ł e k a p e l e lu d o w e . N ie s te ty do o b e cn y c h c z a s ó w n ie z a c h o w a ły się t u ż a d n e ze ­ sp o ły m u z y c z n e , a o b e cn ie ró w n ie ż n a u c z ty w e s e ln e u d a ją się zesp o ły m a ło m ia ste c z k o w e .

P r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą n ie k tó r e s p ra w y o rg a n iz a c y jn e z w ią z a n e z z a ­ k u p e m u b io ró w ś lu b n y c h p o w ie rz a n o te ż w ę d ro w n y m ż y d o m , z w łasz cz a w ś ro d o w isk a c h m a ło ro ln y c h . N ie b ra k ło te ż p r z y k ła d ó w s a m o ro d n e g o s p o ­ rz ą d z a n ia u b io ró w ś lu b n y c h w o k re s ie p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą , k ie d y d z ie w ­ c z ę ta ś lu b o w a ły w s u k n ia c h ś w ią te c z n y c h w y k o n a n y c h z t k a n in s ze w io to w y c h , w c z a sie g d y szy to s u k n ie z m a te r ia łó w ró ż n o k o lo ro w y c h , n a jc z ę ś c ie j z g r a ­ n a to w y c h i b rą z o w y c h . O b u w ie z a m a w ia n o u m ie js c o w y c h szew có w m a ło ­ m ia s te c z k o w y c h , b ą d ź w ś ro d o w isk a c h u b o ż sz y c h z a k u p y w a n o ta n d e tn e o b u w ie ja rm a rc z n e . Z p o w sz e c h n y c h z w y c z a jó w p o p rz e d z a ją c y c h u c z tę w e s e ln ą z n a n y je s t n a z ie m i lu b a w s k ie j z a k a z p rz y m ie rz a n ia całeg o s tr o ju ślu b n e g o p rz e z m ło ­