R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T om XX VII, Z eszyt 6 - 1979
W Ł A D Y S Ł A W M A K A R S K I
O N A Z W IS K U W O J T Y Ł A
W ym ienione w tytule nazw isko nasuw a kilka refleksji językoznaw czych. Z a sadniczą kw estią zw iązaną z tą nazw ą osobow ą, ja k i z k ażd ą inną, je st jej pochodzenie. T eoretycznie nazw isko W ojtyła m ożna w yw odzić od p odstaw y apelatywnej wójt bądź onom astycznej Wojciech. Z tych dw u podstaw za bardziej p raw d o p o d o b n ą uznać należy form ę Wojciech. U stalenie takie zasadza się n a ogólnoonom astycznej dyrektyw ie, w myśl której, m ając do w yboru interpretację apelatyw ną i onom astyczną, „decydujem y się na interpretację onom astyczną z tego m ianowicie pow odu, poniew aż w ten sposób pozostajem y w tej samej grupie leksykalnej; poszczególne nazwy w yjaśniam y w oparciu o n a z w y ja k o o grupę zdecydowanie najbliższą” 1.
N azw isko W ojtyła zinterpretow ane zgodnie z pow yższą z asad ą ja k o deryw at imienia Wojciech należałoby zatem do dużej grupy nazwisk odim iennych, ró w n o ległej do dw u grup nazw isk utw orzonych od nazw m iejscowych o raz etnicznych, a w raz z tym i grupam i do nazw isk odonom astycznych op o n en tn y ch do klasy nazwisk odapelatyw nych. Zw iązane z pow szechnie w całej Polsce używ anym imieniem zawdzięczającym swą popularność kultow i św. W ojciecha2 m ieściłoby się w liczm m szeregu form nazewniczych takich, jak ; W ójciak, Wojcial, Wojciej, Wojciel, W ojciesiak, W ojcies:, W o jciesza k. W ojcieszek, W ojcieszko, W ójcik, Wojcisz, Wojcinowicz, W ojdo. Wojciuch, Wojciul, Wojciula, Wójta, W ojtacha, Wojtachnia, Woj ta k , Wojtal, Wojtala, W ojtalewicz, Wojtala, W oj ta n , W ojtanek, Wojtanowicz, Wojtar, Wojtarowicz, Wojtas. W ojtasiak, W ojtasik, W ojtasz, W ojta- sza, W ojtaszek, W ojtaszka, Wojtas, W ojtczuk, W ojtek, Wojtel, W ojteńko, Wojtera, W ojtkielew icz, W ojtko, W o jtk o w ia k , W ojtnach, W ojton, W ojtoń, W ojtow icz, Wojtucha, Wojtulewicz, W ojtunik, W ojtuń, Wojtur, Wojtuś, W ojtusiak, W oj tusz, W ojtuszyk, Wojtuś, W ojtych, W ojtyczko, W ojtyga, W ojtyl, W ojtyła, W ojtylko, Wojtyło, W ojtyna, W ojtynek, W ojtyniak, W ojtyra, W ojtys, W ojtysiak, W ojtyska,
1 M . K a r a ś . A nlroponim iczny su jik s -ur. -ura w ję z y k u p o lsk im . „Z eszyty N a u k o w e U n iw ersy tetu Jagiellońskiego. Prace Językoznaw cze" 1970 z. 29 s. 21.
J J. B y s t r o ń . Księga imion w Polsce używ anych. W arsz aw a 1938 s. 356-357; M. K a r p l u k ó w n a . Z badań nad p o lsk im nazew nictwem osobow ym X V i p o c z ą tk ó w X V I wieku. „ O n o m a slic a " 3:1959 s. 183-184.
16 W Ł A D Y S Ł A W M A K A R S K I
W ojtyszek, W ojtyś (B ystroń 279, M at, Spisy). Szereg ten m ogłyby także uzupełnić form y z pniem W o(j)- typu W och. Woj, Wojaś, Wojczul, Wojczulewicz, W ojczyk, W ojda, Wojdala, Wojdala, Wojdat, W ojdasz, Wojdo, W ojdulak, Wojdula, Wojdycz, Wojdyga, W ojdylak, W ojdyła, W ojdzilewicz, Wojech, Wojen, W ojko, W ojszko, Woju ta, W oś (Spisy), o ile naw iązyw ałyby one do podstaw y Wojciech, a nie do innych im ion z członem Woj- (-w oj) w rodzaju Wojhor, Wojmir, Wojsław, lub Borzywoj, Budziwoj (Tasz 105-106).
N a tle innych szeregów p roporcjonalnych odim iennych form nazewniczych. por. np. deryw aty im ienia Bartłomiej: Bart, Barta, Barto, Bartek. Bartko, Bartol, Bartoń, B artosz, Bartoszek, Bartoszka, Bartowic, Bartuch, Bartusz, Bartyła, Bartysz, Barach, B a tu ta (SN O 1 95-105). ciąg nazewniczy o p arty na imieniu Wojciech odznacza się w ielką różnorodnością. Przejawia się ona w różnorakim traktow aniu podstaw y: ja k o form y niezdezintegrow anej w deryw atach typu Wojcieszek bądź form y zdezintegrow anej, i to w różny sposób, ja k w deryw atach typu Woch. Wójta. Przede wszystkim jed n ak owa ró żnorodność jest widoczna w zróżnicow aniu form antów , W deryw atach om aw ianego szeregu zaw arte są bowiem form anty proste, jak np. w Woch, Woś, W ójta, oraz' form anty złożone, ja k np. w W ojtasik, Wojtulewicz; w ystępują w nich form anty w yrażające się odm iennym i podstaw am i spółgłoskow y mi: -ch- ja k w W ojtych, -d- ja k w Wojda, -g- jak w W ojtyga, -A -jak w W ójciak, -/• ja k w Wojtal, - /- ja k w W ojtyła, -n- jak w W ojtan, -//-ja k w W oj toń, -,v-jak w W ojtas, -sz- ja k w W ojtasz, o raz różnym i wstępnym i sam ogłoskam i form antu: -o- ja k w W ojtko, -a- ja k w Wojtaclia, -e- ja k w Wojciesz, -u- ja k w Wojtur, -y- jak w W oj rys; wreszcie spo ty k a się fo rm an ty zróżnicow ane ze względu n a m orfem k o ń cówkowy: m ęski -o- ja k w Woch, żeński -a ja k w Wójta, nijaki -o ja k w Wajdo. Z tą ró ż n o ra k ą oceną fo rm aln ą pow yższych nazw osobow ych wiąże się ró żn o ro d n o ść ich historycznej oceny sem antycznej. Dziś form y te funkcjonujące przede w szystkim ja k o nazw iska stanow ią klasę w tórną do historycznych form im iennych nacechow anych em ocjonalnie d o d a tn io , czyli tzw. hipokorystyków typu Wojcio, W ojtasz, Wojtuń; do form przezw iskow ych nacechow anych pod względem em ocjonalnym ujem nie typu Wojtur, W ojtyga, W ojtys bądź też d o form dem inu- ty w n o -p atro n im iczn y ch ty p u W ojtak, Wojtanowicz., W ojtka z fakultatyw nym ładunkiem em ocjonalnym właściwym hipokorystykom .
Jak na tle powyższych typów form alnych i sem antycznych przedstaw ia się inte resująca nas form a W ojtyła?
N azw a ta — p o d o b n ie ja k większość deryw atów imienia Wojciech — została u tw o rzo n a od cząstki Wojt- stanow iącej fragm ent podstaw y, który nie pokryw a się z jej podziałem m orfologicznym W oj-ciechcps. *Voj-tex . Tego rodzaju m orfologi czne okaleczenie podstaw y (m utylacja) nie jest tu czymś niezwykłym, występuje bowiem w szeregu derywatów nazewniczych zarów no dawnych, np. Bronisl<Bronisław, Sultm < Sulim ir (Tasz 46), ja k i nowszych, np. Jaś<Jan, S taś^Stanisław . Stanow i ono podstaw ow y środek ekspresyw izacji deryw atu, ja k np. w Bronisł, albo jeden z takich środków tow arzyszący ekspresyw nym elem entom m orfologicznym , jak np. w Staś.
O N A Z W ISK U W O J T Y Ł A 17
W p rzy p ad k u nazwy W ojtyła m utylacja m a jeszcze d o d atk o w e uzasadnienie, k tó re wiąże się z fałszywą interpretacją p o d sta w y ' Wojciech ja k o form y z sufiksem -ech, proporcjonalnej do historycznych deryw atów ty p u Godziech, M ilech (Tasz 49).
W ta k uzyskanym tem acie słow otw órczym W ojt- zw raca uw agę jeg o tw ardy wygłos, oponentny d o miękkiej spółgłoski ć w podstaw ie słow otw órczej Wojciech. T a k a dyspalatalizacja spółgłoski podstaw y w procesach deryw acyjnych to zjaw isko system ow e ta k w dery w atach nazew niczych w stecznych ty p u G ost< G ości-, Stan< Stani-, ja k i w postępow ych typu Gostek<Gości-, Stanek< Stani-. Proces ten ma starą m etrykę, sięga bowiem epoki prasłow iańskiej, kiedy to dzisiejszym łub staropolskim m iękkim spółgłoskom ć, dź, ń, rz, l itp. odpow iadały prasłow iańskie t \ d \ n ', /•’, / ’ itp, k tó re nie stanow iły odrębnych fonem ów , lecz jedynie zm iękczone przed sam ogłoskam i przednim i w arianty fonem ów tw ardych ty p u t. d . n . r , l. T o one właśnie pojaw iały się w wygłosie deryw atów w stecznych tak ich , ja k Gost, Sta n , a w tórnie także w opartych na tych form ach deryw atach postępow ych ty p u G ostek, Stanek. A n troponim y ze spółgłoską m iękką takie, ja k np. S taniek, to rezu ltat późniejszego procesu w yrów nania analogicznego d o pod staw ze spółgłoską m iękką typu Stanisław3, zaś form y w rodzaju K azik to wynik oddziaływ ania n a pień wstępnej przedniej sam ogłoski form antu.
D rugim po tem acie słow otw órczym w spólkom ponentem form y nazewniczej W ojtyła jest fo rm an t -yla, złożo"v- z m orfem u końców kow ego -a o raz z m orfem u przedkońców kow ego -yl-. K ażdy z tych elem entów w ym aga odrębnego om ów ienia.
Fleksyjny żeński m orfem końców kow y -a w form ie W ojtvła, p o d o b n ie iak w an tro p o n im ach typu Bliza, W itosza (Tasz 64, 104) odnoszących się do osób ro d zaju męskiego, traci swą podstaw ow ą funkcję w yznacznika rodzaju żeńskiego (n eu trali zacja kategorii rodzaju), stając się środkiem ekspresyw izacji form y4 rów norzędnym do takich środków , ja k om ów iona ju ż dezintegracja podstaw y lub jeszcze inny ekspresyw ny wyznacznik m orfologiczny, o k tó ry m będzie m ow a niżej. Z funkcją ekspresyw ną końców ki -a koresponduje tak aż funkcja końców ki rod zaju nijakiego -o w form ach im ion spieszczonych ty p u Jasio, Franio o raz w nazw iskach takich, ja k Dudało, Szum iło czy też W ojtyło (K oz 81,86). O bie te końców ki ze w zględu na em ocjonalne nacechow anie się opon en tn e d o -o końców ki ro d zaju m ęskiego w form ach typu Gost, S taszek, W ojtył nie pełniącej funkcji ekspresyw no-im pre- sywnej.
W odróżnieniu od om ów ionej końców ki rodzajow ej -a, k tó ra m a c h a ra k te r fa kultatyw ny, drugi w spółkom ponent fo rm an tu -yla, tj. sufiks -yl-, stanow i jego stałą część (korpus form antu), niezależną od w ariantów rodzajow ych W o jty l(a )(-o ). J a k a jest funkcja i geneza tego sufisku?
3 J. K u r y ł o w i c z . O n iektórych właściwościach im ion skróconych. W : S y m b o la e philologicae in honorem Yitoldi T a szycki. W ro cław 1968 s. 178-180.
4 W . T a s z y c k i . N ajdaw niejsze p o lsk ie im iona osobowe. K ra k ó w 1925 s. 47-48. P o d o b n ie w funkcji ckspresyw no-im presyw nej w ykorzystuje się k ate g o rię fleksyjną ro d z a ju i liczby w fo rm a c h p lu ra lis m ajesta tis ty p u b a bka p rzyszli, d ziadek poszli.
18 W ŁA D Y SŁA W M AKARSK.I
O tóż om aw iany sufiks ze w zględu n a spółgłoskow ą podstaw ę -/- w prow adza deryw aty w ro d zaju W ojtyła do klasy historycznych ekspresywów o charakterze pejoratyw nym , k tó ry ch w artość em ocjonalna nie zależy od jakości pozostałych elem entów fo rm an tu . Z atem k ontekstem dla nazw iska W ojtyła poza najbliższymi m u form am i n a -y l(a ) (-o ) typu B arty la, Boryla, Buryla, Burylo, Gurdylo, M ar ty ta, Pietryło, Św itylo, Wojdyl, Wojdyła (K oz 86-87) są także ekspresyw a n a -la(-o) typu Bierła, Ciągło, Ścisło, Tarło, Uziembło (K oz 85); n a -a ł(a )(-o ) typu Bajtala, Chli pała, Chuchała, Gabała, M acał, M rugało, Warszala (K oz 81-85); na -ił(a ) (-o) typu
Budził, Chodziło, Gadzila, Godziła, Kusiło, Radziła Rodził, Szum ilo (K oz 86); n a -o l(a ) typu Gomol, M acioł, Radola, Strachała, Warchol (K oz 76-77) oraz na -uł(-a) ty p u D eptuła, Choduła, Januła, M ikuła, Piskuła, Szepuł, Szym ula (K oz 78-79).
Szeregi te stanow ią grupę ekspresyw ów rów norzędną do ekspresywnych a n tro ponim ów z inną p o d staw ą spółgłoskow ą, ja k np. -ch-, por. Babiuch, Ciasnocha, M alycha, Pająch, Taduch (K oz 33-42)5; -d-, por. Dziurda, Janoda, Stanie da, Tomida (K o z 50-52); -g-, por. Andryga, Dylcpg, Jam roga, Jurga, Łom aga (K oz 68-70); -/-, por. Chrapla, Guziel, Jędral, Szom ola (K oz 72-80); -n (-ń )-, por. Czyston, Lizun, Łysoń, Suchan, W ojtan (K oz 15-32); -r-, por. Konior, M uchar, Stachura, W acyra (K o z 88-95); -s-, por. Gabryś, M iękas, Pietras, W idłus (K oz 1-15); -t-, p o r Caputa, Dlugota, Depta, Janut (K oz 42-50).
W szystkie one tw orzą klasę o p o n en tn ą do form ekspresyw nych o d odatnim ła d u n k u em ocjonalnym (hipokorystyków ) w yrażających się swoistymi spółgłoskow y mi w ykładnikam i sufiksalnym i, przede w szystkim spółgłoskam i historycznie i a k tu alnie m iękkim i, ja k -sz w M iłosz, Stosz, -ń- w Henio, -ś- w Jasio, -ź- w Kazio itp. Jeszcze szerszym kontekstem dla w szystkich tych onom astycznych form eks presyw nych są odpow iednie form y rzeczow ników apelatyw nych z takim i sam ym i w ykładnikam i spółgłoskow ym i, tj. -ch-, por. np. tlustoch, pleciuch (Łoś 94): -d-, por. m aruda, paskuda (Łoś 61); -g-, por. dziadyga, pleciuga (Łoś 92); -1-, por. gęhal„
mądrala (Łoś 47); por. gam ula ’g am o ń ’, niezguła (Łoś 48); por. blazgoń
’głupiom ow ny’, gamoń (Łoś 38); -r-, por. kostyra ’gracz w k o stk i’, niemczura (Ł oś 44); -s-, por. grubas, plaksa; -t-, por. gołota ’nędzarz’, kuchta (Łoś 53).
D ru g i w spółkom ponent om aw ianego sufiksu -ył-, tj. -y-, stanow i w odróżnieniu od / elem ent em ocjonalnie nie nacechow any. Podobnie ja k inne wstępne sam ogłoski m orfem ow e pełni on rolę elem entu stru k tu raln eg o , czyli łącznika między pniem a spółgłoskow ą p o d staw ą fo rm an tu . Tego ro d zaju łącznik, historycznie wyznaczany przez tem atyczną sam ogłoskę pnia, stał się w apelatyw nych i antroponim icznych ekspresyw ach po różnego ro d zaju w yrów naniach analogicznych niezależnym od te m a tu elem entem wym iennym . Św iadczą o tym szeregi form typu Gosiach, Gościch, Gościech; Radoch, Raduch, Radziech (T asz 49), gdzie sufiksalna sam ogłoska przew ażnie nie pozostaje w zgodzie z historycznym wygłosem sam ogłoskow ym pnia.
5 P o r. P . S m o c z y ń s k i . Słow iańskie im iona posp o lite i własne z podstaw ow ym -ch- w części sufiksalnej. Ł ó d ź 1963.
O N A Z W IS K U W O J T Y Ł A i ?
N ie ma również takiej m otyw acji w szeregu form o p arty ch n a p n iu W ojt-: W ojtala, Wojtulewicz, a także Wojtyła.
Jeśli zatem form a słow otw órcza interesującej nas nazwy nie zależy o d h isto rycznej sam ogłoski piennej, trzeba j ą tłum aczyć ja k o form ę analogiczną d o apela- tywów lub an troponim ów n a -yl-, gdzie -y- je st uspraw iedliw ione historyczną p o stacią tem atu.
Szukając takich form w śród apelatyw ów rzeczow nikow ych, znajdujem y je d n ą tylko grupę rodzajow ą zgodną z interesującą nas form ą nazew niczą, tj. z fo rm ą żeńską na -y/a. Jest o na bardzo skrom na, reprezentow ana jedynie przez rzeczowniki k o b y h , mogiła<mogyla, ob a zresztą o niejasnej etym ologii i niezupełnie przejrzystej budow ie (D o r 69), dalej przez bryła, gw arow e kopyla< ukr. kopyło ’część sań ’ (SJP III 998) oraz wyraz włoskiego pochodzenia baryła, d o typu na -yla p o d o b n y tylko zewnętrznie. Powyższe apelatyw a je d n a k nie m ogły stanow ić dla form nazew niczych na -yla historycznego wzorca ani m orfologicznego, a to z uwagi na sw oją ilościow ą niereprezentatyw ność, ani też sem antycznego, gdyż żadne z nich nie należy d o klasy rzeczowników ekspresywnych określających cechy ludzi, w której m ożna by szukać pierw ow zoru dla ekspresyw nych an tro p o n im ó w , por. np. odpow iedniości A ndry- ga : dziadyga, Jędral : gębal, Pietras : grubas, Pietroń : gam oń, Stachura : szłach- ciura. O m aw iane rzeczowniki n a -yla, p o d o b n ie ja k inne z sufiksalnym -y- ty p u -ycz, -yk, -ynia, mogły jedynie w zm acniać antroponim iczny m odel słow otw órczy n a -y-, którego genezy należy jed n ak szukać gdzie indziej.
K lasę, k tó ra mieści w sobie -^’-uzasadnione historyczną p ostacią pnia, stan o w ią dopiero niektóre antro p o n im y n a -yl-. C hodzi tu o nieliczne form y typu Był, O m yła, P rzybyło, Ryło (K oz 86) w postaci historycznych im iesłowów p o ch o d n y ch od czasow ników z tem atycznym -y- niezaabsorbow anym przez sufiks spółgłoskow y -/-. F orm y te w raz z an tro p o n im am i w postaci takich sam ych im iesłowów czynnych czasow ników -a-, -e-, -i- tem atow ych w ro d zaju Drapała, Kwiczała, Kusiło, Sędziła (K oz 81-86) oraz imiesłowów biernych n a np. Bojan, Kochan (T asz 45-46), stając się ekspresyw am i dzięki w artości znaczeniowej pni, m ogły stanow ić pierw ow zór d la ekspresywnych a n tro p o n im ó w adapelatyw nych nieczasow nikow ych oraz a n tro p o n i m ów odim iennych. Jed n ak w obec niewielkiej reprezentatyw ności ilościowej a n tro ponim ów w form ie historycznych im iesłowów n a -yl-, tłum aczącej się sk ro m n ą liczbą czasow ników -y-tem atow ych, bodaj czy nie większy wpływ n a u k ształto w an ie się typu antroponim icznego reprezentow anego przez form ę W ojtyła w yw arł bardziej żyw otny w spom niany ju ż sufiks -ił- w tak ich nazw ach, ja k Budził, Kosiło, Radziła, Szum iło (K oz 86). Jest on tożsam y z -yl- ja k o sufiks im iesłowowy, a także szczególnie m u bliski pod względem form alnym z racji obecności takiegoż sam ego -/- oraz w stępnego elem entu sam ogłoskow ego -i- określanego w raz z -y- ja k o w arianty tego sam ego fonem u. T a właśnie cecha form alna staje się zasad ą repartycji sufiksów -yl, -ił-: -yl- w form acjach z tem atem słow otw órczym tw ardym lu b stw ardniałym , -ił- w form acjach z tem atem m iękkim . Z atem obie form y sufiksalne, których wstępny elem ent sam ogłoskow y jest determ inow any fonetycznie przez pień,
20 W Ł A D Y S Ł A W M A K A R S K I
w o ln o tra k to w a ć ja k o w arian ty tego sam ego sufiksu charakteryzow anego ze stan o w iska funkcjonalnego. P o d o b n ie rzecz się m a z p aram i innych sufiksów n a -i- // -y~, j a k np. w -ich / / -ych, p o r. Pawlich // Gabrych (K oz 36-38); -ida f f -yda, por. Tomi- d a ¡1 Jurgyda (K o z 51); -iga // -yga, p o r. Janiga // P ietryga (K oz 68-69)s; -ik // -yk, p o r. P aw lik / / H e n ryk (K oz 66), -ika // -yka, por. M a n ika / P ietryka (K oz 64); -ina H -yna, p o r. Bielina // S zyro kyn a (Tasz 64, 99); -isz // -ysz, p o r. Bielisz // M ałysz (K o z 1-4) itp. T en sam typ oboczności reprezentują także sufiksy z innym i sam o głoskam i: -a-, -e-, -o-, -u-, k tó ry ch w ariantność w yraża się jedynie obecnością iub b rak iem m iękkości poprzedzającej spółgłoski pnia, por. - as // -as, np. w Pawlas // P ietras (K o z 8-10); - ’ek / / -ek, np. w M aciek // W ojtek; - ’och // -och, np. w Babioch ¡1 C zystoch (K oz 33-35); -'ura // -ura, np. w K aziura // Stachura (K oz 94-95)7. , W e w szystkich tego ty p u obocznościach sufiksalnych spraw ą do wyjaśnienia
p o zo staje m otyw acja tw ardej lu b miękkiej postaci tem atu. W om awianej nazwie W ojtyła te m a t W ojt- ze zdyspalatalizow aną spółgłoską wygłosow ą jest, ja k ju ż w sp o m n ian o , dziedzictw em stan u prasłow iańskiego, kiedy pienne t stanow iło tw a rd y w a ria n t zm iękczonego t ’ w p odstaw ie * Vojtexh. O pierając się n a takim pniu tw o rz o n o stare form y nazew'nicze ty p u Wójta, W ójtach, W ojtasz, W ojtek itp. oraz analogicznie form y późniejsze z sufiksalnym -g-, -r-, -l- itp., a w śród nich także in tere su jącą n as form ę W ojtyła. T eoretycznie ta k a p ostać pnia w om aw ianym n azw isku — ja k i w innych p o d o b n y ch m u — nie je st koniecznością. Przecież obok W ojtyła m ożliw a byłaby fo rm a *W ojciła z tem atem m iękkim nie zm ienionym w sto su n k u d o p odstaw y Wojciech, p o r. oboczności Arcisz // A rtysz (SN O I 64, 69), B iełut D Bialuta (S iudut 391), S ta n ek // Sta n iek (T asz 51) itp., ale właśnie fo rm a *W ojciła — ja k też np. * W ojciga, * Wojcira z -i- p o pałatalnej spółgłosce podstaw y -— nie są notow ane. Być m oże zatem w olno m ówić o w ykształceniu się norm y, k tó ra w łaśnie tak ich form p o chodnych od im ienia Wojciech nie dopuszczała, zachow ując d la tego im ienia odpow iednie deryw aty n a
P o z a p rz e d sta w io n ą tu ro d z im ą genezą sufiksu -yl- istnieje teo rety czn a m ożliw ość objaśnienia go ja k o form y w tórnej do obcego słow iańskiego -ił-. W tedy n azw a W ojtyła byłaby ad a p to w a n ą fo rm ą cudzego * Yojtiła. N ależałoby wziąć pod uw agę oddziaływ anie sąsiednich języków słow iańskich: czeskiego, słowackiego, ruskiego, gdzie takiej form y m ożna by oczekiw ać w obec historycznej bądź aktualnej obecności w tych językach zarów no ty p u antroponim icznego n a -ił-, ja k też im ienia V o jte x . N a gruncie czeskim , a zapew ne rów nież słowackim , nazw y n a -ił-, choć z n an e w przeszłości i obecnie, por. Budil, N euzil (S voboda 168), B u lił, Cecił, Jarosil (B eneś 101, 103), nie stanow ią ty p u zbyt licznego. Ż yw otne zaś do dziś pozostaje im ię V ojtex (Benes 50). T yp n a -ił- je st o wiele bardziej reprezentatyw ny dla a n tro po n im ii ruskiej. Szczególnie b o g ato przedstaw ia się m ateriał staroruski, gdzie ob o k
* P o r. M . C h l o p i c k a . N a z w y z su jik sa m i -iga, -yga. „Z eszyły N a u k o w e U n iw ersy tetu Jagielloń sk ie g o . P ra c e Języ k o zn aw cze” 1970 z. 29 s. 123-133.
O N A Z W IS K U W O J T Y Ł A 21
im ion chrześcijańskich n a -ił- ty p u Gawrił, M ichaił (Skulina II 68-69), a d a p to w a nych n a om aw iany g ru n t za pośrednictw em języka greckiego, często n o to w an e są form y n a -ił-, szczególnie bliskie analizow anej nazw ie W ojtyła, bo tw orzone o d złożonych im ion pochodzenia słow iańskiego, takie ja k N ezdila, Putila, Stanila, Sudiła, Voila, Dobriło, Javilo, Radiło itp. (Skulina II 36). T en sam ty p n a -il-, zwłaszcza w w ariancie rodzajow ym nijakim , pośw iadczają dla obszaru m ałoruskiego historyczne źródła kresow e polskie, por. Danilo, Hunilo, M aniło, S ta n il(o ) (S N O I 457, II 324, III 390-391, V 177-178), ja k też współczesne ukraińskie, p o r. Grecyło, Ivanylo, Zabarylo, Vojdylo (R ed’ko). Tej żyw otności ty p u antroponim icznego -ił- n a gruncie ruskim nie tow arzyszy jed n a k żyw otność im ienia Vojtèx, notow anego tylko d la okresu staroruskiego (Skulina II 230). A zatem form acja W ojtyła, choć teo re tycznie m ożliwa ja k o w całości u tw o rzo n a od form y czeskiej, słowackiej b ąd ź ruskiej, w ykazywałaby większą zależność od języ k a ruskiego ze względu n a sufisk -yl- < -ił, zaś od języka czeskiego i słow ackiego ze w zględu n a pień Wojt-.
A dapcja hipotetycznej obcej form y * Vojtila n a g ru n t polski m ogłaby przebiegać w dw ojaki sposób. Zgodnie z odziedziczoną z praslow iańszczyzny tendencją d o p alatalizacji spółgłoski przed sam o g ło sk ą p rz e d n ią fo rm a * V ojtila uległaby przekształceniu w * Wojcila i ta k ą form ę należałoby uznać za całkow icie spolszczo n ą, por. adaptow ane według powyższej zasady staropolskie form y im ion chrześci jań sk ich Gabrzyjal, Ożep, Szczepan itp. (S N O II 90, IV 106-108). D rugi sposób
adaptacji, późniejszy, polegałby na dyspalatalizacji grupy li, tj. n a zam ianie i w tylne y z zachow aniem tem atycznego choć zdyspalatalizow anego t. T a k p ow stałą form ę W ojtyła trzeba by określić ja k o nazwę niezupełnie spolonizow aną, zachow ującą ślad oryginału w postaci t, por. a d ap to w an e w p o d o b n y sposób średniopolskie i w spół czesne form y im ion chrześcijańskich Gabryjel, Józef, Stefa n itp.
Pozostając przy interpretacji nazwy W ojtyła ja k o w yniku k o n tak tó w międzyjęzy- kowych, m ożna by traktow ać ją także ja k o form ę hyb ry d aln ą u tw o rzo n ą o d polskiej podstaw y Wojciech za pom ocą sufiksu -yl-, który został w yabstrahow any ze spolszczonych form pochodzenia ruskiego typu K ostyło, Kuryło, (SN O 111 100, 208- -209). W tedy zdyspalatalizow ana pienna spółgłoska t na miejscu ć zyskałaby objaśnienie ja k o elem ent determ inow any p ostacią fonetyczną fo rm an tu .
Obie przedstaw ione interpretacje nazw iska W ojtyła ja k o form y o partej całkow i cie lub częściowo n a obcym wzorze nie w ykluczają je d n a k — naw et n a terenach językow o m ieszanych — jej poprzednio om ów ionej rodzim ej genezy, w zupełności tłum aczącej się na tle polskiego system u fonetycznego i m orfologicznego.
*
Powyższe rozw ażania genetyczne m ożna uzupełnić jeszcze uw agam i o stra ty g ra fii nazw iska Wojtyła. W m ateriale staropolskim , n a k tó ry m opiera się Słow nik staro polskich nazw osobowych, w ystępuje tylko jed en zapis om aw ianej nazwy: Voytila (de) Srzem 1440 (1479-1499), co oczywiście nie daje podstaw y d o w nioskow ania o
22 W ŁA D Y SŁA W M A K A R S K I
jej geografii. S tosunkow o p ó źn a d a ta zapisu oraz w yjątkow ość tej form y na tle osobow ego nazew nictw a staropolskiego sugerują, że jej ilościowy rozwój przypada d o p iero n a okres p o r. 1500. W spółcześnie na podstaw ie spisów telefonicznych m o żn a ustalić w ystępow anie nazw iska W ojtyła w Bielsku Białej, Cieszynie, K ato w icach, K rakow ie, Legnicy, Pszczynie, Szczecinie, T oruniu, W arszaw ie i W rocławiu. Jeśli w tym szeregu pom inąć wielkie m iasta, k tóre charakteryzuje duży ruch m igracyjny, to n a podstaw ie bardziej m iarodajnego m ateriału, czyli spisów z m niejszych m iejscowości, gdzie stabilność osadnicza jest większa, m ożna sugerow ać w niosek, iż form a ta wywodzi się przede wszystkim z Polski południow ej, i to być m oże ograniczonej do Śląska. Z aw ierają ją bow iem spisy w takich miejscowościach, ja k Bielsko Biała, Cieszyn, Pszczyna, nic w ystępuje ona natom iast w analogicznym m ateriale Polski centralnej i północnej. Jest to praw dopodobnie odbicie stan u z okresu średniopolskiego, z którym zapew ne należy wiązać rozpowszechnienie form ty p u Wojtyła.
O p o n en tn y do tej form y w ariant rodzajow y męski W ojtyl, notow any raz tylko w dobie staropolskiej: Jaco b Voitil de M oglicz 1425 (M at), przypuszczalnie w okresie późniejszym staje się typem m artw ym , o czym m ożna sądzić na podstaw ie w spom nianych spisów nie odnotow ujących tej form y. Bardziej żywotny, przynaj mniej współcześnie, okazuje się w arian t rodzajow y nijaki W ojtyło notow any w G d ań sk u , Legnicy, N ow ym Sączu, P oznaniu i T oruniu. Na podstaw ie tego wykazu m iejscowości nie m ożna je d n a k ustalić pierw otnej geografii tego nazwiska. Być m oże rację m a R o sp o n d , tw ierdząc n a podstaw ie obecności nazwy W ojtyło w małej m iejscowości U lanów , że jest to form a o prow eniencji kresowej, co pozostaw ałoby w zgodzie z geografią innych form nazew niczych na -o".
Te trzy w arianty rodzajow e nazw iska W o jty ł(a ) ( -o), charakteryzow ane ja k o form y odim ienne, w yróżniają się na tle innych grup nazwisk (odapelatyw nych, odm iejscow ych, odetnicznych) ok reślo n ą stratygrafią socjalną. M ianow icie zw róco n o ju ż uwagę na to, „że najwięcej obecnie nazw isk będących im ionam i chrzestnym i ty p u W iktor, Jan, Tom asz lub pochodnym i od nich, np. Jańczyk. Tomaszewski, Janiak, W o jtko w ia k, W ojteczek itd., znajdujem y n a wsi. L ud bowiem od czasów najdaw niejszych najchętniej używał im ion dla określenia sąsiadów, zresztą nazwisk w znaczeniu dzisiejszym nie m iał aż po wiek X V H -X V III. Stąd w mniejszych m iastach całej Polski, d o k tó ry ch napływ ało wiele osadników z okolicznych wsi, nazw iska pochodzące od im ion chrzestnych stanow ią pow ażny o d setek ” 9.
W świetle pow yższych rozw ażań nazwisko'- W ojtyła jaw i się ja k o rodzim y, typow y dla Polski południow ej deryw at imienia Wojciech, złożony z pnia Wojt-, k tó ry stanow i wynik m utylacji i dyspalatalizacji podstaw y, oraz z form antu -yla,
8 S. R o s p o n d . S tra ty g ra fia p o lsk ic h nazw osobow ych. „ R o z p ra w y K om isji Językow ej W rocław skie g o T o w a rz y stw a N a u k o w e g o ” 7 : 1 9 6 9 s. 127; Z . K u r z o w a . S taro p o lskie n a zw y osobowe na -o (H istoria i g eo g ra fia ). „ O n o m á stic a ” 12:1967 s. 177-231.
O N A Z W ISK U W O J T Y Ł A 23
w yrażającego się fakultatyw ną końców ką fleksyjną -a i korpusem -yl- o p a rty m n a historycznych imiesłowach n a -y-l-, przede w szystkim zaś n a im iesłow ach z sufiksem -il-, w stosunku do którego sufiks antroponim iczny -yl- m oże być określany ja k o w arian t sufiksalny z tylnym y m otyw ow anym przez tw ardy wygłos pnia. D ziś nazw isko to stanowi form ację w tó rn ą do odim iennego przezw iska nacechow anego em ocjonalnie dzięki aż trzem wyznacznikom : dezintegracji podstaw y, sufiksalnem u -l- oraz końcowce rodzajow ej żeńskiej -a. T aki o b raz stru k tu raln y i sem antyczny om aw ianej form y jest obrazem historycznym . W odczuciu dzisiejszym nazw isko W ojtyła stanow i form ę o zatartej historycznej w artości em ocjonalnej w dużym stopniu zleksykalizow aną, nie zawsze k o jarzo n ą z p odstaw ą Wojciech.
S K R O I V
J. B e n c ś . O ccskych prijńtcnich. P ra h a 1962. J. B y s t r o ń . N a zw iska polskie. Lw ów 1936.
W . D o r o s z e w s k i . M onografie słow otw órcze. Form acje z p o d sta w o w ym -!- w czyści sujtksalnej. „P race F ilologiczne” 14:1929 s. 34-85.
K s. S. K o z i e r o w s k i N azw iska, p rze zw isk a , p rzy d o m k i, im iona p olskie. K sięga rodzaju ludu polskiego. P o zn ań 1938.
J. Ł o ś . G ra m a tyka p olska. C z. 2: Slow otw órstw o. Lw ów 1925. M a teriały d o Słow nika staropolskich nazw osobow ych. K rak ó w . J. R e d 'k o . D owidnyk ukrajinśkych prizw yszcz. K yjiw 1969.
A . S i u d u Ł N azw iska po lsk ie z p rzy ro stk ie m -ut. „S lavia O ccid en talis" 19:1948 s. 389-397. T. S k u l i n a . Siaroruskie im iennictwo osobowe. C z. 1-2. W rocław 1 1973-1974.
Słow nik ję z y k a polskiego. P o d red. W. D oroszew skiego. T. 1-11. W arsz aw a 1958-1969. Słow nik staropolskich nazw osobow ych. P o d r e d . W'. T aszyckiego. T. 1-5. W ro cław
1965-1977.
Spisy telefonów poszczególnych w ojew ództw za r o k 1979.
I. S v o b o d a . Staroceskb osobni jm ć n a a naśe p n jm e n i. P ra h a 1964. W. T a s z y c k i . N ajdaw niejsze p o lsk ie im iona osobow e. K ra k ó w 1925.
S U R L E N O M W O J T Y Ł A
R é s u m é
Le n o m de fam ille W ojtyła est une form e h isto riq u e indigène, à ca ra c tè re de so b riq u e t, dérivée d u n om Wojciech (A d alb ert). Elle co m p o rte le radical d é p a la ta lisé H'ojt- et le fo rm a n t -yla, c o n stitu é p a r la désinence fém inine -u et le m o rp h èm e prédésinentiel -yl-, ’ n e ttre en ra p p o rt su rto u t avec le m o rp h è m e p a rticip ia l -il-, p a r ra p p o rt auquel il c o n stitu e une v a ria n te suffixale m otivé p a r la finale d u re d u rad ical. L a d ésin té g ratio n de la base, le suffixal et la finale fém inine -a so n t les m a rq u e s de la v aleu r expressive h isto riq u e de ce nom . A u jo u rd 'h u i, n o u s som m es en présence d ’u n e fo rm e lexicalisée, à v aleu r ém otionnelle effacée. Bencs B ystroń D o r K oz Ł o ś M a t R e d ’ko Siudut S kulina SJP S N O Spisy S voboda T asz
