A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L IA O E C O N O M IC A 2 1 5 , 2 0 0 8 _____
R y sza rd G ła d y sz*
PR Z E M IA N Y W G O SPO D A R C E W O D N O -ŚC IE K O W E J NA WSI PIO T R K O W SK IE J W LATACH 1 9 9 9 -2 0 0 6 1
1. WPROWADZENIE
W śród zadań w łasnych sam orządów lokalnych rozwój infrastruktury tech nicznej, w tym urządzeń służących do zaopatrzenia w w odę oraz system u kanalizacji, należą niew ątpliw ie do grupy najw ażniejszych. Z m echanizow ane dostarczanie wody bezpośrednio do mieszkań i urządzeń gospodarskich je st nie tylko w idom ą oznaką postępu technicznego na wsi, w yzw alającą pow ażne rezerwy czasow e i pozw alającą na dalsze rozw ijanie produkcji. M a ono także w ym iar społeczny. Łatw y dostęp do wody sprzyja popraw ie w arunków byto wych i zdrow otnych ludności. Podnosi też atrakcyjność terenu m.in. dla agrotu rystyki oraz potencjalnych inwestorów . Z tej racji rozwój w odociągów je st jed n ą z m iar w yrów nyw ania różnic m iędzy ja k o śc ią życia na wsi i w m ieście2.
U łatw iony dostęp do w ody pow oduje jed n ak zw ielokrotnienie je j zużycia, a tym sam ym w zrost ilości pow stających ścieków . W sytuacji nieupo rząd ko w anej gospodarki ściekow ej, ja k to m a m iejsce np. w pow iecie piotrkow skim , są one źródłem pogarszania się w arunków sanitarnych i degradacji różnych elem entów środow iska. In teg raln ą częścią działań w zakresie zaopatrzenia wsi w w odę pow inno być zatem jed n o cz esn e uregulow anie spraw je j od prow ad za nia po zużyciu i oczyszczania. N ajlepszym rozw iązaniem tego problem u je st niew ątpliw ie budow a sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni zbiorczych. We w siach, które się do tego nie kw alifikują ze w zględu na rozp ro szo n ą zabudo wę, g osp odarstw a pow inny posiadać lokalne (przydom ow e) oczyszczalnie ścieków , ale na tyle skuteczn e, aby ścieki odprow adzane z nich nie zagrażały środow isku.
* Dr w K atedrze Gospodarki Regionalnej i Środowiska UL.
1 Pojęcie „w ieś piotrkow ska” w niniejszy m artykule odnosi się do terenu powiatu piotrkow skiego.
2 Zob. R. Gładysz, Wodociąg ja k o istotny elem ent infrastruktury technicznej wsi, „A cta Universitatis Lodziensis. Folia O econom ica” 1997, nr 143.
2. OG ÓLNA CHARAKTERYSTYKA TERENU
U tw orzony w 1999 r. pow iat piotrkowski ziem ski znajduje się w połud niow o-w schodniej części w ojew ództw a łódzkiego. Jego pow ierzchnia wynosi
1429 km 2. Tw orzy go II gmin (rysunek 1): 10 w iejskich i 1 m iejsko-w iejska (Sulejów ). N ajw iększe z nich to: Sulejów (188 km 2, w tym 26 km 2 zajm uje m iasto), W ola K rzysztoporska (171 km 2) i Rozprza (163 km 2), a najm niejsze: C zarnocin (72 km 2) i Ręczno (89 km 2).
Rys. I . M apa administracyjna powiatu
Pod w zględem geograficznym teren ten leży na obszarze przejściow ym od w yżyn Polski południow ej do nizin środkow opolskich, w w iększości w obrębie Równiny Piotrkowskiej. Jego pow ierzchnię budują niem al w yłącznie utwory czw artorzędow e. W północnej i północno-zachodniej części pow iatu są to przew ażnie gliny zw ałow e w stropie silnie spiaszczone, natom iast w pozostałej przew ażają piaski słabogliniaste i gliny zw ałow e lekkie3. Ma to decydujący w pływ na jak o ść gleb i warunki produkcji rolniczej.
3 Zob. R. Gładysz, Warunki rozwoju i stan rolnictwa w powiecie piotrkowskim , [w:] G ospo darka wielofunkcyjna, Wydaw. Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2006.
Teren powiatu jest słabo zaludniony. W grudniu 2006 r. m ieszkało tutaj 90,3 tys. osób, z tego 83,9 tys., tj. 93% na wsi. Liczba ludności wiejskiej w y kazuje tendencję spadkow ą z pow odu ujem nego przyrostu naturalnego, którego nie rów now aży dodatnie saldo m igracji. W latach 1990-2006 zm alała o przeszło 200 osób4. Postępuje też proces starzenia się społeczeństw a. Dość w ysoka jest stopa bezrobocia rejestrow anego - 14,2% (2006 r.). Średnia gęstość zaludnienia na terenach w iejskich w ynosi zaledw ie 60 o só b /k n r. najniższa je st w gminach: A leksandrów (31), Lęki S zlacheckie (34), Ręczno (41), G rabica (48) i W olbórz (50). Jedynie w gm inie M oszczenica przekracza 100 osób/km" (tabela 1).
Tutejsza sieć osadnicza, którą tworzy m iasto Sulejów i 404 zam ieszkane m iejscow ości wiejskie skupione w 274 sołectw ach (stan w 2004 r.), cechuje się znacznym rozproszeniem i w ysokim stopniem rozdrobnienia. Dotyczy to zw łaszcza gmin: W ola K rzysztoporska, Rozprza, G rabica, Łęki Szlacheckie, W olbórz i Aleksandrów. Praw ie 20 podstaw ow ych jed nostek osadniczych to małe osady, gajówki, leśniczów ki i przysiółki położone w oddaleniu od wsi sołeckich. Ponad 50 m iejscow ości posiada mniej niż 100 m ieszkańców , a przeszło 200 od 100 do 200. Ma to kluczow e znaczenie dla rozwoju infrastruk tury technicznej, w tym w yposażenia wsi w sieć w odociągow ą i kanalizacyjną, poniew aż znacznie podnosi koszty je j budowy. Patrząc z ekonom icznego punkty widzenia, w wielu m iejscow ościach realizacja takich inwestycji je st w ręcz nieopłacalna.
Pod względem rozwoju gospodarczego pow iat piotrkow ski je st obszarem rolniczym . Użytki rolne zajm ują 61,7% jeg o pow ierzchni. W gm inach C zarno cin i G rabica ich udział kształtuje się na poziom ie 83%, a W ola Krzysztoporska prawie 72%. Tylko w gm inach Ręczno i Sulejów je st m niejszy niż 50%. W strukturze użytków rolnych 85% stanow ią grunty orne (w gm inie M oszczeni ca ponad 91%).
Ponad połow a ludności (53,3% ) m ieszka w gospodarstw ach dom owych z użytkow nikiem indyw idualnego gospodarstw a rolnego o areale od 1 ha. W 2002 r., w gm inie A leksandrów odsetek ten wynosi aż 74,6% , Łęki Szlachec kie 68,5% , Czarnocin 65,9% , G rabica 64,4% , Ręczno 64,2% . N ajniższy jest w gm inach: M oszczenica 32,7% , R ozprza 43,4% i Sulejów (w ieś) - 43,2 % \
Tutejsze gospodarstw a rolne cechu ją się znacznym rozdrobnieniem , prawie połow a z nich (47.8% ) ma areał 1-5 ha, 33,5% od 5 -1 0 ha, a tylko 6,7% 15 i więcej ha. N ajw iększy odsetek karłow atych gospodarstw je s t w gm inach G orzkow ice, R ozprza i Sulejów , a najm niejszy w gm inach G rabica, W olbórz i Czarnocin.
4 Województwo łódzkie 2007 - podregiony, powiaty, gm iny, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2007.
5 Podstawowe informacje z Narodowego Spisu Ludności i M ieszkań oraz Powszechnego Spi su Rolnego 2002 w gminach. Województwo łódzkie. Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2003.
R ów nież ogólny w skaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w w iększości jednostek gm innych je st niższy niż przeciętny w kraju. Tutejsze gleby należą do średnio i słabo urodzajnych. Ich przeciętna w artość kształtuje się na poziom ie klasy bonitacyjnej IVb. N ajniższą przydatnością rolniczą gleb charakteryzują się gm iny położone w południowej części powiatu, zwłaszcza: A leksandrów , Łęki Szlacheckie, Ręczno i G orzkow ice. Stosunkow o dobrej jakości są natom iast w rejonie północnym , w gm inach: M oszczenica, Grabica, W olbórz oraz w północnej części gm in W ola K rzysztoporska i R ozprza6. Rzutuje to na strukturę upraw i poziom hodow li, uzyskiw ane wyniki finansow e oraz m ożliw ości inw estycyjne tutejszej ludności, które są ogólnie dość niskie. W yrazem tego je st m.in. m ało zadow alające w yposażenie gospodarstw w m a szyny rolnicze oraz m ieszkań w instalacje w odociągow o-sanitarne. Tow arow a produkcja rolnicza na jed n o gospodarstw o jest przeciętnie o 1/3 niższa od średniej w kraju7. N ajgorsza sytuacja w ystępuje w południowej części powiatu, najlepsza w północno-zachodniej, zw łaszcza w gm inach C zarnocin, Grabica, M oszczenica, W olbórz i W ola K rzysztoporska, w yróżniających się wysokim poziom em hodowli trzody chlew nej, stąd teren ten nazyw any je st „świńskim zagłębiem ”.
Małe są także środki finansow e, znajdujące się w dyspozycji większości władz lokalnych. O granicza to ich m ożliwości inwestycyjne, m.in. w zakresie infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej. Z tego powodu, pom imo wyraźnego postępu, jaki nastąpił w ostatnich kilkunastu latach, jej stan, zwłaszcza w zakresie gospodarki ściekowej, w przeważającej części gmin jest niezadowalający.
3. ZAOPATRZENIE W WODĘ
W grudniu 1998 r. tylko w gm inach C zarnocin, G orzkow ice i M oszczenica wodociąg publiczny funkcjonow ał we w szystkich m iejscow ościach8. N atom iast na pozostałym obszarze obejm ow ał swoim zasięgiem od 60% do 95% jednostek osadniczych (tabela 1). 75 miejscowości na terenie powiatu nie posiadało w ogóle sieci w odociągow ej, najw ięcej w gm inach: Łęki Szlacheckie (14), Aleksandrów (13), Sulejów (12), Rozprza (12) i W olbórz (10). W 23 przypadkach były to małe kolonie, przysiółki i osady sam otnicze położone z dala od zwartej za budowy. O gólna długość sieci w odociągow ej rozdzielczej w ynosiła 1215,3 km,
6 T. Witek (red.), Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gm in. JUNG, Puławy 1994.
7 Podstawowe informacje...
8 W gminie Gorzkowice 4 m iejscowości objęte były nim częściowo, Aleksandrów 3. Łęki Szlacheckie 1. G rabica 1.
W yszczególnienie
Stan w 2006 r. Sieć w odociągowa w 1998 r. pow ierzchnia w km2 ludność sołectwa liczba miejscowości wiejskich długość połączenia do budynków m ieszkalnych miejscowości wyposażone w wodociąg ogółem na l/k m2 A leksandrów 144 4 522 31 32 44 77,9 1 077 31 Czarnocin 72 4 078 57 14 13 67.9 1 054 13 G orzkow ice 1 0 2 8 637 85 21 26 134,2 2 115 26 G rabica 128 6 073 48 30 45 108,1 896 34 Łąki Szlacheckie 109 3 6 6 8 34 2 0 44 63,7 540 30 M oszczenica I I I 12 734 114 23 30 149,2 2 585 30 Ręczno 89 3 630 41 14 2 2 6 1 i 835 17 R ozprza 163 12 078 74 31 47 138,6 2 068 39 Sulejów 188* 15 589 83 25 30 90.5 1 471 18 W ola Krzysztoporska 171 11 607 6 8 42 59 230,0 2 8 1 3 57 W olbórz 152 7 645 50 2 2 44 93,7 1 737 34 O gółem powiat 1 429 90 261 63 274 404 1 215,3 17 191 329
* W tym 26 km i 6336 osób w mieście.
Źródło: Podstawowe dane statystyczne według m iast i gm in za 1998 r., U rząd Statystyczny, Piotrków Trybunalski 1999 (niepublikowane) i W ojewództwo łódzkie 2007 - podregiony, powiaty, gm iny.Urząd Statystyczny, Łódź.
4^ Ul P rz em ia n y w gos po dar ce w o d n o -ś c ie k o w e j na w si p io tr k o w sk ie j.. .
liczba przyłączy prow adzących do budynków m ieszkalnych 17 191, a zużycie wody z sieci na potrzeby gospodarstw dom ow ych 2515,6 dam 1 w ciągu roku9.
W m iejscow ościach pozbaw ionych w odociągu publicznego m ieszkańcy za opatryw ali się w wodę prawie w yłącznie z płytkich studni przydom ow ych, przew ażnie w sposób niezm echanizow any, rzadziej za pom ocą wodociągów zagrodow ych. W przypadku w iększego poboru wody w nich nie w ystarczało, dlatego 126 indywidualnych gospodarstw rolnych na terenie pow iatu zm uszo nych było do jej dow ożenia. N ajw ięcej takich przypadków zanotow ano w gm inach: Sulejów (43), Rozprza (27), G rabica (20) i Lęki Szlacheckie (19). W edług obliczeń autora, ich w łaściciele przeznaczyli na ten cel łącznie ponad 8200 god zin10.
Podkreślić należy, że w 1998 r. skala deficytu wody na wsi piotrkow skiej nie była duża. D ziesięć lat w cześniej, w 1989 r., występował on we wszystkich jednostkach gm innych. O dczuw ało go 21,2% indyw idualnych gospodarstw rolnych. N ajtrudniejsza sytuacja istniała w gm inach G rabica (36% ), Rozprza (25,4% ) i W ola K rzysztoporska (23,2% ), gdzie wodociągi sieciow e były nieliczne, a wielu rolników specjalizow ało się w hodowli trzody chlewnej. N iedostatek wody w ystępow ał tutaj przez w iększość roku. Drugi rejon dużego deficytu obejm ow ał gminy Łęki S zlacheckie (35,7% ) i A leksandrów (33,3% ), pozbaw ione w odociągów publicznych. Jednak, w zw iązku z dość niskim poziom em gospodarki rolnej, miał on tutaj głów nie charakter okresow y. Łączny czas, jak i poświęcili wtedy rolnicy na dow ożenie wody, przekraczał 240 tys. godzin. O dpow iada to okresow i 27,4 lat kalendarzow ych".
Problem deficytu wody na charakteryzow anym terenie przestał praktycznie istnieć dopiero w 2000 r. Przyczyniły się do tego przede w szystkim działania inw estycyjne, zrealizow ane przez w ładze lokalne, ale także w yższe sumy opadów atm osferycznych.
W okresie 1999-2006 prace zw iązane z bud ow ą i ro zbu do w ą ujęć wody oraz sieci w odociągow ej prow adzone były na terenie w szystkich gm in. N ajw iększy zakres m iały w najbardziej opóźnionych pod tym w zględem gm inach, takich jak: G rabica, W olbórz, A leksandrów , W ola K rzysztoporska
i Sulejów (tabela 2). N akłady poniesione na te działania w pow iecie w cenach stałych z 1999 r. w ynosiły łącznie 18 470,9 tys. zł, natom iast w cenach bie żących 19 911,2 tys. zł. N ajw yższe były w 2006 r. i 1999 r. (rysunek 2).
4 Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za 1998 r., Urząd Statystyczny w Piotr kowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 1999 (niepublikowane).
10 R. Gładysz, Przem iany w zaopatrzeniu wsi w wodę w obecnym pow iecie piotrkowskim w latach 90., [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002; tenże, Ekonomiczne i społeczne przem iany zaopatrzenia w wodę gospodarstw wiejskich i gospodarka ściekowa w regionie piotrkowskim, Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007.
tys. zł 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
Rys. 2. Nakłady inwestycyjne poniesione przez gminy na budowę w odociągów i kanalizacji na wsi (w cenach bieżących)
Podstaw ow e źródło finansow ania realizow anych zadań stanow iły środki w łasne sam orządów terytorialnych. Ich udział w całości nakładów inw estycyj nych w tym okresie wynosił 81,5% (razem z zaciągniętym i i nieum orzonym i do końca 2007 r. pożyczkam i), najwyższy był w 2006 r. - 96,6% , najniższy w 1999 r. - 58,4% ). N atom iast w poszczególnych gm inach kształtow ał się w granicach od 55,5% (A leksandrów ) do 98.2% (C zarnocin). G m ina W olbórz w ykorzystała na ten cel rów nież 960,1 tys. zł z gm innego funduszu ochrony środow iska i gospodarki wodnej (z tego 721,3 tys. zł w 2004 r.), a G rabica
108,2 tys. zł (w 2005 r.). Społeczne kom itety budowy w odociągów (m ieszkań cy) partycypow ały w kosztach inw estycji zrealizow anych przez sam orządy średnio w 9,1% (oplata za przyłącza), najwięcej w gm inach Sulejów i A leksan drów, a w najm niejszym stopniu w gm inach C zarnocin, Ręczno, R ozprza i W ola K rzysztoporska, na terenie których w ykonyw ane były przede w szystkim zadania zw iązane z m odernizacją istniejących linii i rozbudow ą stacji w odociągow ych.
W 1999 r. kilka sam orządów lokalnych (Aleksandrów, Grabica, Łęki Szla checkie, Sulejów) otrzym ało na budowę sieci wodociągowej dotacje od wojewody łódzkiego. Ich łączna kwota wynosiła 554,4 tys. zł. Gm ina Grabica uzyskała także
156,8 tys. zł z Agencji Restrukturyzacji i M odernizacji Rolnictwa.
Bardzo istotną formę pom ocy finansow ej dla gm in, przez cały charaktery zow any okres, stanowiły nisko oprocentow ane pożyczki udzielane przez W ojew ódzki Fundusz Ochrony Środow iska i G ospodarki W odnej w Łodzi. N ie korzystały z nich tylko Czarnocin i G orzkow ice, natom iast najwięcej pożyczyły W olbórz, W ola K rzysztoporska, G rabica i A leksandrów . O gółem w latach 1999-2006 Fundusz przyznał 27 pożyczek, z czego 21 dotyczyło budow y sieci
1 1 I J J l
Q Sieć w odociągow a □ Sieć kanalizacyjna □ O czyszczalnie ścieków
w odociągow ej, a 6 rozbudow y i m odernizacji stacji w odociągow ych. Zgodnie z regulam inem pożyczkobiorca, w przypadku term inow ego zrealizow ania in w estycji, po osiągnięciu planow anych efektów ekologicznych i rzeczow ych oraz spłaceniu co najmniej 50% wartości pożyczki w raz z odsetkam i (od 2004 r. - 65% ), m oże ubiegać się o um orzenie pozostałej kwoty. Do końca 2007 r. władze Funduszu dokonały 18 umorzeń na łączną kwotę 545,7 tys. zł, z tego 233,1 tys. zł na rzecz gm iny Aleksandrów.
Efektami rzeczow ym i inw estycji, zrealizow anych w latach 1999-2006 przez sam orządy lokalne, były: zbudow anie i przekazanie do użytku 244,2 km sieci w odociągow ej, przepom pow ni wody w Przygłowie gm. Sulejów oraz roz budow a i m odernizacja 6 stacji w odociągow ych. Dzięki tem u dostęp do wody bieżącej uzyskali m ieszkańcy 57 jednostek osadniczych, a w 3 sieć rozbudow a no. W ykonano też 5037 połączeń prow adzących do budynków m ieszkalnych (tabela 2).
C zęść nowej sieci (17,3 km) wykonano w celu zastąpienia nią starej, azbe stocem entow ej. Działania takie zrealizow ano w gm inach: C zarnocin (7,8 km), Ręczno (6,5 km), W ola K rzysztoporska (2,3 km) i W olbórz (8,5 km). Pom im o tego, w dalszym ciągu w eksploatacji je st 47,9 km takich rur, najw ięcej w gm i nach: R ozprza (20,1 km), W ola K rzysztoporska (15 km ) i C zarnocin (9 km).
Dzięki opisanym działaniom odsetek osób zaopatrujących się w w odę z sie ci w odociągow ej wzrósł. W grudniu 2006 r. kształtow ał się na poziom ie od 69,1% w gm inie Łęki Szlacheckie i 72,9% w gm inie G rabica do 88,6% w gm inie W ola K rzysztoporska i 94% w gm inie C zarnocin. Zużycie wody z w odociągów sieciow ych w gospodarstw ach dom ow ych pozostało jed n ak na poziom ie podobnym ja k w 1998 r. W ynosiło ono 2540 dam 3 w 2006 r.12 T łum aczyć to należy przede w szystkim oszczędniejszym gospodarow aniem tym surow cem oraz regresem w hodowli. W iele gospodarstw prow adzących produk cję zw ierzęcą na dużą skalę, zw łaszcza hodow lę trzody chlew nej, ze w zględu na cenę wody czerpie j ą dla tych potrzeb nadal ze studni, przew ażnie głębinow ych, natom iast z w odociągu sieciow ego korzysta dla celów bytowych.
W yraźnie zm alała rów nież liczba podstaw ow ych jedn ostek osadniczych bez sieci w odociągow ej. W grudniu 2006 r. było ich w pow iecie piotrkow skim tylko 18 (9 wsi, 5 kolonii, 3 gajów ki i leśniczówki, 1 osada m łyńska - liczących jed n o lub kilka dom ostw )13, a 6 nie obejm ow ała zasięgiem całej m iejscowości (tabela 2).
12 Województwo łódzkie...
1 ’ W 2007 r. ich liczba zmalała do 16, z lego 6 nie kwalifikuje się obecnie do doprowadzenia sieci ze względu na małą liczbę zagród (lub brak stałych mieszkańców) i dużą odległość od istniejących linii.
W yszczególnienie
Lata 1999-2006 Stan w grudniu 2006 r. nakłady finansowe (ceny bieżące) w tys. zł sieć wodociągow a rozdzielcza w km połącze nia do budynków m iesz kalnych w szt. m iejsco wości zwodocią- gowane w szt. długość sieci wodocią gowej w km połącze nia do budynków m iesz kalnych w szt. zużycie wody z sieci przez gospo darstw a domowe w dam3 m iejsco wości podsta wowe bez wodociągu w szt. zbudo w ana przeka zana do użytku A leksandrów 2 386.5 34,8 36,3 374 10 114.2 1 451 168.4 3 Czarnocin 562,5 3.7 3,7 181 - 71,6 1 152 198,1 -G orzkowice 2 154.7 6 ,8 6 , 8 465 - 141.0 2 556 215.6 -G rabica 3 055,6 36,1 36,1 402 11 144,2 1 274 207,4 — Lęki Szlacheckie 906.6 15,3 16,8 206 1 0 80.5 746 69.5 4 M oszczenica 997,0 14,1 14,1 243 - 166,3 2 828 292,8 -Ręczno 1 226,7 7,7 7,7 124 1 62,7 1 059 125,0 4 Rozprza 1 365.9 25,6 25,6 1 017 7 164.2 2 952 302.5 1 Sulejów (wieś) 2 228,4 44.8 44,8 1 243 9 129,0 2 662 2 5 1 3 3 Wola K rzysztoporska 2 383.3 19,4 19,4 457 2 248.8 2 834 403,4 -W olbórz 2 644,0 35,9 35,9 325 7 120,9 2 0 0 0 305,9 3 O gółem powiat 19911.2 244,2 247,2 5 037 57 14 40.0 21 515 2 539.9 18
Źródło: W ojewództwo łódzkie 2007 oraz obliczenia w łasne na podstawie danych z gmin.
Pr ze m ia n y w g osp oda rc e w o d n o -ś c ie k o w e j na w si p io tr k o w sk ie j.. .
Podkreślić należy, że rów nież w m iejscow ościach w yposażonych w w odo ciąg część m ieszkańców nie korzysta z niego. Są to najczęściej osoby zużyw ają ce m ało wody (sam otne, rodziny patologiczne) lub m ieszkające w gospodar stw ach oddalonych od zwartej zabudow y. Czynnikiem decydującym w tym przypadku są względy ekonom iczne (koszt przyłącza i konieczność płacenia za pobraną wodę).
W om aw ianym okresie pracownicy kilku gm in, z różnych przyczyn, doko nali w spraw ozdaniach do Urzędu Statystycznego korekt, przew ażnie na m inus, w liczbie połączeń prow adzących do budynków m ieszkalnych. W gm inach W ol bórz i R ęczno rozbieżności dotyczą też długości wodociągu. Po ich uw zględnie niu, w edług obliczeń autora, w grudniu 2006 r. ogólna długość sieci rozdziel czej na wsi w ynosiła 1440 km, a liczba połączeń do gospodarstw dom ow ych 2 1 5 1 5 (tabela 2), natom iast w edług danych WIJS odpow iednio: 1439,5 km oraz 21 479 s z t.'4
4. ODPROWADZANIE I OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW
Z przedstaw ionego opisu wynika, że problem zaopatrzenia ludności w iej skiej w w odę na terenie powiatu piotrkow skiego zostal w zasadzie rozwiązany. N atom iast stan gospodarki ściekowej je st tutaj w ysoce niezadow alający, a zm iany w tym zakresie następują bardzo powoli. W ynika to głów nie z kilka krotnie w yższych kosztów inwestycji niż w przypadku budowy sieci w odocią gowej. Taki stan stw arza coraz większe zagrożenie dla środow iska, zw łaszcza wód pow ierzchniow ych i podziem nych. U łatw iony dostęp do wody i w yposaża nie m ieszkań w urządzenia sanitarne pow odują bowiem w zrost jej zużycia, a tym sam ym ilości pow stających i nieczyszczonych ścieków bytow o-gospo darczych, których sposób pozbyw ania się budzi poważne zastrzeżenia.
W grudniu 1998 r. zbiorcza sieć kanalizacyjna funkcjonow ała fragm enta rycznie w 5 z 11 gmin i obejm ow ała częściow o tylko 6 m iejscow ości (C zar nocin, G orzkow ice, M oszczenica, W ola M oszczenicka, Rozprza, W olbórz). W 2 jednostkach osadniczych była kanalizacja zakładow a (osady: B ogusław ice gm. W olbórz i Wola Krzysztoporska). Łączna długość kolektorów miała 42,7 km, a liczba połączeń prow adzących do budynków m ieszkalnych (razem z budyn kami zbiorow ego zam ieszkania) 690. Było w nich ok. 850 gospodarstw dom o wych, które w ciągu roku odprow adzały 369,6 dam 3 ścieków do sieci i oczysz czalni zbiorczych15. O biekty takie funkcjonow ały w C zarnocinie (o przepusto wości 200 m 3/dobę), G orzkow icach (200 m3/dobę), M oszczenicy (780 m Ydobę),
14 Tamże.
Rozprzy (500 m 3/dobę) i W olborzu (200 mVdobę), natom iast oczyszczalnie zakładow e były w osadach B ogusław ice oraz W ola Krzysztoporska.
W latach 1999-2006 prace inw estycyjne, m ające na celu popraw ę tego sta nu, prow adzone były w 7 gm inach (C zarnocin, G orzkow ice, M oszczenica, Ręczno, Rozprza, W ola K rzysztoporska i W olbórz), natom iast w 4 (A leksan drów , G rabica, Łęki S zlacheckie i Sulejów) nie zrobiono nic w tym kierunku.
Działania w zakresie oczyszczania ścieków polegały przede w szystkim na rozbudow ie i m odernizacji istniejących ju ż obiektów . Ich efektem były: całko w ita przebudow a oczyszczalni gm innej w C zarnocinie (do przepustow ości 500 mVdobę), zbudow anie oczyszczalni w R ęcznie (129 m /dobę), drugiego ciągu technologicznego w G orzkow icach (500 nv/dobę, co pozw oliło na w yłączenie z użytku dotychczas pracującego bloku), rozbudow a oczyszczalni w Woli K rzysztoporskiej (do 739,7 n r/d o b ę , przejętej przez gm inę od zlikw idow anej fabryki barw ników „O rganika”) i w W olborzu (do 500 n r/d o b ę). Ponadto do eksploatacji w łączono zbudow aną w 1998 r. oczyszczalnię w Starych Psarach gm. W olbórz (27,8 mVdobę) oraz kilka m ałych obiektów , obsługujących szkoły podstaw ow e w: Trzepnicy gm. Łęki Szlacheckie, Babach gm. M oszczenica, Stobnicy gm. Ręczno i G om ulinie gm. W ola K rzysztoporska oraz jed en blok m ieszkalny w M ilejow ie gm. Rozprza (5 mVdobę).
N akłady finansow e, poniesione na te zadania, w cenach bieżących wynosiły łącznie 9095,2 tys. zł, a w cenach stałych z 1999 r. - 8460,2 tys. zł. N ajw iększe były w latach 2 0 0 3 -2 0 0 4 r., a najm niejsze w 2005 i 2006 r. (rysunek 2), gdy opłacano tylko prace projektow e i drobne naprawy. N ajw ięcej pieniędzy wydały w ładze gmin G orzkow ice 2555,2 tys. zł (w cenach bieżących) i Czarnocin -2385.1 tys. zł (tabela 3).
W szystkie sam orządy przy realizowaniu inwestycji, oprócz środków włas nych, które stanowiły średnio 64,7% ogólnej sumy poniesionych wydatków, korzystały z pożyczek w W FOSiGW . Zaciągnięto je na 11 zadań, łącznie na sumę 2902.2 tys zł. Do końca 2007 r. 10 z nich zostało częściowo umorzonych. Suma umorzeń wynosiła 1087,5 tys. zł, z tego najwięcej uzyskały gminy Czarnocin (496,6 tys. zł). W ola Krzysztoporska (235 tys. zł) i W olbórz (160 tys. zł). O czysz czalnia na osiedlu w M ilejowie gm. R ozprza powstała dzięki dofinansowaniu przez Agencję Nieruchom ości Rolnych (33 tys. zł). N atom iast gminy Gorzkowice i W olbórz uzyskały na rozbudowę oczyszczalni zbiorczych dotacje z Programu SAPARD, odpowiednio 1179,9 tys. zł i 477,3 tys. z ł16.
W ydatki na budow ę i m odernizację sieci kanalizacyjnej były w charak teryzow anym okresie 2,5-krotnie w iększe niż na oczyszczanie. Łącznie, w cenach bieżących, w ynosiły 22 687,7 tys. zł, natom iast w cenach z 1999 r. - 21 218,5 tys. zł, z tego praw ie 40% przypada na gm inę M oszczenica (tabela 3). N ajw yższe były w latach 1999 i 2000, najm niejsze w 2002 r. - 959,9 tys. zł (rysunek 2).
v/l о
Tabela 3. Nakłady finansow e i efekty rzeczow e działań inwestycyjnych w zakresie gospodarki ściekowej zrealizow anych przez sam orządy lokalne w latach 1999-2006
W yszczególnienie
N akłady w tys. zł
(ceny bieżące) Efekty rzeczowe
na budow ę i m oderni zację oczyszczalni ścieków na budow ę i m oderni zację sieci kanaliza cyjnej zbiorcze oczyszczal nie ścieków w szt. sieć wodo ciągow ą w km połączenia do budynków m ieszkalnych w szt. miejscowości skanalizo wane w s z t Czarnocin 2 385,1 1 458,5 1 rozb.* 7,1 121 1 i 1 częśc.*
G orzkow ice 2 555,2 3 249.2 I rozb. 5.1 360
-Łęki Szlacheckie 77,2 - - - -
-M oszczenica 126,6 8 945,7 - 31,4 898 3 i 1 częśc.
Ręczno 473,0 2 025.4 I 6.1 95 1 częśc.
Rozprza 243,1 2 103,0 - 3,8 383 1 i 1 częśc.
W ola K rzysztoporska 1 930,7 1 285,7 1 rozb. 3.9 247 1 częśc.
W olbórz 1 304,3 3 620,2 1 i 1 rozb. 9,7 633 2
O gółem powiat 9 095,2 22 687,7 2 i 4 rozb. 67,1 2 138 7 i 5 częśc.
* O bjaśnienie: rozb. - rozbudow a; częśc. - częściowo.
Źródło: obliczenia w łasne na podstaw ie inform acji z urzędów gminnych.
R y sz ar d G ła d y sz
Podstaw ow e źródło finansow ania prac (75,8 % )17, podobnie ja k w przypad ku budowy sieci w odociągow ej i oczyszczalni ścieków , stanow iły środki z budżetu sam orządów lokalnych. Trzy z nich: W olbórz, W ola K rzysztoporska i G orzkow ice, w ykorzystały na ten cel także środki z gm innego funduszu ochrony środow iska i gospodarki wodnej, odpow iednio: 297,6 tys. zł, 121,2 tys. zł i 9,7 tys. zł. Udział m ieszkańców , w postaci zapłaty za przyłącze do sieci, wynosił 3,9% całości poniesionych wydatków.
W 1999 r. budowę kanalizacji na wsi wsparł, w form ie dotacji, w ojew oda łódzki. Otrzym ały je gm iny: G orzkow ice (47 tys. zł) i Rozprza (30 tys. zł). W latach 1999-2000 podobnej pom ocy udzielała ARiM R. Skorzystały z niej gminy: M oszczenica (250,4 tys. zł), W olborz (142,1 tys. zł) i Ręczno (300 tys. zł). Gm ina W olbórz, w 2003 r., dostała także 300 tys. zł z A gencji N ieruchom ości Rolnych, a w 2006 r. - 18,1 tys. zł z Pow iatow ego Funduszu O chrony Środow i ska i G ospodarki Wodnej.
N ajw ażniejszą formę pom ocy dla sam orządów stanow iły jed n ak pożyczki z W FOŚiGW . W latach 1999-2006 uzyskało je 7 gm in, na 32 zadania inw esty cyjne, najw iększe kwoty M oszczenica i W olbórz. Do końca 2007 r. 23 z nich zostały częściow o um orzone. Łączna kwota um orzeń w yniosła 2486,1 tys. zł, z tego najwięcej uzyskały gminy M oszczenica (870 tys. zł), Ręczno (450 tys. zł), G orzkow ice (401 tys. zł) i Rozprza (346,6 tys. zł).
Dwa zadania zostały zrealizow ane przy w sparciu finansow ym Unii Euro pejskiej, w ramach Programu SAPARD. W 2003 r. pom oc tak ą uzyskały gm iny M oszczenica (773,3 tys. zł) i Czarnocin (133,6 tys. zł). Przyczyniła się ona do zbudow ania 7,1 km sieci kanalizacyjnej i 164 połączeń do budynków m ieszkal nych18.
Efektami rzeczowym i ogółu prac, zrealizow anych przez sam orządy lokalne na terenach w iejskich w latach 1999-2006, było zbudow anie i przekazanie do użytku 67,1 km sieci, w tym 0,6 km w Woli K rzysztoporskiej w celu zastąpienia nią starej, żeliwnej oraz 2138 połączeń prow adzących do budynków m ieszkal nych. Kanalizacja zbiorcza pow stała w 11 m iejscow ościach (tabela 3), a w 3 zo stała rozbudow ana (M oszczenica, W ola M oszczenicka i W olbórz). Dzięki tem u liczba m iejscow ości, w których funkcjonow ała w zrosła do 19, ale tylko
11 z nich obejm ow ała w całości (tabela 3).
Poniew aż w charakteryzow anym okresie ubyło w statystyce 1,1 km kolekto ra w Woli Krzysztoporskiej i 0,4 km w gm. W olbórz, ale otrzym ała ona 0,7 km linii i 14 połączeń od ośrodka rekreacyjnego w B ronisław ow ie, dlatego na koniec 2006 r. długość sieci kanalizacji w pow iecie w ynosiła 108,4 km. Były do niej podłączone 2842 budynki m ieszkalne19. Liczba ludności korzysta
17 Łącznie z nie umorzonymi do końca 2007 r. pożyczkami. 18 TamZe.
jącej z kanalizacji zbiorczej przekraczała nieco 15,2 tys., czyli zaledw ie 16,8% ogółu.
Pozostałe gospodarstw a pozbyw ały się nieczystości, odprow adzając je do szam b, z których duża część je s t nieszczelna i pełni rolę dołów gnilnych, czasam i do nieczynnych studni, lokalnych cieków lub w ylew ając na podwórko, lub na pola. Do rzadkości, pom im o obow iązyw ania przepisów znow elizow anej w 2005 r. ustawy o utrzym aniu czystości i porządku w gm inach, należy korzy stanie z w ozów asenizacyjnych i w yw ożenie ścieków do punktów zlew nych przy oczyszczalniach. A rtykuł 5 tej ustawy nakłada na w łaścicieli posesji obow iązek przyłączenia nieruchom ości do istniejącej sieci kanalizacyjnej, a w przypadku jej braku w yposażenie nieruchom ości w zbiornik bezodpływ owy nieczystości ciekłych, spełniający określone przepisam i w ym agania (oraz za warcie um owy z upoważnionym przez gm inę zakładem na ich opróżnianie i wywóz) lub w przydom ow ą oczyszczalnię ścieków bytowych20.
W przypadku powiatu piotrkow skiego, ze w zględu na rozproszony system osadniczy, ważna rola w tym system ie przypada oczyszczalniom przyzagrodo wym, niestety, w grudniu 2006 r. było ich tylko 12 (2 w gm inie A leksandrów , 9 G rabica i 1 W ola Krzysztoporska).
N ajbliższe lata niew iele zm ienią istniejącą sytuację. Z w yw iadów przepro wadzonych przez autora w gm inach w ynika, że do 2010 r. dziew ięć z jedenastu sam orządów lokalnych planuje prace inw estycyjne w zakresie kanalizacji na wsi. Działań takich nie przew idują tylko w ładze gm in A leksandrów i Ręczno. W ich wyniku m ają powstać 3 zbiorcze oczyszczalnie ścieków (a 4 będą rozbudow ane) oraz ponad 150 km sieci kanalizacyjnej, która obejm ie zasięgiem 48 m iejscow ości podstaw ow ych. N ajw iększy zakres robót zam ierzają zrealizo wać gm iny: W ola Krzysztoporska (74 km sieci, 18 m iejscow ości), W olbórz (18 km, 4 m iejscow ości, oczyszczalnia) i R ozprza (26 km, 4 m iejscowości). Rzeczywisty efekt inwestycyjny będzie zapew ne niższy od planow anego, poniew aż w iększość gm in, ze względu na ograniczone środki własne, uzależnia go od otrzym ania pom ocy z funduszy unijnych. Jeżeli chodzi o budow ę oczysz czalni przydom ow ych, to żaden sam orząd do końca 2010 r. nie zam ierza angażow ać się w takie działania.
20 Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gm inach, tekst jednolity, DzU 2005, nr 17, poz. 458.
Ryszard Gładysz
C HANGES IN W ATER ANI) SEWAGE SYSTEMS ON RURAL AREAS IN THE DISTRICT OF PIOTRKÓW IN 1999-2006
(Summary')
Poviat o f Piotrków is a rural area. Its settlement is highly dispersed what leads to relatively high costs o f building water and sew age system. Although local authorities suffer lack o f financial resources, 244,2 km o f water pipes was as well as 5037 o f home connection to the w ater system w ere established in the period 1999-2006. In the beginning o f 2007, only 18 villages has not been connected to public w ater system.
Much more smaller development in the field o f sewage infrastructure investm ent was ob served. Only in 7 among 11 m unicipalities this kind o f public activity has been undertaken. In effect, 2 sewage plants were built and 4 other were modernized, 76,1 km in 11 villages and 2138 home sewage connection has been created. However, the percentage o f inhabitants using public sewage system is still low - it w as only 16,8% in the beginning o f 2007.
