Geneza ordynacji szkolnej z roku 1845 dla prowincji pruskiej

Grygier, Tadeusz

Geneza ordynacji szkolnej z roku

1845 dla prowincji pruskiej

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 358-385

M A T E R I A Ł Y

T A D E U S Z G R Y G IE R

GENEZA ORDYNACJI SZKOLNEJ Z ROKU 1845

DLA PROWINCJI PRUSKIEJ

S zczeg ó ło w e p rz e d s ta w ie n ie d ro g i, ja k ą p rz e s z ła o r d y n a c ja s z k o ln a d la P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h z ro k u 1845 (tzw . S c h u lo r d n u n g f ü r d ie

E le m e n ta r s c h u le n d e r P r o v in z P r e u ss e n ) p o z w o li z o rie n to w a ć się, w ja k im

z a k r e s ie u w z g lę d n ia ła o n a ró ż n o ro d n ą p ro b le m a ty k ę b rz e m ie n n e g o o k re s u re fo r m z l a t 1808— 1840, o ile u w z g lę d n iła n o w e w y m o g i o ra z o ile s t a ł a się e le m e n te m ra c z e j h a m u ją c y m d a lsz y ro z w ó j s z k o ln ic tw a . W y p rz e d z a ją c o cen ę s tw ie r d z ić trz e b a , że w s to s u n k u do w s z y s tk ic h z a m ia ró w , p o c ią g n ię ć r e o r g a n i­ z a c y jn y c h w la ta c h 1808— 1845 o r d y n a c ja n ie s p e łn i ła p o k ła d a n y c h n a d z ie i. Co w ię c e j, celo w o p o m in ię to w n ie j la n s o w a n y s ta l e p rz e z r e f o r m a t o r ó w p ro g r a m o ra z m e to d ę w y c h o w a n ia i n a u c z a n ia „ p r o le ta r iu s z a P e s ta lo z z ie g o ” . D a le j m im o w sz y s tk o g ru n to w a ła p o w ią z a n ie s zk o ły z k o ś c io ł e m l .

P r z y o m a w ia n iu o rd y n a c ji sz k o ln e j p ro w in c ji p r u s k ie j z w ra c a n o d o ty c h c z a s ra c z e j- u w a g ę n a je j p r a w n e z n a c z e n ie 2. P o d k re ś la n o , iż o r d y n a c ja b y łd n a m ia s tk ą , w y p e łn ia ją c ą lu k ę w y n ik łą z b r a k u o g ó ln eg o r e g u la ty w u szk o ln eg o d la całeg o p a ń s t w a 3, że p r o w in c ja p r u s k a b y ła je d n ą z p ie rw s z y c h u jm u ją c ą cało ść s p r a w s z k o ln ic tw a w ie jsk ie g o w r a m y p r a w n e , k tó r e z p e w n y m i m o d y fi­ k a c j a m i o b o w ią z y w a ły do 1918 ro k u 4.

W d o ty c h c z a s o w y c h o m ó w ie n ia c h h is to r ii s z k o ln ic tw a n ie z a s ta n a w ia n o się je d n a k n a d g łę b sz y m i p rz y c z y n a m i b r a k u t a k ie j u s ta w y d la c a łe j m o n a rc h ii. Z a d a w a la n o się s tw ie r d z e n ie m , iż ró ż n ic e u s tro jo w e p o szc z eg ó ln y ch d z ie ln ic, p r o w in c ji w c h o d z ą c y c h w s k ła d m o n a rc h ii p r u s k ie j b y ły t a k siln e , że n ie p o z w a la ły n a u ję c ie c ało śc io w e s p ra w y , że n ie d a ły s ię u je d n o lic ić . I s tn ie ją c a u s ta w a s z k o ln a — P r in c ip ia R e g u la tiv a , n ie o d p o w ia d a ła n o w y m p o trz e b o m , szc z eg ó ln ie w o b e c n o w y c h p rz e m ia n u s tr o ju a g ra rn e g o p ro w in c ji p r u s k i e j 5. 1 A r ty k u ł te n j e s t w y p e łn ie n ie m p o s tu la tó w w y s u n ię ty c h w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” z 1961 r., z. 4, s. 562. S p r a w ę g e n ez y o r d y n a c ji p o ru s z y ł ró w n ie ż J . B r e h m , E n t w ic k lu n g d e r e v a n g e lis c h e n V o lk s s c h u le n in M a s u re n i m R a h m e n d e r p r e u s s is c h e n V o lk s s c h u le , B ia lla 1914, s. 42. 2 E . H a r t m a n n , Ü b e rs ic h t ü b e r d ie g e sc h ic h tlic h e E n t w ic k lu n g d e r p r e u s s is c h e n V o lk s s c h u le , B e r lin 1913, ss. 8— 12. 3 H a n d w ö r te r b u c h d e r K o m m u n a lw is s e n s c h a fte n , J e n a 1924, B d. 3, ss. 690— 691. 4 J . B r e h m , op. cit., s. 420. 5 W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w O ls z ty n ie (d a le j W A PO ) V/3/164 p ism o n a c z e ln e g o p re z e s a P r u s v. S c h ö n a z d n ia 14 lu te g o 1835 r. U w aż a n o , iż p o c h o d z ą c e z p ie rw s z e j p o ło w y X V IH w ie k u P r in c i p ia R e g u la tiv a n ie o d p o ­ w ia d a ły n o w y m z a s a d o m o rg a n iz a c y jn y m s z k o ln ic tw a , r e a liz o w a n y m w m y ś l h a s e ł w y s u w a n y c h p rz e z ś ro d o w isk o w H a lle i F u n d a c ji B e n e d y k ty ń s k ie j

(K lo s te rb e rg e n ) k o ło M a g d e b u rg a , czy p ó ź n ie j p rz e z Z e id le ra , B a rb y , W e n z k y

czy w re sz c ie p rz e z fila n tr o p ó w , a w szc z eg ó ln o śc i P e s ta lo z z ie g o . N o w e id e e z a m ie rz a li re a liz o w a ć w P r u s ie c h S p e n e r, F r a n k e , R e se w itz , R o ch o w , Z e lle r, N ie m e y e r, D in te r, H e r b a r t, N a to rv , D ie ste rw e g , K a w e r a u , T ü r k , H a rn is c h ,

Z e rr e n n e r, S c h o lz i in n i.

O tó ż te n b ra k o g ó ln o p a ń s tw o w e j u s ta w y p o s ta n o w ili d z ia ła c z e sz k o ln i P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h z a s tą p ić o g ó ln o p ro w in c jo n a ln ą o r d y n a c ją szk o ln ą . J u ż 12 lu te g o 1829 r o k u K ró le w ie c k i S e jm ik P r o w i n c jo n a ln y w s w y c h u c h w a ­ ła c h z a z n a c z y ł, że o rg a n iz a c ja s z k o ln ic tw a p ro w in c ji w y k a z y w a ła c ały s z e re g błę d ó w , n ie d o s ta tk ó w , a s ta n szk ó ł b y ł k a ta s tr o f a ln y . Ż ą d a ł w ię c od p a ń s tw a z n a c z n y c h k r e d y tó w n a rz e cz o d b u d o w y i r o z b u d o w y s z k o ln ic tw a d z ie ln ic y 6. P a ń s tw o j e d n a k n a t e ż ą d a n ia n ie o d p o w ie d ziało . W obec p o w y ższeg o d n ia 5 k w ie tn ia 1831 r . S e jm P r o w in c jo n a ln y w y s u n ą ł n a g ły w n io s e k o k o n ie c z n o śc i o p ra c o w a n ia p r o je k tu u s ta w y sz k o ln e j d la p r o ­ w in c ji p ru s k ie j. U z n a n o s p r a w ę za szc z eg ó ln ie p iln ą i w z y w a n o do je j ja k n a j ­ s zy b sz eg o ro z p ra c o w a n ia . P o w ie rz o n o w y k o n a n ie te g o z a d a n ia n a c z e ln e m u p re z e s o w i P r u s W sc h o d n ic h i Z a c h o d n ic h . Do o p ra c o w a n ia r e g u la ty w u s z k o l­ n ego, o d p o w ia d a ją c e g o p o trz e b o m d z ie ln icy , n a c z e ln y p re z e s v o n S c h ö n w c ią g ­ n ą ł re je n c ję g ą b iń s k ą i k ró le w ie c k ą , o ra z re je n c ję k w id z y ń s k ą . P o m in ą ł on r c je n c ję g d a ń s k ą , g d y ż w ła d z e g d a ń s k ie n ie p rz y w ią z y w a ły w ię k sz e g o z n a ­ c z e n ia do z a g a d n ie ń szk o ln y c h .

28 s ty c z n ia z e b r a ła s ię w K ró le w c u K o m is ja S z k o ln a S e jm u P r o w i n c jo n a l­ n ego, k t ó r a z d e c y d o w a ła , że je sz c z e te g o ż r o k u 1833 o p r a c u je r e g u la ty w sz k o ln y d la p r o w i n c j i 7. O b e cn i n a p o s ie d z e n ia c h K o m is ji S z k o ln e j b y li: n a c z e ln y p re z e s S ch ö n , p re z e s i re je n c ji D o h n a -W u n d la k e n , R o th e , N o rd e n flic h t, T h o m a , d a le j r a d c y sz k o ln i re je n c ji: R e u sc h , J a c h m a n n , G ro lp , d r L u c a s, p ro f , d r H e r b a r t, d r D ie c k m a n n , H o e p fe r, R ä t tig , S c h a u b . Z e s tro n y s ta n ó w p ru s k ic h — p i e r w ­ szego s ta n u — B r a n d t (d y r e k to r z ie m stw a ), F a h re n h e id , L e h re , A u e rs w a ld i K re is s, d ru g ie g o s ta n u (m iast) — b u r m i s tr z S c h a rto w , trz e c ie g o s ta n u (g m in w ie jsk ic h ) — W ed e c k e ze S m o la jn . K o m is ja z a p o z n a ła s ię z p r z e d s ta w io n y m i p ro je k ta m i, o p ra c o w a n y m i p rz e z S c h ö n a , w m y ś l n a ło ż o n eg o n a n ie g o o b o w ią z k u p rz e z c z w a rty s e jm ik (L a n d ta g s a b s c h ie d z d. З V 1832 r.). S c h o n p rz e d s ta w ił h is to r ię i p ro b le m y s z k o ln ic tw a , R e u s c h h is to r ię p r a w a szk o ln e g o , ze szc z eg ó l­ n y m u w z g lę d n ie n ie m P r in c ip ia R e g u la tiv a , G e n e r a l-S c h u l-P la n z d. 1 V III 1736 r. z a r z ą d z e ń z 1 3 X 1740, 2 9 X 1741, re g u la ty w u z 2 1 1743 r. o ra z O g ó l­ n eg o P r a w a K ra jo w e g o i P r o w in c jo n a ln e g o P r a w a K ra jo w e g o . W p ie rw s z y m d n iu o b ra d szc z eg ó ln ie p o d k re ś la n o f a k t, że a n i r e je n c ja k ró le w ie c k a , a n i w i k a r i a t g e n e r a l n y w e F r o m b o rk u n ie z n a ły ż a d n e g o p r u ­ s k ieg o re g u la m in u s z k o ln e g o d la W a rm ii, k t ó r y b y s ię u k a z a ł od c za su z a ję c ia je j p rz e z p a ń s tw o p ru s k ie . W a r m ia w ła śc iw ie w d a lsz y m c ią g u o p ie ra ła się n a p ra w ie , w z g lę d n ie t r a d y c ja c h s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o . W o b ec te g o u z n a n o , że n a le ż y d ą ż y ć do te g o , b y W a rm ię o b ją ć n o w y m u s ta w o d a w s tw e m p ru s k im .

D a le j z a p o z n a n o s ię szczeg ó ło w o z d o ty c h c z a s o w y m u s ta w o d a w s tw e m s z k o l­ n y m P r u s W sc h o d n ic h . S c h ö n w s p r a w a c h o g ó ln y c h w y c h o d z ił z z a ło ż e n ia , że d o ty c h c z a s o w e u s ta w o d a w s tw o s z k o ln e p r o w in c ji P r u s k ie j b y ło n ie w y s ta r c z a ­ ją c e , do n o w y c h w a r u n k ó w sp o łe c z n y c h z u p e łn ie n ie d o sto so w a n e . Z te g o p o w o d u w e d łu g n ie g o n a le ż a ło p rz e d e w s z y s tk im d o ty c h c z a s o w e u s ta w o d a w ­ s tw o a n u lo w a ć i d a ć z u p e łn ie n o w e , b y ro z p o c z ą ć o r g a n iz a c ję s z k o ln ic tw a n a z u p e łn ie o d m ie n n y c h z a s a d a c h . W sz y s tk ie r e je n c je w sk a z y w a ły n a k o n ie c z n o ść z n ie s ie n ia z a s a d y w y łą c z a n ia w ie lk ic h w ła ś c ic ie li z ie m sk ic h od p rz y n a le ż n o ś c i do g m in y s z k o ln e j. Ż ą d a ły u s ta l e n ia je d n a k o w y c h c ię ż a ró w n a rz e cz szk o ły , a le i ró w n o c z e sn e g o z n ie s ie n ia p a tr o n a tó w s z k ó ł 8. W z a m ia n za to ż ą d a n o u s ta n o ­ w ie n ia o s o b n y c h f u n d u s z y p a ń s tw o w y c h n a p o k ry c ie k o s z tó w u tr z y m a n ia szk ó ł.

6 W A P O V /3/164 p is m o v. S c h ö n a z d n ia 12 m a rc a 1835 r. 7 Ib id e m , s. 138.

8 Ib id e m , s. 140. J e ś li c h o d zi o in s ty tu c ję p a tr o n a t u szk o ln e g o , to o k re ś la n o j ą ja k o z w ie rz c h n o ś ć s ą d o w ą (G e ric h ts o b r ig k e it). S z czeg ó ło w ej i p e łn e j d e fin ic ji i n s ty tu c ji p a t r o n a t u s z k o ln e g o n ie p o s ia d a n o . P r a w o p a tr o n a c k ie = ju s p a tr o

-P r z y ta k im o g ó ln y m n a s ta w ie n iu w y ła n ia ły się szc z eg ó ło w e z a g a d n ie n ia , p y ta n ia :

A. Co n a le ż y ro z u m ie ć p o d p o ję c ie m szk o ły , co tw o rz y szk o łę ? D a w n e p o ję ­ c ia w y c h o d z iły z z ało że n ia , że o rg a n iz a c ję , ś liś le j sieć szk ó ł, w y z n a c z a ł a r e a ł o b sza ru . W ięc d la u tw o rz e n ia g m in y sz k o ln e j w y ty c z a n o co n a jm n ie j 48 w łó k c h e łm iń sk ic h p o w ie rz c h n i te r e n u . Z te j p o w ie rz c h n i p o b ie ra n o o d p o w ie d n i p o d a te k g ru n to w y n a p o k ry c ie w y d a tk ó w z w ią z a n y c h z u trz y m a n ie m s zk o ły i u p o s a ż e n ie m n a u c z y c ie la . T ę z a s a d ę u z n a ły re je n c je za z u p e łn ie n i e ­ w y s ta r c z a ją c ą i d la te g o o d rz u c o n o ją . C h cian o z a s tą p ić ją z a s a d ą u s ta l a n ia szk ó ł w e d łu g lic z b y d zieci. T e n e le m e n t b y ł je d n a k z b y t p ły n n y , b y n a n im o p rz e ć re g u łę u s ta l a n ia siec i szk ó ł. W obec te g o p r z y ję to z a s a d ę o p a rc ia się n a o d le g ło ści je d n e j s z k o ły od d ru g ie j. U sta lo n o o d le g ło ść n a 3000 k ro k ó w , w y c h o d zą c z zało że n ia , że s z k o ła w e w si m u s i b y ć c e n t ra ln y m p u n k te m o b w o d u szk o ln e g o o p ro m ie n iu 3000 k r o k ó w 3. P r z y ję to , że p r z y d a lsz y c h o d le g ło ścia c h , szc z eg ó ln ie p o d c za s d e sz c zó w i z im y n ie m o ż n a w y m a g a ć r e g u la rn e g o u c z ę s z ­ c z a n ia d z ie ci do szk ó ł. P o d k r e ś la n o , że o s ta te c z n ie id e a ln y m r o z s trz y g n ię c ie m w in n a b y ć z a s a d a tw o r z e n ia szk ó ł w k a ż d e j w si, czy w ię k sz e j o sad zie, do k tó ­ ry c h w łą c z y ć m o ż n a b y b y ło o k o lic z n e o sied la. W ó w c ze sn ej je d n a k s y tu a c ji fin a n s o w e j p ro w in c ji z a s a d y te j n ie m o ż n a b y ło p rz e p ro w a d z ić .

B. D ru g ie p y ta n ie is to tn e to lic z b a d zieci, k tó r a p o tr z e b n a je s t n a to , b y tw o ­ rz y ć szk o łę. W zg lęd n ie k ie d y r e je n c je m o g ą od g m in y ż ą d a ć je j z o rg a n iz o w a n ia ? P r z y ję to z a s a d ę , że je ś li z n a jd z ie s ię 20 d z ie c i w w ie k u s z k o ln y m , k tó r e m u s z ą ch o d zić do s zk o ły d a le j n iż 3000 k ro k ó w , to z a i s tn ia ła p o d s ta w a p r a w n a ż ą d a n ia n o w e j szk o ły . R ó w n o c z e śn ie g d y w s z k o le (k lasie) z n a j d u je s ię w ię c e j n iż 80 d zieci, p o z a p o z n a n iu s ię z m ie js c o w y m i w a r u n k a m i r e je n c je m o g ą ż ą d a ć u tw o rz e n ia d ru g ie j szk o ły , czy k la sy .

C. T rz e c ie p y ta n ie to s p r a w a lic z b y d z ie ci p rz y p a d a j ą c a n a je d n e g o n a u ­ c zy ciela. P r z y ję to ja k o g ó rn ą g ra n ic ę 80 d zieci, ch o ciaż w ie lu d z ia ła c z y s z k o l­ n y c h M a z u r i W a r m ii b y ło z d a n ia , iż ty lk o 70 czy n a w e t 50 d z ie c i w in n o p r z y ­ p a d a ć n a je d n e g o n a u c z y c ie la .

D. D a lsz ą k w e s tią b y ło u s ta l e n ie w ie k u s z k o ln e g o d zieci. O tóż w e d łu g p r z e ­ p is u O gó ln eg o P r a w a K ra jo w e g o (A llg e m e in e s L a n d r e c h t) u k o ń c z o n y 5 r o k ży cia d z ie c k a b y ł p o c z ą tk ie m w ie k u szk o ln e g o . U zn an o , iż t a z a s a d a je s t n ie do u tr z y m a n ia . S zc ze g ó ln ie d z ie ci w ie jsk ie , u c z ę s z c z a ją c do szk o ły , m u s ia ły b y ć fiz y c z n ie o d p o rn e . D a le j u w a ż a n o , ż e p r z y ję c ie d z ie ci do s z k o ły w p ó ź n ie jsz y m w ie k u (6— 7 la t), a n a w e t 8 -le tn ic h p o z w a la n a in te n s y w n ie js z ą n a u k ę . N a s k u ­ t e k u s ta l e ń p o szc z eg ó ln y ch r e je n c ji p r o je k to w a n o s to s o w a n ie n a s tę p u ją c y c h z asa d :

a) w ie k s z k o ln y u s ta l a się n a u k o ń c z o n y 6 r o k ży cia;

b) d z ie ci 6 -7 - le tn ie je d n a k ż e w in n o p r z e tr z y m y w a ć się w szk o le n ie d łu ż e j n iż 2 g o d zin y . N o rm a ln ą , p e łn ą n a u k ę s z k o ln ą d z ie c i w in n y p o b ie ra ć d o p ie ro p o u k o ń c z e n iu 8 r o k u ży cia;

c) w p e w n y c h w y p a d k a c h , n p . p r z y z ły c h d ro g a c h , n a le ż a ło p o zw o lić d ziecio m p o z a m ie js c o w y m n a p o z o s ta n ie w d o m u do p o c z ą tk u 8 ro k u ż y cia;

n a tu m , b y ło d z ie d zic z n e (ju s p a tr o n a tu m h e r e d ita r iu m ) a lb o ro d o w e (ju s p a tr o ­ n a tu m g e n tilitiu m ) i o b e jm o w a ło p rz y d z ia ł z ie m i (fu n d a tio in sp ecie), p o b u d o ­

w a n ie s z k o ły (e x s tr u c tio ), p rz y z n a n ie d o c h o d ó w (dotatzo). W z a m ia n p a tr o n m ia ł w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h p ra w o n o m in a c ji n a u c z y c ie la . P r a w o p a tr o n a w s t o ­ s u n k u do sz k ó ł filia ln y c h n a z y w a n o — c o n p a tro n a t. P r a w o m ia n o w a n ia n a u ­ c zy c ie la czy d u c h o w n e g o w z g lę d n ie p rz e d s ta w ia n ia do z a tw ie r d z e n ia p rz e z k o n s y s to rz o k re ś la n o ja k o co lla to r. F u n d o w a n e s ty p e n d i a n a z y w a n o colla tu r . I n s ty tu c ja co lla tio o z n ac z a p rz e n ie s ie n ie p r a w i f u n k c ji u rz ę d u n a k o g o ś in n eg o . 9 Ib id e m , s. 95.

360

d) z d ru g ie j s tro n y u w a ż a n o , że je ś li ro d z ic e 6 -7 - le tn ic h d zieci z a ż ą d a ją p e łn e j n a u k i sz k o ln e j d la s w y c h d zieci, to n a u c z y c ie l w in ie n ic h ż ą d a n ia u w z g lę d n ić ;

e) w o g ó le u z n a w a n o , że n a le ż y ściśle ro z ró ż n ia ć d w a p o ję c ia — z d o ln o ść c h o d z e n ia do s zk o ły (S c h u lfä h ig k e it), o ra z o b o w ią z e k c h o d z e n ia d o szk o ły

(S c h u lp flic h tig e n K in d e r). D zieck o b o w ie m z d o ln e do c h o d z e n ia d o s zk o ły

m ia ło 5 la t, n a to m ia s t d z ie ck o z o b o w ią z a n e do c h o d z e n ia do s zk o ły liczy ło 6 la t. R a d c y sz k o ln i to ro z ró ż n ie n ie u z n a li z a n ie s ły c h a n ie w a ż n e , g d y ż p o z w a la ło ono n a p o p ie ra n ie n a u k i b a rd z o z d o ln y c h d z i e c i î0.

E. Z e s p r a w ą t ą łą c z y ło się in n e z a g a d n ie n ie — p rz y m u s u s z k o ln e g o . O tó ż c h c ia n o p rz y ją ć , że p o z o s ta w ia się w o ln ą d e c y z ję co do p o s y ła n ia d zieci do s zk o ły t a k w o b rę b ie o b w o d u szk o ln e g o , ja k i p o z a o b w o d e m sz k o ln y m , czy n a w e t g m in ą sz k o ln ą . P o s y ła n ie do in n e j s z k o ły w in n o b y ć je d n a k u z a le ż n io n e od z g o d y g m in y s z k o ln e j, do k tó r e j w in n y d z ie ci ch o d zić o ra z od o d s z k o d o w a ­ n ia d la n a u c z y c ie la , k t ó r y t r a c ił c ze sn e z o d e jśc ie m d z ie ci u . F . Z e w z g lę d u n a o b o w ią z e k s z k o ln y m u s ia n o z a ją ć się ró w n ie ż p r o g r a ­ m o w o te o re ty c z n y m i o rg a n iz a c y jn y m z a g a d n ie n ie m ja k im b y ła ró w n ie ż s p r a ­ w a szk o ły k o n c e s jo n o w a n e j (p ry w a tn e j), u ła tw ia ją c e j p a ń s tw u w y p e łn ia n ie je g o o b o w ią z k u o rg a n iz o w a n ia p o w sz e c h n o śc i n a u c z a n ia . C h o d ziło p rz e d e w s z y s tk im o u tw o rz e n ie sz k ó ł ż e ń s k ic h d la „ d z ie w c z ą t in te lig e n tn y c h lu d z i” . T w o rz e n ie ty c h z a k ła d ó w d o ty c h c z a s n a p o ty k a ło n a w ie lk ie tru d n o ś c i. S p r a w ę tę p o z o sta w io n o n a ra z ie n ie u re g u lo w a n ą , a tw o rz e n ie sz k ó ł p r y w a tn y c h m ia ło się o d b y w a ć w e d łu g d o ty c h c z a s o w y c h p rz e p is ó w p r a w n y c h .

G . P r z e d s z k o la m ia n o tw o rz y ć ta m , g d z ie b y ło d u żo d zieci ro d z in ro b o tn i­ c zy c h . R o lę p rz e d s z k o li w id z ia n o w ty m , że z a p o b ie g a n o m a so w e m u z ja w is k u z a t r u d n i a n i a d zieci w w ie k u p rz e d s z k o ln y m w p ra c a c h d o m o w y c h i p o ln y c h . H . O so b n y m p ro b le m e m b y ły s p r a w y z w ią z a n e ze s z k o ln ic tw e m p r y w a t ­ n y m . N a p ie rw s z y p la n w y s u w a ły s ię s zk o ły ż y d o w sk ie . O tó ż z a m ie rz a n o u s ta lić z a s a d ę , że g d y b y ż y d zi n ie u c z y li s w y c h d zieci p r y w a tn ie , z m u sz e n i m ie li b y ć do p o s y ła n ia ich do sz k ó ł c h rz e ś c ija ń s k ic h . D a le j m im o w s z y s tk ic h z a s trz e ż e ń u s ta w o d a w s t w a s z k o ln e g o re je n c je p o p ie ra ły p r y w a tn e s z k o ln ic tw o ż e ń s k ie o ra z p rz e d s z k o la p o d je d n y m w a r u n k ie m — a n g a ż o w a ć do n ic h m ia n o w z a s a ­ d z ie ty lk o n a u c z y c ie lk i. K o e d u k a c ja d o p u s z c z a ln a m o g ła b y ć ty lk o w s to s u n k u d o d zieci do 12 r o k u ży cia. P o p rz e k ro c z e n iu te j g ra n ic y n a le ż a ło tw o rz y ć o so b n e k la sy . J e ś li c h o d ziło o z a ła tw ie n ie s p r a w w y z n a n io w y c h , to o so b n y c h szk ó ł w y z n a n io w y c h d la lu te r á n , p r o te s ta n tó w re fo r m o w a n y c h i m e n o n itó w n ie

10 S c h ö n u w a ż a ł, że n a u k a s z k o ln a w in n a trw ’a č d o 14 r o k u ż y cia, a w ra z ie s ła b s z y c h p o s tę p ó w u c z n ia w n a u c e , n a u k ę m ia n o p r z e s u n ą ć do 15 r o k u ży cia. J e ś li c h o d z i o s tw ie r d z e n ie w y n ik ó w n a u c z a n ia , to O g ó ln e P r a w o K ra jo w e (część I I ty t u ł 12 § 46) n ie w y s ta rc z a ją c o o k re ś la ło ro lę n a u c z y c ie la i k u r a t o r a s zk o ły w z a k r e s ie u s ta l a n ia w y n ik ó w n a u c z a n ia . S z k o ła m ia ła o c e n ia ć w ia d o ­ m o ści d z ie ck a s to so w n ie do je g o p o c h o d z e n ia s p o łec z n e g o . N p . od d z ie c i r o b o t­ n ik ó w ro ln y c h w y m a g a n ia m ia ły b y ć n a jm n ie js z e . W o s ta te c z n y m j e d n a k ra z ie o w s z y s tk im d e c y d o w a ł d u c h o w n y , k t ó r y s p e łn ia ł r o lę k o n tr o l e r a w y n ik ó w n a u c z a n ia . O tóż d u c h o w n y p rz y g o to w u ją c y d z ie c i do k o n fir m a c ji in fo rm o w a ć m u s ia ł re je n c ję o d z ie c ia c h , k tó r e n ie w y k a z y w a ły o d p o w ie d n ie g o p rz y g o to ­ w a n ia ze s zk o ły o ra z o n a u c z y c ie lu , k t ó r y t e d z ie ci u c zy ł. T y m s p o so b e m r e je n c ja p o s ia d a ła szczegjółow e d a n e o w y n ik a c h n a u c z a n ia w s z k o le i o p r a c y n a u c z y c ie la . 11 W A P O V/3/313 p ism o N ic o lo v iu s a do r e je n c ji k r ó le w ie c k ie j z d n ia 24 s ty c z ­ n ia 1831 r. Z n ie s ie n ie c ze sn eg o szk o ln e g o , a w p ro w a d z e n ie p o d a tk u szk o ln e g o

(H a u s v a te r b e itra g ) z d a n ie m N ic o lo v iu s a b y ło p rz e d w c z e sn e , g d y ż lu d n o ś ć m o że

o p ie ra ć się t e j re fo rm ie , a p o d a te k s z k o ln y m o ż e p rz y n ie ś ć m n ie j d o c h o d ó w od c zesn eg o szk o ln eg o .

z a m ie r z a n o z a k ła d a ć . R ó żn ic w y z n a n io w y c h p rz y ty c h g ru p a c h n ie m ia n o

u w y d a tn ia ć .

S p ra w y te n ie w y w o ła ły je d n a k ż e sz e rs z e j d y s k u sji. K o m is ja S e jm o w a d la O św ia ty p o s ta n o w iła ra c z e j szczeg ó ło w o o m ó w ić s p r a w y b u d o w n ic tw a s z k o l­ n ego, m ie s z k a ń d la n a u c z y c ie li, ic h u p o s a ż e n ia , s p r a w ę p rz y d z ia łu o g ro d u i z ie m i d la n a u c z y c ie li szk ó ł w ie jsk ic h . T e m a te r ia ln e p o d s ta w y s z k o ły tr z e b a b y ło — w e d łu g s ta n ó w p ru s k ic h — n a ty c h m ia s t p o p ra w ić , g d y ż je ś li u trz y m a n e b ę d ą d o ty c h c z a s o w e w a r u n k i p ra c y i p o ło ż e n ia n a u c z y c ie li, to n ie s p o d z ie ­ w a n o się z d o b y ć k ie d y k o lw ie k p e d a g o g ó w o d p o w ie d n io p r z y g o to w a n y c h do sw eg o zaw o d u . B y z aś w y k s z ta łc ić le p sz y c h n a u c z y c ie li, n a le ż a ło b e z w z g lę d n ie p o d n ie ść ic h p o z y c ję s o c ja ln ą i m a te r ia ln ą . U w aż a n o , że n a u c z y c ie la n a le ż a ło z ró w n a ć z w o ln y m , p o s ia d a ją c y m s w ą w ła sn o ś ć c h ło p e m . A le — ja k o k re ś la n o — p o z y c ja ta w in n a b y ć u s ta lo n a n ie o d g ó rn ie i g e n e r a ln ie , a le w z a le ż n o ś c i od m ie js c o w y c h w a ru n k ó w . Z d ru g ie j s tr o n y s z k o ła w in n a w e d łu g zało że ń p r o je k tu n o w e j o rd y n a c ji s z k o ln e j b y ć b u d y n k ie m n a jle p s z y m i n a j ­ b a rd z ie j c z y sty m w e w si. S z k o ła m ia ła b y ć w z o re m i p rz y k ła d e m .

I z n o w u n a c z e ln y p re z e s S c h ö n w y c h o d z ił z z ało że n ia , że w o b e c te g o n a l e ­ ż ało b y z n ie ść d o ty c h c z a s o w e s to s u n k i p r a w n e . R a d y k a ln e je d n a k c ię c ia S c h ö n a n ie s p o tk a ły się z a p r o b a tą z e b ra n y c h . I t a k p re z e s r e je n c ji R o th e z az n a c zy ł, iż c a łk o w ite z e r w a n ie z d o ty c h c z a s o w y m i fo r m a m i i s to s u n k a m i w sz k o ln ic tw ie i u n a u c z y c ie ls tw a n ie j e s t p o ż ą d a n e . W y ch o d z ił z zało że n ia , że n a le ż a ło b y ra c z e j o p rz e ć się n a s ta r y m s y ste m ie , ro z b u d o w y w a ć go, n a p r a w ia ć z łe i d o s to ­ so w y w a ć do n o w y c h w a ru n k ó w . S c h ö n j e d n a k n ie z w ra c a ł n a t e g ło sy u w a g i i z a p ro p o n o w a ł:

a) Z n ie s ie n ie p a ra fia ln o - s z k o ln y c h k a s (K ir c h s p ie ls c h u lk a s s e n ) i p r z e k a ­ z a n ia ic h fu n d u s z y p o szc z eg ó ln y m szk o ło m p a ra f ii.

S c h ö n z d o ła ł p rz e k o n a ć K o m is ję S z k o ln ą i w y p o w ie d z ia n o się za ty m p o ­ cią g n ięc ie m , g dyż w e d łu g m n ie m a n ia K o m is ji s z k o ln e k a s y p a r a f ia ln e w m a ły m

ty lk o s to p n iu p rz y c z y n iły się do p o p r a w y s z k o ln ic tw a . D a le j p o w o d o w a ły n ie su m ie n n o ś ć i n ie s p r a w ie d liw o ś ć , g d y ż s k ła d k i w p ły w a ją c e do ty c h k a s n ie p rz e c h o d z iły b e z p o ś re d n io n a d o b ro g m in y sz k o ln e j.

b) N a s tę p n y m z a g a d n ie n ie m b y ła s p r a w a u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie li. S c h ö n z a s ta n a w i a ł się, czy u trz y m a ć d o ty c h c z a s o w y sp o só b re g u lo w a n ia u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie li w p r o d u k ta c h r o ln y c h . C zy te ż u s ta l ić u p o s a ż e n ie ty lk o w g o ­ tó w c e. S ch ö n o b s ta w a ł p r z y o s ta t n ie j fo r m ie u p o s a ż e n ia . W y so k o śc i u p o s a ­ żeń n a u c z y c ie lsk ic h m ia ły b y ć u z a le ż n io n e od cen, w a rto ś c i p r o w i a n t u 12.

K o m is ja b y ła p rz e c iw n a s ta n o w is k u S c h ö n a . W y c h o d z o n o z zało że n ia , że g m in o m w y g o d n ie j p ła c ić n a u c z y c ie lo w i w n a t u r a lia c h n iż n a jp ie r w je c h a ć n a ry n e k , ta m s p rz e d a ć p ro d u k ty i o trz y m a n ą g o tó w k ę p rz e k a z a ć n a u c z y c ie lo w i. Z d ru g ie j s tro n y — a rg u m e n to w a n o — n a u c z y c ie lo w i ró w n ie ż w y g o d n ie j je s t o trz y m a ć część u p o s a ż e n ia w n a tu r a lia c h , m ia s t k u p o w a ć ż y w n o ść w in n y c h n a w e t m ie jsc o w o śc ia c h .

O s ta te c z n ie w ię k sz o ść u c h w a liła , że:

1) G o tó w k o w e u p o s a ż e n ie t r a k to w a ć ja k o g łó w n e.

2) Z u w a g i zaś n a z m ia n y w a rto ś c i p ie n ią d z a z a s trz e c od ra z u m o ż liw o ść po 20 la ta c h re w iz ji p o s ta n o w ie ń o r d y n a c ji sz k o ln e j w ty m z a k re s ie .

3) G m in y w in n y o d d a w a ć część u p o s a ż e n ia w n a t u r a l i a c h w e d łu g p o trz e b n a u c z y c ie la . R e je n c je w y d a w a ć m ia ły w te j m ie rz e szc z eg ó ło w e p rz e p isy , u w z g lę d n ia ją c p r z y re g u lo w a n iu p ła c w n a t u r a l i a c h c en y r y n k o w e n a św . M a r­ c in a w n a jb liż s z y m m ieście.

12 W ła d z e p r u s k ie c h c ia ły z ro b ić z n a u c z y c ie la i n k a s e n ta k a r p ie n ię ż n y c h , śc ią g a n y c h od ro d z ic ó w , k tó r y c h d z ie ck o o p u szc z ało n a u k ę sz k o ln ą .

4) N a u c z y c ie l n ie m o ż e u p r a w ia ć ziem i.

c) K o le jn y m z a g a d n ie n ie m szc z eg ó ło w y m b y ła s p r a w a u s ta l e n ia w y so k o śc i u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie la w ie jsk ie g o . P o b u rz liw y c h o b ra d a c h , n a k tó r y c h p a d a ły n p . z d a n ia ta k ie ja k F a r e n h e ita , „że n ie n a le ż y p o d n ie ść u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie li, g d y ż c i s ą c o ra z b a rd z ie j e le g an c c y , n a w s i lu d z ie c h c ą ty lk o d z ie ci s w e k s z t a ł ­ c ić n a n a u c z y c ie li. T o p o w o d u je u ro b o tn ik ó w m a r z e n ia , f e r m e n t, n ie z a d o w o ­ le n ie z d o ty c h c z a s o w e g o ż y c ia ” 13 — u s ta lo n o , że o p ró c z w o ln e g o m ie s z k a n ia , je d n o m o rg o w e g o o g ro d u i s a d u n a s z k ó łk ą d rz e w o w o c o w y c h n a u c z y c ie l w ie js k i o trz y m y w a ć b ą d z ie 80— 150 ta la ró w . Z ty m , że w in ie n p rz e d e w s z y s t­ k im s a m d o s ta rc z y ć s o b ie d rz e w o i o p a ł n a w ła s n y u ż y te k . J e ś l i n a to m ia s t g m in a d o s ta r c z a ła n a u c z y c ie lo w i o p ał, to m ia ła p o trą c a ć m u to z u p o s a ż e n ia w e d łu g cen , k t ó r e b y ły w te j c h w ili w g m in ie . C elem te g o p o s ta n o w ie n ia m ia ła b y ć k o n ie c z n o ść u w o ln ie n ia n u c z y c ie la od tr o s k g o s p o d a rc z y c h szk o ły i d a n ie m u m o żn o ści s k u p ie n ia w ię k sz e j u w a g i n a s p r a w a c h n a u c z a n ia .

N ie k tó re g ło sy w s k a z y w a ły n a to , że ta k ie p o s ta w ie n ie s p r a w y ra c z e j p r z y ­ n ie sie p o g o rs z e n ie s y tu a c ji m a te r ia ln e j n a u c z y c ie la ty m b a r d z ie j, je ś li p r z y j ­ m ie się d o ln ą g r a n ic ę p r o p o n o w a n e g o u p o s a ż e n ia n a 80 ta la ró w . Z d ru g ie j s tr o n y m y ś la n o te ż o ty m , b y d o ta c je z f u n d a c ji ró w n ie ż d o lic z a ć d o u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie la , d o je g o m in im u m . S p r a w ę ro z s trz y g n ię to w te n sp o só b , że d a w n e f u n d a c je d o lic z an o , zaś o d o p ła ta c h z n o w y c h m ia n o ro z s trz y g a ć w p o szc z eg ó l­ n y c h p rz y p a d k a c h w z a le ż n o ś c i od te g o w ja k ie j m ie rz e m ia ły o n e p o d n ie ść m in im u m u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie la .

d) Z a s a d n ic z ą ró w n ie ż s p r a w ą b y ła b u d o w a szk ó ł, u tr z y m a n ie i o rg a n iz a c ja s z k o ły o ra z z d o b y cie n a te n c el śro d k ó w . C h o d ziło o ro z s trz y g n ię c ie c z te re c h z a g a d n ie ń :

1) do czego z u ży ć p u b lic z n ą d o ta c ję n a w y p o s a ż e n ie szk o ły ;

2) czy g m in a s z k o ln a ( S c h u ls o z ie tä t) b ę d z ie m u s ia ła s a m a z d o b y w a ć k r e ­ d y ty n a b u d o w ę szk o ły , w z g lę d n ie

3) czy z a rz ą d z ić ro c z n ą s k ła d k ę w k a ż d e j g m in ie i ty m sp o so b e m z e b ra ć p o trz e b n e k r e d y ty n a b u d o w ę szk o ły . P a ń s tw o m ia ło b y w y ło ż y ć p e w n ą s u m ę , k t ó r ą p ó ź n ie j g m in a s z k o ln a z w ró c iła b y p a ń s tw u ;

4) czy c h ło p i b ę d ą n a d a l p o c ią g a n i d o s z a r w a r k ó w n a rz e c z b u d o w y szk o ły . J e ś li c h o d z i o s p r a w ę p ie rw s z ą , to S c h ö n u w a ż a ł, że p u b lic z n ą d o ta c ję s z k o ln ą m o ż n a z u ż y ć ja k o p o ż y cz k ę , p r e m ię d la te j g m in y , k t ó r a ro z p o c z n ie b u d o w ę szk o ły . N a tu r a ln ie w y so k o ś ć te j p o ż y cz k i m ia ła b y ć u z a le ż n io n a od z d o ln o śc i fin a n s o w e j g m in y . Z g r o m a d z e n i z g o d zili s ię n a p u n k t w id z e n ia S c h ö n a . Z d o b y c ie ś ro d k ó w n a b u d o w ę sz k ó ł i u p o s a ż e n ie n a u c z y c ie li S c h ö n z a p r o p o n o w a ł n a n a s tę p u ją c e j d ro d z e . M ian o u c h w a lić d o d a tk o w y p o d a te k n a w sz y s tk ic h w ła śc ic ie li n ie ru c h o m o ś c i w o b rę b ie g m in y s z k o ln e j, w łą c z a ją c w to d o m e n y i la s y p a ń s tw o w e , c h ło p ó w s z la c h e c k ic h fo lw a rk ó w , czy p o s ia d a ją c y c h w ła s n e g o s p o d a r s tw a . P ro p o n o w a n o 1— 4 fe n ig ó w p o d a tk u z je d n e j m o rg i p r u ­ sk ie j. K a ż d y o jc ie c d z ie c k a w in ie n ro c z n ie p ra c o w a ć 6 d n i d la szk o ły . J e ś li z aś p rz y ję to , że d z ie ń p r a c y c h ło p a o c e n ia n o n a 5 s r e b r n y c h g ro sz y , to u c z y n iło to 1 t a l a r ro c z n ie n a je d n o d zieck o . W p ro w a d z o n o j e d n a k n a s tę p u ją c e z a s tr z e ­ ż e n ie : r o b o tn ic y ro ln i i d ro b n i c h ło p i p ła c ić m ie li ty lk o za 2 d zieci. K o m is ja S z k o ln a je d n a k n ie c h c ia ła tr a k t o w a ć ty c h św ia d c z e ń ja k o cze sn eg o s z k o ln e g o , a le ja k o o so b n y p o d a te k s z k o ln y . P r z e w id y w a n o , że p o d a te k s z k o ln y z b ie ra ć m ia ł p rz e w o d n ic z ą c y z a r z ą d u szk o ln e g o , k tó r y w y p ła c a ł go n a u c z y c ie lo w i w w y so k o śc i Ά u p o s a ż e n ia . Z w o ln ie n i m ie li b y ć o d p o d a tk u s z k o ln e g o ci, k tó rz y b y li n a czy im ś u trz y m a n iu , czy p o b ie r a li u p o s a ż e n ie i ty lk o z n ieg o ży li, j a k w o jsk o w i, w y ż si i n iż si u rz ę d n ic y c y w iln i o ile n ie p ro w a d z ili „ m ie sz ­

c za ń sk ie g o z a w o d u ” i n ie p o s ia d a li w ła sn o śc i, d zieci n a u c z y c ie li i d u c h o w n y c h , b ie d n i, o ile b y li p o d o p ie k ą g m in y H.

O sz c z ęd n o śc i z z e b ra n y c h s u m m ia n o z a m ie n ić n a f u n d u s z b u d o w la n y i n a te n c el m ia ły o n e b yć z u ży te. Z u p e łn ie b ie d n e g m in y s z k o ln e w in n y b yć w sp o ­ m a g a n e z p u b lic z n y c h fu n d u s z y . W m ia s ta c h , k tó r e p o d le g a ły p o d a tk o w i k la so w e m u , s to so w a ć m ia n o t e s a m e z asa d y . W w ię k sz y c h m ia s ta c h , k tó r e p o d le g a ły ró w n ie ż p o d a tk o w i od p rz e m ia łu i w y sz y n k u p o z o sta w ia n o d o w o ln ą d ro g ę z d o b y w a n ia ś ro d k ó w n a b u d o w ę szkół. K o m is ja z a le c a ła , b y szk o ły b u d o ­ w a n o m u ro w a n e , a n ie z g lin y . J e d n a k ż e d e c y z ję w te j s p r a w ie n a le ż a ło p o z o ­ s ta w ić g m in ie . O p ło to w a n ie u trz y m a ć m ia ł n a u c z y c ie l z w ła s n y c h fu n d u s z y , z ty m z a s trz e ż e n ie m , że g m in a co 20 l a t p o s ta w i n o w y p ło t. J e ś li c h o d ziło 0 b u d o w ę sz k ó ł p a r a f ia ln y c h , to p ro p o n o w a n o , b y b u d y n k i z a m ie s z k a łe p rz e z n a u c z y c ie la i u rz ę d n ik ó w k o ś c ie ln y c h w z n o sz o n e i u tr z y m y w a n e b y ły p rz e z g m in ę k o ście ln ą . S a m o zaś m ie s z k a n ie n a u c z y c ie la szk o ły p a r a f ia ln e j m u s ia ła u tr z y m y w a ć w 2/з g m in a k o ś c ie ln a , a w V3 g m in a szk o ln a .

* * *

P o ru s z o n e w y ż e j z a g a d n ie n ia o rg a n iz a c ji szk ó ł b y ły je d n y m i z liczn y ch , a ró w n o c z e ś n ie n a jb a r d z ie j p a lą c y m i w o k re s ie k ry z y s u g o sp o d arcz e g o M az u r 1 W a rm ii. Do ty c h te ż p ro b le m ó w s ta n y p ru s k ie i a d m in is tr a c j a m u s ia ły się u s to su n k o w a ć . P o m y s ły S c h ö n a i lu d z i z n im z w ią z a n y c h n a t r a f i ł y n a z d e c y ­ d o w a n y o p ó r z n a c z n e j części p o lity k ó w p r u s k ic h . P r z e d e w s z y s tk im n ie c h cieli o n i o m a w ia ć szczeg ó łó w p r o je k tu S c h ö n a , u w a ż a ją c , że s p r a w y s ą n a ty le w a żn e , iż w jn n a g a ją p r z e s tu d i o w a n ia w ie lu m a te ria łó w . P r z e d s ta w io n e d a n e u z n a n o za n ie w y s ta rc z a ją c e . D la te g o w sz e lk ie s z a c u n k i m o g ły b y ć p o d a w a n e w p rz y b liż e n iu . P r z y ro z w a ż a n ia c h n a te n t e m a t p rz y ję to o s ta te c z n ie z a p o d ­ s ta w ę w y jś c ia d y s k u s ji d w a s tw ie r d z e n ia : s zk o ły n ie m o g ą b y ć b a rd z ie j o d le g łe n iż 3000 k ro k ó w , to zn ac z y sieć s z k o ln a w y n o s iła b y tr z y do c z te re c h sz k ó ł n a m ilę k w a d ra to w ą o ra z ro c z n e z a p o trz e b o w a n ie n a szk o łę w y n o siło w e d łu g p r z e c ię tn y c h o b lic z eń :

u p o s a ż e n ie n a u c z y c ie la — 100 ta la r ó w u tr z y m a n ie b u d y n k u i in n e — 20 „

ra z e m 120 ta la r ó w

D ru g i n a u c z y c ie l m ia ł o trz y m a ć od 50— 100 ta la ró w . D a lsz e e le m e n ty r e o r g a ­ n iz a c ji b y ły je d n a k n ie p e w n e . N p . n ie z n a n o d o k ła d n e j lic z b y w łó k ziem i u p ra w n e j w p o szc z eg ó ln y ch r e je n c ja c h . W o b lic z e n iu z n a jd o w a n o z n ac z n e ró ż n ic e . I t a k d la p r z y k ła d u d la d e p a r ta m e n tu w s c h o d n io p ru sk ie g o p r z y jm o ­ w a n o lic z b ę 140 p r u s k ic h w łó k n a 1 m ilę k w a d r a to w ą , o d c ią g a ją c z teg o p o w ie rz c h n ię w ó d . G o s p o d a rs tw a o b lic z an o w e d łu g lis ty p o d a tk u k la s o ­ w ego. P rz y p u s z c z a n o , że w d e p a r ta m e n c ie g d a ń s k im i k ró le w ie c k im , p r z y j ­ m u ją c p rz y o b lic z a n iu 6 fe n ig ó w n a 1 m o rg ę p r u s k ą o ra z 1 t a l a r o d g o s p o d a r­ s tw a dom o w eg o , z e b r a n e k r e d y ty w in n y w y s ta r c z y ć n a u tr z y m a n ie szkół. Z ty m , że je d n a k t r z e b a b y p r z y ją ć k o n ie c z n o ść p o m o c y n ie k tó ry m g m in o m , k tó r e z e w z g lę d u n a s ła b ą z ie m ię n ie m o g ły b y s zk o ły u trz y m a ć . D e p a r ta m e n t g ą b iń s k i j e d n a k m ia łb y z n a c z n y d e fic y t i to w w y so k o śc i 26 500 ta la ró w . 14 N ie k tó rz y c zło n k o w ie K o m is ji S z k o ln e j b y li p rz e c iw n i ja k im k o lw ie k z w o ln ie n io m od p o d a tk u szk o ln e g o . N a u c z y c ie l ic h z d a n ie m n ie p o w in ie n b y ć zw o ln io n y od s łu ż b y w o js k o w e j o ra z n ie p o w in ie n p o d e jm o w a ć d o d a tk o w y c h p ra c p o z a szk o łą.

364

D e p a r ta m e n t k ró le w ie c k i m ia łb y d e fic y t w w y so k o śc i 17 569 ta la ró w . D e fic y t t e n z a m ie rz a n o z m n ie jsz y ć p rz e z z r e d u k o w a n ie p re m ii z 500 ta la r ó w n a 100— 200 t a la r ó w o ra z z m n ie js z e n ie d o ty c h c z a s o w y c h n a d z w y c z a jn y c h w y d a t­ k ó w w w y so k o śc i 20 000 t a la r ó w w y d a w a n y c h n a g e rm a n iz a c ję . D y re k to r Z ie m s tw a v. B r a n d t z w ró c ił u w a g ę , źe z a p a s z ie m i sz k o ln e j p rz y c z y n i s ię r ó w ­ n ie ż do p o k ry c ia k o s z tó w u tr z y m a n ia szk o ły .

S c h ö n je d n a k m im o w sz y s tk o o b s ta w a ł p rz y sw o im . S a m u w a ż a ł s ię za p r e k u r s o r a n o w e j te o rii o rg a n iz a c ji s z k o ln ic tw a 35. W y d a w a ło m u się, że n a le ż y j e d n a k u s ta l a ć n a le ż n o ś c i ty lk o n a p o d s ta w ie p o d a tk u g ru n to w e g o i od g o s p o ­ d a r s tw a d o m o w eg o . W y d a w a ło m u się, że j e d n a k n a w e t n a jb a r d z ie j z a c o fa n a część p ro w in c ji w in n a z c z a se m p rz e jś ć n a tę n o w ą f o r m ę re g u lo w a n ia z o b o ­ w ią z a ń w o b e c szk o ły . P o o s tr e j d y s k u s ji K o m is ja S z k o ln a p o p a r ła w re sz c ie z d a n ie S c h ö n a i z a le c iła , b y „ o b ec n ie o b o w ią z u ją c e f o r m y o rg a n iz a c ji s z k o l­ n ic tw a w y n ik łe z z a c o fa n y c h s to s u n k ó w z m ie n ić n a le p s z e ” . K o m is ja p r z y j ­ m u ją c w ię c w z a s a d z ie k o n ie c z n o ś ć re f o r m s ta n ę ła w o b e c d w u a lte r n a t y w w w y s z u k a n iu d ro g i p ro w a d z ą c e j do le p sz e g o s ta n u s z k o ln ic tw a :

a) czy p o z o sta w ić w w a żn o śc i d a w n e u s ta w o d a w s tw o s z k o ln e i s t a r a ć się ty lk o o z d o b y cie ś ro d k ó w n a p o p r a w ie n ie w a r u n k ó w od p r z y p a d k u do p r z y ­ p a d k u , w z a le ż n o śc i od w a r u n k ó w w p o s z c z e g ó ln e j m ie jsco w o śc i, alb o

b) u z n a ć te n p ro b le m za p ie rw s z o r z ę d n e j w a g i d la szk ó ł i s a m e g o p a ń s tw a , w ię c ty lk o w ra z ie k o n ie c z n o śc i u w z g lę d n ia ć d a w n e u s ta w o d a w s tw o .

S p r a w a u tr z y m a n ia sz k ó ł w ią z a ła się ś c iś le ze s p r a w ą ro z d z ia łu s z k o ły od k o ścio ła. B o w iem t a te n d e n c ja S c h ö n a s p o ty k a ł a się z o p o z y c ją p a s to r ó w w y c h o d z ą c y c h z z a ło ż e n ia , że e m a n c y p a c ja (czy E n tk n e c h tu n g ) s zk o ły b y ła b y n i e s ł u s z n a 1G.

J e ś li c h o d zi o p ie rw s z ą a l t e r n a ty w ę to p o d k re ś la n o , że p rz y je j p rz y ję c iu p o p e łn i się p e w n e g o r o d z a ju n ie k o n s e k w e n c ję . C h o d ziło m ia n o w ic ie o s ta n o ­ w isk o w ie lk ie j w ła sn o ś c i z ie m sk ie j, k t ó r a d o ty c h c z a s n ie b y ła c zło n k ie m g m in y s z k o ln e j, ty lk o u tr z y m y w a ła s z k o ły d la s w y c h lu d z i i p o d d a n y c h . S tą d n ie p o n o s iła ż a d n y c h św ia d c z e ń i o b o w ią z k ó w n a rz e c z w ło ś c ia ń s k ie j g m in y s z k o l­ n e j. Z r e s z tą i re c e s y re g u la c y jn e w p r o w a d z a ją c e w p r a k ty c e r e fo r m y u w ła s z ­ c z e n io w e p o tw ie rd z a ły d o ty c h c z a s o w y s ta n rz e c z y — w ie lk ie g o w ła śc ic ie la z ie m sk ie g o o b c h o d z iła ty lk o s z k o ła je g o f o lw a r k u (p a tro n a c k a ). P r e z e s re je n c ji R o th e w s k a z y w a ł n a to , że w p ra w d z ie w ła śc ic ie le z ie m sc y n ie n a le ż ą do g m in y s z k o ln e j, a le fo lw a r k ja k o t a k i w in ie n b y ć w łą c z o n y do g m in y s z k o ln e j. P a tr o n m ia ł w m y ś l p o s ta n o w ie ń O g ó ln eg o P r a w a K ra jo w e g o p e w n e n ie s p r e c y z o w a n e p r a w a n a d s z k o łą (R e c h te u n d P f lic h t e n s e in e r C o rre la te ). T o sa m o p ra w o (część I I ty t. 12 § 33) p o s ta n a w ia ło w y ra ź n ie , że w ie lc y w ła śc ic ie le z ie m sc y b y li z o b o w ią z a n i s w y m p o d d a n y m ś w ia d c z y ć p o m o c w u tr z y m a n iu szk o ły w ra z ie k o n ie c z n o śc i. W p ra w d z ie te n p a r a g r a f O g ó ln e g o P r a w a K ra jo w e g o s t a r a n o się po re g u la c ji o g ra n ic z y ć ś c iś le ty lk o d o p o d d a n y c h m a j ą t k u z ie m sk ie g o , j e d ­ n a k ż e o fic ja ln e g o o św ia d c z e n ia w te j m ie rz e n ie w y d a n o . R o th e u w a ż a ł je d n a k , że to p o s ta n o w ie n ie s ta ło w w e w n ę tr z n e j w sp ó łż a le ż n o śc i z p a r a g r a f e m d o ty ­ czą c y m u tr z y m a n ia s z k o ły i b u d y n k ó w sz k o ln y c h . S c h o n n ie p o p a r ł s ta n o w is k a R o th e g o i s t a n ą ł n a s ta n o w is k u , iż n ie m o ż n a ju ż m ó w ić a n i o p o d d a n y c h w ie lk ie j w ła sn o śc i, a n i o p o d d a n y c h z w ie rz c h n ie j w ła d z y s ą d u p a try m o n ia ln e g o . Z m ia n a u s t r o j u a g ra rn e g o a n u lo w a ć m ia ła o b o w ią z k i w ie lk ie j w ła s n o ś c i z ie m ­ s k ie j w o b e c ch ło p ó w , k tó r y m u re g u lo w a n o s p r a w y w ła sn o ś c io w e 17.

15 W A P O V/3/164, k . 144.

16 W A P O V/3/751 m e m o ria ł p a s t o r a A n d e r s o n a z P a s łę k a .

17 W A P O V/3/164, k. 150 U w a g i p r e z e s a re je n c ji N o rd e n p flic h ta . U w a ż a n o , iż w ie lk a w ła sn o ś ć w in n a ty lk o u isz c z a ć p o d a te k n a rz e c z k o ścio ła, a n ie n a rz e cz

r ó w n i e ż n a le ż a ło z a ją ć się s ta n o w is k ie m p a ń s tw a d o szk o ły . N o w e s to s u n k i sp o łe c z n e i a g r a r n e s tw a r z a ły k o n ie c z n o ść u w o ln ie n ia t a k p a tr o n a ja k g m in ę s z k o ln ą od d ro b n y c h lic z n y c h c ię ż a ró w n a rzecz szk o ły . N a le ż a ło s tw o rz y ć n o w e f u n d a m e n ty p r z e d e w s z y s tk im n o w e p o d s ta w y fin a n s o w a n ia szk o ły . W id zian o te n o g ó ln y fu n d u s z w o b c ią ż e n iu n a rz e c z s zk o ły c a łe j w ła sn o ś c i z ie m sk ie j o ra z w u c h w a le n iu p o d a tk u szk o ln e g o . R e f e r o w a n a p rz e z S c h ö n a s p r a w a w y w o ła ła w ie lk ą d y s k u s ję , szc z eg ó ln ie n a d p r o je k te m u c h w a le n ia p o d a tk u szk o ln e g o w w y so k o śc i 1—4 fe n ig ó w z m o rg i p r u s k ie j. T y m b a rd z ie j, że n ie k tó rz y u z n a ­ w a li, iż n a le ż a ło b y u s ta lić w y so k o ść p o d a tk u n a 8 fe n ig ó w . W t e j s p ra w ie g łó w n y m d y s k u ta n t e m b y ł p re z e s r e je n c ji N o rd e n flic h t. Z a g a d n ie n ie s tr e s z ­ czało się w z a s a d z ie do m o żliw o ści p rz e p r o w a d z e n ia n o w e g o p o d a tk u , szc z eg ó ln ie w o k o lic a ch p o s ia d a ją c y c h s ła b e z ie m ie, w y so k o śc i p o d a tk u , ro z ­ d z ia łu p o d a tk u w e d łu g ja k o ś c i z iem i o ra z w k o ń c u do d ro g i ja k ą m a b y ć ś c ią g a n y . P o d s ta w ą o p a rc ia c a łe j d y s k u s ji b y ły n a s tę p u ją c e te z y :

a) K a ż d a g m in a w in n a p o in fo rm o w a ć re je n c ję o p o tr z e b a c h w z a k r e s ie s zk o ln y m i p o d a ć, j a k s o b ie w y o b ra ż a w y k o n a n ie n o w y c h z a d a ń n a sw o im t e ­ r e n ie . G m in a w in n a d ą ż y ć w te j m ie rz e do p o ro z u m ie n ia z re je n c ją . b) W r a z ie n ie d o jś c ia d o p o ro z u m ie n ia r e je n c ja m ia ła n a rz u c ić p o d a te k od 1— 6 fe n ig ó w z m o rg i. U s ta le n ie p r z e c ię tn e j d la g m in y p o z o sta w io n o g m in ie do w ła sn e g o u z n a n ia . R o z d z ia ł w y so k o śc i p o d a tk u d la m ie s z k a ń c ó w g m in y u z a le ż ­ n io n o od ja k o ś c i z iem i.

c) J e ś l i b a d a n i a szczeg ó ło w e s tw ie r d z iły , że g m in a rz e c z y w iś c ie n ie m o g ła p o k ry w a ć s w y c h z o b o w iąz a ń w o b e c szk o ły , w ó w cz a s re je n c ja m ia ła z w ró c ić się do k r ó la o ła s k ę (o d o ta c ję ). S ta r a ć się te ż m ia ła o d o d a te k s z k o ln y z la s ó w p a ń s tw o w y c h , n a t e r e n ie k tó r y c h n ie b y ło szkół.

d) D la u rz e c z y w is tn ie n ia p o d a n y c h w y ż e j s p r a w p o d a tk u szk o ln e g o p o le ­ cono, b y p o trz e b n e in f o r m a c je w te j s p r a w i e ś c ią g n ę li la n d r a c i i re je n c je .

e) J e ś li w p o sz c z e g ó ln y c h g m in a c h , g d z ie is tn ia ły ju ż p o s ta n o w ie n ia co do u p o s a ż e n ia n a u c z y c ie la , b u d o w y sz k ó ł i u tr z y m a n ia , n ie m ia n o ic h lik w id o w a ć aż do cza su , g d y g m in a d o b ro w o ln ie zg ło si c h ęć w p ro w a d z e n ia ty c h n o w y c h z a rz ą d z e ń . W z g lę d n ie je ś li n a s k u te k z a ż a le ń r e je n c ja b ę d z ie m o g ła w k ro c z y ć i ż ą d a ć z m ia n y o rg a n iz a c ji s z k o ły w g m in ie . P o n ie w a ż S c h ö n z a p r o p o n o w a ł n a ło ż e n ie n a k a ż d e g o o jc a ro d z in y ś w i a d ­ c ze n ia n a rz e c z szk o ły o w a rto ś c i 6 d n i p r a c y w r o k u n a n a u k ę k a ż d e g o sw eg o d z ie ck a , K o m is ja S z k o ln a u w a ż a ła , iż n ie n a le ż y łą c z y ć te g o n o w e g o p o d a tk u szk o ln e g o z p o d a tk ie m k la so w y m , lu b ja k im in n y m p o d a tk ie m p a ń s tw o w y m . B ę d z ie to n ie w y g o d n e i n ie p o ż ą d a n e p rz e z lu d n o ś ć , sz c z e g ó ln ie p rz e z ro d z in y w ie lo d z ie tn e . R ó w n ie ż n ie m o ż n a go b y ło p o b ie ra ć w fo r m ie c ze sn eg o s z k o l­ nego, g d y ż p rz e p is y O g ó ln eg o P r a w a K ra jo w e g o n ie p o z w a la ły n a is tn ie n ie c zesn eg o o b o k p o d a tk u szk o ln e g o . W obec te g o K o m is ja S z k o ln a p o s ta n o w iła , b y :

a) G m in a s z k o ln a s a m a p o b ie ra ła od k a ż d e g o o jc a od 15 s re b rn y c h g ro s z y do 4 t a la r ó w ro c z n ie , b e z w z g lę d u n a to czy m a ją d z ie c i czy n ie i b ez w z g lę d u n a w y z n a n ie . Z e b ra n e t ą d ro g ą k w ó ty m ia ły b y ć o b ra c a n e n a u trz y m a n ie i u p o s a ż e n ie n a u c z y c ie li18.

b) G m in a m ia ła ro z ło ż y ć c ię ż a ry n a w sz y s tk ic h o jc ó w ro d z in y i o ty m r o z ­ d z ia le z a w ia d o m ić re je n c ję za p o ś re d n ic tw e m l a n d r a ta .

18 W A P O V/3/164, k . 151. P re z e s re je n c ji g d a ń s k ie j R o th e u z n a ł w y so k o ść p o d a tk u szk o ln e g o (4 t a l a r y ro c z n ie ) za n ie w y s ta r c z a ją c ą . P r z y jm u ją c 16 ro d z in n a jecjną s z k o łę w y n o s iło to 64 t a l a r y ro c z n ie . K o m is ja p o d w y ż sz y ła w ię c g ó rn ą g ra n ic ę p o d a tk u szk o ln e g o n a 8 ta la r ó w . D a lej p o s ta n o w io n o o b ją ć ty m p o d a t­ k ie m ró w n ie ż i w d o w y , m a ją c e n a u tr z y m a n iu w ła s n ą ro d z in ę (s tą d z m ie n io n o n a z w ę te g o p o d a tk u z H a u s v a te r b e itra g e n a H a u sh a ltu n g sb e itr ä g e ).

P o d s u m o w u ją c c a łą d y s k u s ję s tre ś c ić m o ż n a s p r a w y do n a s tę p u ją c y c h p u n k tó w : a) R e je n c ja m ia ła b y ć s ta l e in f o r m o w a n a p rz e z g m in ę o p o tr z e b a c h szk o ły . b) U sta lo n o u p o s a ż e n ie n a u c z y c ie li w w y so k o śc i 80— 150 t a la r ó w ro c z n ie . c) N a d ro b n ie js z e w y d a tk i n a p o m o c e n a u k o w e , k s ią ż k i i p r e m ie d la p i l ­ n y c h d zieci, d rz e w o i o p a ł d la szk o ły , k r e d y ty n a r e m o n t b ie ż ą c y b u d y n k ó w s z k o ln y c h b u d ż e t w in ie n p rz e w id y w a ć 20— 40 t a la r ó w ro c z n ie .

d) G m in ie p o z o sta w ić n a le ż a ło do u z n a n i a r o z d z ia ł cało śc i w y d a tk ó w n a s z k o łę w w y so k o śc i 100— 190 t a la r ó w w e d łu g p o s ia d a n ia z ie m i i g o s p o d a rs tw d o m o w y c h . e) J e ś li b y n ie d o szło do p o ro z u m ie n ia , to w ó w cz a s r e je n c ja m ia ła s p ra w ę p r z e ją ć w sw o je ręce. f) J e ś li ch o d zi o e m e r y tu r y , to K o m is ja S z k o ln a p o le c iła , b y n a u c z y c ie le e m e ry to w a n i m ie li w ra z ie b ie d y o trz y m y w a ć z g m in y s z k o ln e j n a s w ą ro d z in ę 3 t a l a r y r o c z n i e 19. Do s p r a w o rg a n iz a c y jn y c h szk o ły n a le ż a ło ró w n ie ż u s ta l e n ie z a d a ń i z a k r e s u k ie ro w n ic tw a s zk o ły (S c h u lr e g im e n t). O tó ż O g ó ln e P r a w o K ra jo w e u s ta la ło tzw . G e r ic h ts o b r ig k e it (v u lg o P a tro n ) i p a tro n o w i p rz y d z ie liło p ra w o p o w o ły ­ w a n ia n a u c z y c ie la . P o n ie w a ż p r o je k ty p rz e d s ta w io n e n a K o m is ji S z k o ln e j z a m ie r z a ły z n ie ść p a t r o n a t n a d szk o łą, w ię c p o w s ta w a ło p y ta n ie , k to m a p o w o ­ ły w a ć n a u c z y c ie la , a w ię c i k ie ro w a ć s z k o łą . W y p o w ia d a n o t r z y p o g lą d y — p ra w o p o w o ły w a n ia n a u c z y c ie li w in n i m ie ć : a) g m in a s z k o ln a ; b) l a n d r a t i s ta n y p o w ia to w e ; c) re je n c ja .

R o z w a ż a ją c p ra w o p o w o ły w a n ia n a u c z y c ie la p rz e z g m in ę w y c h o d zo n o z z ało że n ia , że ro d z ic e m a ją o b o w ią ze k u tr z y m a n ia szk o ły , w ię c te ż p o w in n i m ie ć p ra w o p o w o ły w a n ia n a u c z y c ie la d la s ie b ie n a jle p sz e g o . N a tu r a ln ie z d a ­ w a n o s o b ie s p r a w ę z n ie p o m y ś ln y c h o b ja w ó w ta k ie g o r o z s trz y g n ię c ia . D la te g o p rz y ty m p u n k c ie p o d a n o s zc z eg ó ło w e w y ty c z n e : a) G m in a w y b ie ra ła 2 k w a li­ fik o w a n y c h n a u c z y c ie li i p r z e d s ta w ia ła ic h w e d łu g k o le jn o ś c i d la s ie b ie o d p o ­ w ie d n ie j. b) W y b ó r n a u c z y c ie la o d b y w a ć się m ia ł w o b e cn o śc i w sz y s tk ic h o jc ó w ro d z in ra z e m z w ie lk im w ła śc ic ie le m z ie m sk im i p o d p rz e w o d n ic tw e m la n d r a ta . W y b o ry o d b y w a ć się m ia ły p r z y a b s o lu tn e j w ię k sz o śc i g ło s ó w 20. c) W w y p a d k u g d y b y o jc ie c ro d z in y n ie u m ia ł p is a ć i c z y ta ć , w p ro to k ó le w y b o rc z y m m ia ł b y ć z a z n a c z o n y k u r a t o r , k t ó r y o d d a ł głos z a a n a l fa b e tę , d) R e j e n c ja m ia ła m ie ć p ra w o o d rz u c e n ia p ro to k ó łu w y b o rc z eg o , lu b je d n e g o z p r z e d s ta w io n y c h k a n ­ d y d a tó w z a tw ie rd z ić , a lb o o b u ze w z g lę d ó w o g ó ln o m o r a ln y c h , a lb o z b r a k u k w a lifik a c ji o d rz u c ić , e) J e ż e li g m in a n ie m o g ła p r z e d s ta w ić k w a lifik o w a n e g o k a n d y d a t a n a n a u c z y c ie la , a u to m a ty c z n ie u p o w a ż n ia ło to r e je n c ję d o p r z e p r o ­ w a d z e n ia w y b o ru , f) J e ś li g m in a w c ią g u 6 ty g o d n i n ie d o k o n a ła p rz e p is a n e g o w y b o ru , to p ra w o p o w o ła n ia n a u c z y c ie la p rz e c h o d z iło n a r e je n c ję . J e ś li g m in a m ia ła szc z eg ó ln e tru d n o ś c i, to te r m in te n n a le ż a ło p rz e d łu ż y ć .

W e d łu g p rz e p is ó w W sc h o d n io p ru s k ie g o P r a w a P r o w in c jo n a ln e g o p rz y p r o ­ t e s ta n c k ic h s z k o ła c h p r a w o p o w o ły w a n ia n a u c z y c ie li u p ły w a ło p o 3, p r z y k a to ­ lic k ic h s z k o ła c h p o 4 m ie s ią c a c h , a p rz y sz k o ła c h p a t r o n a t u k o ś c ie ln e g o po 6 m ie s ią c a c h . O g ó ln e P r a w o K ra jo w e n ie d a w a ło szczeg ó ło w eg o te r m in u p r a w a p o w o ły w a n ia n a u c z y c ie li (D e v o lu tio n s -R e c h t), d la te g o K o m is ja S z k o ln a d o szła

19 G m in a m ia ła ró w n ie ż u tr z y m y w a ć w d o w y po n a u c z y c ie la c h p rz e z m ie s ią c p o ś m ie rc i m ę ż a (tzw . G n a d e n ze it).

20 W A P O V/3/163, k. 163 P re z e s r e je n c ji R o th e w s k a z y w a ł, iż w w y b o rz e n a u c z y c ie la n ie p o w in n i b r a ć u d z ia łu ro b o tn ic y ro ln i. O g ó ln e P r a w o K ra jo w e p o s ta n a w ia ło b o w ie m , że c z ło n k a m i g m in y s ą ty lk o ci, k tó r z y p o s ia d a ją zie m ię. .Ď a le j ro b o tn ic y ro ln i s t a l e z m ie n ia ją m ie js c e z a m ie s z k a n ia , w ię c n ie i n t e r e ­

do p rz e k o n a n ia , że p la c ó w k i s z k o ln e n ie m o g ą t a k d łu g o p o z o sta w a ć b e z o b s a d y i te r m in y W sc h o d n io p ru s k ie g o P r a w a P ro w in c jo n a ln e g o u z n a n o z a z b y t d łu g ie . S k ró c o n o j e do 6 ty g o d n i. Z d r u g ie j s tro n y p o n ie w a ż w s z k o ła c h k o ś c ie ln y c h z fu n k c ją n a u c z y c ie ls k ą b y ły p o łą c z o n e fu n k c je o r g a n is ty czy k a n to r a , o ra z z n a c z n e d o ch o d y , w ięc W s c h o d n io p ru s k ie P r a w o P r o w i n c jo n a ln e p o s ta n a w ia ło , że: „w m ie js c o w o ś c ia c h g d z ie s ą k o ścio ły , p ra w o p a tr o n a t u n a d szk o łą p a r a ­ f ia ln ą p rz y s łu g u je k o ścio ło w i, k t ó r y je s t u p ra w n io n y d o w y b ie ra n ia n a u c z y c ie li d la z w y k ły c h sz k ó ł”. K o m is ja S z k o ln a u z n a ła , że rz e c z y w iś c ie to p ra w o w in n o p rz y ta k ic h sz k o ła c h p a r a f ia ln y c h p o z o sta ć . A le p ro p o n o w a n o p e w n e m o d y fi­ k a c je p ra w n e . O tó ż: a) P r z y ty c h p o s a d a c h n a u c z y c ie lsk ic h , z k tó ry m i z w ią z a n y b y ł u rz ą d k o śc ie ln y , p a tr o n k o ś c ie ln y m ia ł p o s ia d a ć p r a w o w y b ie ra n ia u r z ę d ­ n ik ó w s z k o ln y c h i k o ś c ie ln y c h , b) G m in a s z k o ln a p o s ia d a ła p ra w o o d rz u c e n ia k a n d y d a t a , p a tr o n a k o ścio ła i szk o ły , a le w ó w cz a s re je n c ję m u s i p o in fo rm o w a ć 0 p rz y c z y n a c h teg o . c) G m in a s z k o ln a m oże w y b ie ra ć n a u c z y c ie li w sz k o ła c h k o ście ln y c h , k tó rz y n ie s ą ró w n o c z e ś n ie u rz ę d n ik a m i k o śc ie ln y m i.

W sc h o d n io p ru s k ie P r a w o P r o w i n c jo n a ln e p rz e w id y w a ło p ra w o k a to lic k ie g o k s ię d z a do m ia n o w a n ia k a to lic k ie g o n a u c z y c ie la w k a to lic k ie j szk o le. T o p ra w o m y ś la n o z m ie n ić w ty m s e n s ie , że w m o m e n c ie , g d y r e je n c ja z a r z ą d z i ro z d z ia ł u rz ę d u szk o ln e g o od k o ście ln e g o p a tr o n ja k i g m in a n ie m ie li p r a w a p r o te s to ­ w a ć i s k ła d a ć o d w o ła n ia w s p ra w ie n a u c z y c ie la m ia n o w a n e g o p rz e z re je n c ję . In n y m p ro b le m e m s p ra w y k ie ro w a n ia sz k o ła m i je s t n a d z ó r n a d n im i. O tóż p ro je k to w a n o p rz e n ie ś ć n a d z ó r n a d sz k o ła m i: a) in s p e k to ro m s z k o ln y m ; b) k u r a to r o m s z k o ln y m ; c) p rz e w o d n ic z ą c y m Z a rz ą d u S zk o ln eg o . P r z e d e w s z y s tk im p o s ta n o w io n o p o s z e rz y ć z a k r e s t e r y to r ia ln y o rg a n ó w n a d z o ru s z k o ln e g o n a c a ły p o w i a t 21. P o w s ta w a ło w ó w cz a s p y ta n ie czy s u p e r ­ in te n d e n c e w z g lę d n ie k a to lic c y d z ie k a n i, o b o k s w y c h fu n k c ji d u c h o w n y c h 1 lo k a ln y c h in s p e k t o ró w s z k o ln y c h b ę d ą m o g li p e łn ić f u n k c je p o w ia to w y c h in s p e k to ró w s zk o ln y c h . D o św ia d c z e n ie b o w ie m u czyło, iż n ie w sz y scy d u c h o w n i w y k a z y w a li tr o s k ę i c h ęc i w w y p e łn ia n iu s w y c h o b o w ią z k ó w s z k o ln y c h n a z a w ę ż o n y m d o ty c h c z a s o b sz a rz e (lo k a ln y m ). D a le j n ie k o n ie c z n ie d u c h o w n i p o s ia d a li o d p o w ie d n ie w y k s z ta łc e n ie p e d a g o g ic z n e i fiz y c z n e m o ż liw o ści do w y k o n y w a n ia te j fu n k c ji. W w ie lu w y p a d k a c h n a w e t s ta w ia li p rz e sz k o d y w o rg a n iz a c ji szk o ły o ile o n a n ie o d p o w ia d a ła ic h ży cz e n io m . J e ś li je d n a k d u c h o w n i z a ję li się re g u la c ją s p r a w sz k o ln y c h , to w ó w cz a s n a jle p s z y m w y jś ­ c ie m b y ło p o w ie rz e n ie im n a d z o r u n a d s z k o ła m i. W y że j p o d a n e z a s trz e ż e n ia k a z a ły je d n a k , b y n a d z ó r n a d s z k o ła m i w y k o n y w a n y p rz e z d u c h o w n y c h n ie b y ł re g u łą , a b y n ie s ta w ia ć s p r a w y ta k , ja k o b y d u c h o w n i b y li u ro d z o n y m i in s p e k ­ to r a m i s z k o ln y m i. S tą d z a m ie rz a n o w u s ta w o d a w s tw ie w p ro w a d z ić p e w n e m o d y fik a c je : a) R e je n c ja m ia ła m ie ć p ra w o w p o ro z u m ie n iu z P r o w in c jo n a ln y m K o le ­ g iu m S z k o ln y m m ia n o w a ć in s p e k t o r a szk o ln e g o , k tó r y n ie m u s ia ł b y ć d u ­ ch o w n y m .

b) N a le ż a ło w y b ie ra ć czło w iek a , k tó r y m ia ł z a in te r e s o w a n ie i d o ś w ia d c z e n ie w s p ra w a c h szk o ln y c h . N a tu r a ln ie p rz e d e w s z y s tk im m ia n o b r a ć p o d u w a g ę k a n d y d a tó w sp o śró d s u p e r in te n d e n tó w i d z ie k a n ó w . c) P r z y w y b o rz e in s p e k t o r a szk o ln e g o n ie m ia ły d e c y d o w a ć m o m e n ty w y z n a n io w e . J e d e n in s p e k t o r sz k o ln y m ia ł n a d z o r o w a ć s zk o ły w sz y s tk ic h w y z n a ń . 21 T w o rz e n ie p o w ia to w e g o in s p e k t o r a tu szk o ln e g o b y ło p o d y k to w a n e c h ęc ią o d s u n ię c ia d u c h o w n y c h od a d m in is tr a c j i sz k o ln e j.

368

O b o k in s p e k to ró w sz k o ln y c h m ia ł s p e łn ia ć sw ó j u rz ą d k u r a t o r s zk o ły ja k o n a d z o r c a je d n e j lu b k ilk u szk ó ł. M iał on p rz e ją ć f u n k c ję d o ty c h c z a s o w y c h lo k a ln y c h in s p e k t o ró w sz k o ln y c h , k tó r y m i b y li m ie js c o w i d u c h o w n i. P r z y w y b o rz e ty c h k u r a to r ó w m ia n o w z ią ć p o d u w a g ę t e s a m e z a s a d y , ja k ie b ra n o p rz y w y b o rz e in s p e k to r ó w szk o ln y c h , je d n a k ż e b e z k o n ie c z n o śc i p o ro z u m ie ­ w a n ia się z P r o w in c jo n a ln y m K o lle g iu m S z k o ln y m . P rz e w o d n ic z ą c y Z a rz ą d u S z k o ln e g o m ia ł s p ra w o w a ć n a d z ó r n a d je d n ą szk o łą . W s k ła d Z a rz ą d u S z k o ln e g o w c h o d z ić w in n i k u r a t o r i d w ó c h o jc ó w ro d z in g m in y s z k o ln e j. C zło n k o w ie Z a rz ą d u p o c h o d z ili z w y b o ru , a le z a t w i e r ­ d z a n i p rz e z l a n d r a ta . Co d o k w e s tii w y z n a n ia c zło n k ó w z a rz ą d u n a le ż a ło s to s o ­ w a ć t e s a m e z a s a d y , co p rz y in s p e k t o r a c h szk o ln y c h .

W z w ią z k u z p r o je k ta m i z m ia n y o rg a n iz a c ji n a d z o r u n a d sz k o ła m i m u s ia n o z m ie n ić ró w n ie ż je g o fin a s o w a n ie . O tó ż p ro je k to w a n o , b y :

a) I n s p e k to r s z k o ln y k o s z ty p o d ró ż y z w ią z a n e z w iz y ta c ja m i o trz y m y w a ł od re je n c ji. C h o d ziło tu p r z e d e w s z y s tk im o w iz y ta c je e x o ffic io .

b) P o z o s ta łe w iz y ta c je m u s ia ła p o k ry w a ć g m in a szk o ln a .

c) K u r a t o r s z k o ln y m ia ł p o s łu g iw a ć s ię w ła s n y m i f u r m a n k a m i, a g d y ich n ie p o s ia d a ł g m in a m ia ła m u je d o s t a r c z y ć 22. d) Z a z n a cz o n o k o n ie c z n o ść u je d n o lic e n ia te j s p ra w y , g d y ż w z a c h o d n io - p ru s k ic h d e p a r ta m e n ta c h re g u lo w a n o k o s z ty p o d ró ż y ze s p e c ja ln y c h f u n ­ d u szy , n a to m ia s t w k ró le w ie c k im d e p a r ta m e n c ie g m in a r e g u lo w a ła k o s z ty p o d ró ż y w z a k r e s ie u s ta lo n y m p rz e z W s c h o d n io p ru s k ie P r a w o P r o w in c jo n a ln e . * * * K o m is ja S z k o ln a n ie c h c ia ła z a a p ro b o w a ć w sz y s tk ic h te z p rz e d s ta w io n y c h p rz e z S c h ö n a . W o b ec te g o z p o le c e n ia n a c z e ln e g o p re z e s a r a d c y sz k o ln i G ro ls, D ie c k m a n n i H o e p fn e r p rz e d s ta w ili K o m is ji S z k o ln e j z m o d y fik o w a n e p r o je k ty re g u la ty w u szk o ln e g o . P o ru sz o n o w n ic h n a s tę p u ją c e p r o b le m y : p rz e d e w s z y s t­ k im s ta r a n o się r o z w ią z a ć n a jb a rd z ie j p a lą c e p ro b le m y w y z n a n io w e i p o d a tk u szk o ln e g o . P o s ta n o w io n o je u r e g u lo w a ć w t e n sp o só b , że p rz e w id y w a n o i s t ­ n ie n ie sz k ó ł d la w sz y s tk ic h w y z n a ń w sp ó ln ie , a d o p u sz c z a n o m o ż liw o ść o so b ­ n y c h s z k ó ł w y z n a n io w y c h ty lk o w ty m w y p a d k u , je ś li g m in y w y z n a n io w e m ia ły n a to ś ro d k i fin a n s o w e . A le z g o d ę n a s tw o rz e n ie m n ie js z o ś c io w e j s zk o ły w y z n a n io w e j u z y sk a ć c h c ia n o ty lk o w te d y , g d y f a k t te n n ie g ro z ił g o s p o d a r­ czy m u p a d k ie m s z k o ln ic tw a g m in y . S p r a w y w y z n a n io w e i p o d a tk u szk o ln e g o K o m is ja S z k o ln a p ró b o w a ła u re g u lo w a ć w n a s tę p u ją c y sp o só b :

a) R ó w n ie ż w ty c h m ie js c o w o ś c ia c h , g d z ie o b a w y z n a n ia b y ły je d n a k o w o s iln e , w y s ta rc z y ło u trz y m a ć ty lk o je d n ą szk o łę.

b) K ie d y j e d n a k g m in a s z k o ln a z a m ie r z a ła u c h w a lić ro z d z ia ł s z k o ły w e d łu g w y z n a ń , n a le ż a ło s t a r a ć s ię o to , b y do te j s a m e j s zk o ły z a a n g a ż o w a ć ty lk o n a u c z y c ie la o d rę b n e g o w y z n a n ia .

c) K ie d y to n ie w y s ta r c z a ło i t r z e b a b y ło b y o tw o rz y ć n o w ą szk o łę, w ó w cz a s w in ie n c z ło n e k g m in y w p ła c a ć p o d a te k n a rz e cz te j szk o ły , do k tó r e j p o s y ła ł d zieci.

d) G d y ś ro d k i g m in y n ie w y s ta r c z a ły n a u tr z y m a n ie s zk o ły w y z n a n io w e j, n a le ż a ło d a ć p o m o c z e ś ro d k ó w p u b lic z n y c h , f u n d a c ji czy in n y c h .

e) Z r e s z tą p ro je k to w a n o n ie n a rz u c a ć g m in ie w y z n a n ia n a u c z y c ie la , g d y ż w y b ó r n a u c z y c ie la p rz e z g m in ę tę s p r a w ę o s ta te c z n ie re g u lo w a ł. T ru d n o ś ć

22 B u d o w a b u d ż e tó w a d m in is tr a c j i sz k o ln e j u w y d a tn ia ła p ro c e s p rz e s u w a n ia c ię ż a ró w sz k o ln y c h n a p a ń s tw o z je d n e j s tro n y , a n a s a m o r z ą d g m in y z d ru g ie j s tro n y .