"Storia della teologia", I : "Epoca patristica", Casale Monferrato 1993 : [recenzja]

Janusz Słomka

"Storia della teologia", I : "Epoca

patristica", Casale Monferrato 1993 :

[recenzja]

Collectanea Theologica 64/1, 171-173

b ib lijn ego tek stu . A b y jed n a k sp ro sta ć tem u za d a n iu k o n ie c z n a je st, ze stro n y czy ta ją ceg o , p o k o r a serca, o tw a r to ść n a B o ż ą m o c , n a św ia tło D u c h a Ś w ięteg o , czy li inaczej p o sta w a m o d litew n a .

T e m a ty k ą w za jem n e g o p o w ią z a n ia m o d litw y i P ism a Ś w ięteg o te o lo g szw ajcarski, zm arły 26 czerw ca 1988 r., in te reso w a ł się przez ca łe sw o je ży cie. W ystarczy ty lk o p o d a ć kilka ty tu łó w z je g o rozległej b ib liografii: D a s b e tra c h te n d e G eh et, J o h a n n es V erlag E in sideln 1955, 1977; D u h a st W o rte ew igen L ebens, T rier 1989; L ic h t d es W o rte s, P a u lin u s-V erla g T rier 1987, 1992 o ra z in n e prace.

P o w y ż sz a p o zy cja sta n o w i w ięc d u c h o w y k o m e n ta rz a u to r a d o p ierw szeg o i d ru g ieg o L istu d o T e sa lo n ic z a n , d o p ierw szeg o i d ru g ieg o L istu d o T y m o te u sz a o ra z d o L istu d o T y tu sa . P o sz c z e g ó ln e w ersety w y liczo n y ch w yżej listó w w e w ła sn y m p rzek ła d zie, V o n B a lth a sa r o p atru je d u c h o w ą refleksją, czym p rzy b liża się d o O jcó w K o śc io ła . O n i także starali się o d c z y ta ć d u c h o w y sen s B iblii.

H .U . v o n B a l t h a s a r usiłuje p o n o w n ie p rzyw rócić św ie ż o ść i m o c B o ż e m u sło w u , k tóre je u tr a ciło w pew nej m ierze k o sz te m p rzesadnej trosk i o „ n a u k o w o ść ” sw o ic h k o m e n ta rzy . P o n a d to d o d a je o d w a g i tym , k tó r y m m o ż e brak p rzy g o to w a n ia n a ścisłą „ n a u k o w ą ” lek turę Biblii o g ran iczając się w y łą czn ie d o ro zw a ża ń o so b isty c h i eg zy ste n c ja l­ nych. W o c e n ie V o n B alth asara są o n e ró w n ie w a r to śc io w e i rów n ie b a rd zo w ażn e.

Z d z is ła w K ija s O F M C o n v ., L ublin

S to ria d ella teo lo g ia . I: E p o c a p a tris tic a , C a sa le M o n ferra to 1993 ss. 660.

P rzed sta w ia n a tu h isto ria te o lo g ii o k resu p a tr y sty c z n e g o je st p ierw szą z trzech części w iększej c a ło śc i, a m ia n o w ic ie h istorii całej te o lo g ii k a to lick iej. C zęść d ru ga, w d w ó ch v o lu m in a c h , m a d o ty c z y ć te o lo g ii śred n io w ie czn ej, część trzecia za ś, te o lo g ii n o w o ży tn ej i w sp ó łcz esn ej, d o S o b o r u W a ty k a ń sk ie g o II.

C a ło ść je st in icja ty w ą w y d a w n ictw a P ie m m e, k tó r e to w y d a w n ic tw o p o w ie r z y ło redakcję to m u p o ś w ię c o n e g o p ierw szy m w ie k o m ch rześcijań stw a In sty tu to w i P atry sty c zn em u A u g u s- tin ia n u m . R e d a k to r a m i teg o to m u są A n g e lo d i B ę r a r d i n o O S A i B asil S t u d e r O S B , a a u to r a m i p o sz c z e g ó ln y c h ro zd zia łó w w w ię k sz o śc i p r o fe so r o w ie zw ią za n i z A u g u stin ia n u m , a w ięc, o p r ó c z w yżej w y m ien io n y c h : P rosp er G r e с h, E rie O s b o r n, H enri С r o u z e 1, M a n lio S i m ο n e 11 i i L o r en zo P e r r ο n e.

R ed a k to r z y c a ło śc i są św ia d o m i, że p r z y g o to w y w a n a przez nich h isto ria te o lo g ii uk azu je się jpo w ielu in n y ch o p r a c o w a n ia c h t e g o typu: p o d ręczn ik a ch , h isto ria ch , sy n teza ch . D la te g o też p rezen tacja c a łe g o cy k lu , n a p isa p a w im ie n iu redakcji p rzez L u cia n o P а с o m i o , jest p o św ię c o n a n iem al w y łą c z n ie w y ja śn ien iu ja k ie za ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e p rzy św ieca ły ich z a m ia ro w i, czy in aczej, b y u ży ć w ła sn e g o sfo r m u ło w a n ia z e sp o łu red ak cyjn ego, tem u , „jaki sens ch cieli zr e a liz o w a ć ” . N a jp ie rw w ięc są w y lic z o n e n ajw ażn iejsze z d o ty c h c z a so w y c h d zieł m a ją cy ch am bicje p rzed sta w ien ia całej te o lo g ii o d p o c z ą tk u ch rześcijaństw a a ż d o S o b o ru W a ty k a ń sk ie g o II. D z ie ła te są p rz e d sta w io n e o d stro n y sw o ic h z a ło ż e ń m e to d o lo g ic z n y c h . R ed a k to rzy ch c ą w ten sp o s ó b d a ć m o ż liw ie p e łn y o b ra z te g o , w ed łu g ja k ic h k lu czy d o tej p o ry sy s te m a ty z o w a n o i p r e z e n to w a n o d zieje m yśli teo lo g iczn ej. N a stę p n ie z a ś - ja k b y w o p o zy cji d o m e to d w cześniej o m ó w io n y c h - p rzed staw iają sw o je w ła sn e p o d ejście, k lu cz, w ed łu g k tó r e g o o n i u siło w a li o d c z y ty w a ć d zieje m yśli teo lo g iczn ej. K sią żk a ta z o sta ła w ięc p o m y śla n a ja k o , najkrócej m ó w ią c , h isto ria m e to d y , s p o s o b ó w u p raw ian ia te o lo g ii. R e d a k ­ to rzy , p rzed sta w ia ją c sw o je za ło ż e n ia w yrażają ró w n ież p rzek o n a n ie, że z red a g o w a n a w taki sp o s ó b h isto ria te o lo g ii w p isu je się w m iejsce d o tej p o ry p o z o s ta w io n e p u ste i, m im o że p od ejm u je się o p r a c o w a n ia m ateriału w ie lo k r o tn ie ju ż o p r a c o w a n e g o , nie p o w ta rza te g o , co ju ż z o s ta ło zro b io n e.

P rzed sta w ia ją c bardziej sz c z e g ó ło w o sw o je za m ia ry , red a k to rzy stw ierd zają, że p rzy g o ­ to w a n e p rzez n ich o p r a c o w a n ie je st h isto rią te o lo g ii najszerzej rozu m ian ej. P iszą, że nie je st to ani h isto ria d o g m a tó w , ani su m a prezentacji d zieł p o sz c z e g ó ln y c h w ielk ich te o lo g ó w , u sze reg o w a n y ch c h ro n o lo g iczn ie: nie je st to za tem h isto ria literatury'chrześcijańskiej; n ie jest to w reszcie h isto ria K o śc io ła , p isa n a p o d ja k im ś sp ec y ficzn y m asp ek tem .

S ą to d zieje tw ó r c z o śc i teo lo g iczn ej u p raw ian ej w K o śc ie le . Jest to za tem p rezen tacja n ajp ierw o k o lic z n o śc i, in sp iracji, ja k ie w p ły w a ły w d a n y m cza sie n a p isarzy, n a stęp n ie

p rzed sta w ien ie sa m y ch te o lo g ó w : kim byli i w ja k ic h sy tu a cja ch tw orzyli sw o ją te o lo g ię , z ja k ic h k o rzy sta li in stru m e n tó w i m e to d , ja k im w p ły w o m ulegali i, d o p ie r o na k o ń cu , rezu lta tó w ich w y siłk ó w . M o ż n a p o w ied zieć, że je st to ta k a h isto ria te o lo g ii, k tó r a n ie m a jeszc ze gotoxyej o d p o w ie d z i n a p y ta n ie, c z y m je st te o lo g ia i d la te g o nie przestaje się z a sta n a w ia ć , ja k ro z u m ia n o te o lo g ię i w ja k i s p o s ó b b yła o n a u p ra w ia n a w k olejnych ok resa ch ży cia K o śc io ła .

R ed a k to r z y to m u p ierw szeg o p o d ejm u ją z a p r o p o n o w a n ą m e to d o lo g ię i je sz c z e staran ­ niej ją p rezen tu ją, d o sto so w u ją c d o sp ecy fik i o k resu p a tr y sty czn eg o . Z a z n a c za ją , że p r z y g o to w a n y p rzez n ich to m nie je st k o lejn ą w ersją p od ręczn ik a p a tr o lo g ii, a raczej, w ręcz p rzeciw n ie, w y ra źn ie zak ład ają że czy teln ik je st za z n a jo m io n y z w ia d o m o śc ia m i zaw artym i w p o d ręczn ik a ch A lta n era czy Q u a sten a . N a stę p n ie prezen tu ją trzy ty p o w e d o tej pory s p o s o b y sy stem a ty za cji i p rzed sta w ia n ia tw ó r c z o śc i teo lo g iczn ej o k resu p a try sty czn eg o : 1) p o d ejście term in o lo g iczn e, o p a rte n a a n a lizie u ży w a n y ch p rzez O jcó w term in ów ; 2) p o d ejście lite ra ck ie, sk u p iające się n a p rzed sta w ien iu i w y o d ręb n ien iu ró żn y ch ro d za jó w literack ich p o w sta ją c y c h w p ierw szych w iek a ch tek stów ; o ra z 3) p o d ejście h isto ry czn e, a n alizu jące p rzed e w szy stk im o k o lic z n o śc i zew n ętrzn e i k o n cen tr u ją ce się n a w ielk ich p o sta c ia c h ta m te g o o k resu . R ed a k to rzy stw ierd zają, że te p o d ejścia n ie są zle, n iem niej jed n a k nie p o zw a la ją d o tr zeć d o głęb i m yśli p atrystyczn ej. Z e sw ej stro n y p ro p o n u ją w ięc jeszc ze inne p o d ejście, czy raczej p u n k t w yjścia. A m ia n o w ic ie , ja k o k lu cz d o zro zu m ien ia m yśli ok resu p a tr y sty c z n e g o ch c ą przyjąć z a ło ż e n ie , że k a żd a te o lo g ia te g o ok resu b y ła w gru n cie rzeczy te o lo g ią bib lijn ą, i to nie p rzed e w szy stk im d la te g o , że n ajw ięksi te o lo g o w ie ta m te g o czasu byli e g zeg e ta m i, ani te ż n ie d la te g o , że n ajw ięk sze ich d zieła to k o m e n ta rze d o B ib lii, ale p rzed e w sz y stk im z te g o p o w o d u , że, p rzynajm niej d o ro k u 4 5 0 , p o w sz e c h n e b y ło p r zek o n a n ie, iż B ib lia je st w za sa d z ie je d y n y m i w y sta rcza ją cy m źró d łem w ied zy d o ty czą cej B o g a i je g o d zia ła n ia w śró d lu d zi. B ib lia b yła za tem n o rm a n orm a n s w iary i te o lo g ii ch rześcijańsk iej. C zyli am bicją te g o to m u b y ło b y p o k a z a n ie ja k ie b y ły k a ż d o r a z o w e efek ty d o k o n u ją cej się w K o śc ie le in telek tu a ln ej k o n fro n ta cji p o m ię d z y p rzesłan iem za w a rty m w B iblii a k o n k r e t­ n ym i sy tu a cja m i sp o łec zn y m i, p o lity c z n y m i, religijnym i i k u ltu ro w y m i, w ja k ic h zn a jd o w a ł się ó w K o ś c ió ł w p ierw szy ch w iek a ch sw o je g o istn ien ia .

J a k o się rzek ło je st to d zieło z b io r o w e , w y p a d a w ięc z o b a c z y ć , na ile tak p recyzyjn ie sfo r m u ło w a n e w e w stęp ie za ło żen ia m e to d o lo g ic z n e z o s ta ły z rea lizo w a n e w prak tyce.

C a ło ść je st p o d z ie lo n a n a d w ie części g łó w n e i trzecią, o w iele krótszą: p ierw sza obejm uje ok res p rz e d k o n sta n ty ń sk i, d ru ga je st p o św ię c o n a refleksji teo lo g iczn ej w K o śc ie le im p e ria l­ n ym (3 0 0 -4 5 0 ), trzecia za ś, o k reso w i p ó źn iejszem u , m niej w ięcej d o k o ń c a ó sm e g o w iek u .

C zęść p ierw sza (m ająca k ilk u ró żn y ch a u to r ó w ) p o d z ie lo n a je st w ed łu g n ajw ażn iejszych zjaw isk w K o śc ie le p rzed k o n sta n ty ń sk im : P o c z ą tk i, S p e tk a n ie z e św ia te m g re c k o -r zy m s k im ,

T eo lo g ia a n ty g n o sty c zn a , S zk o ła a le k sa n d ry jsk a . T eo lo g ia n iepisan a, W sch ó d p o O ryg en esie, P o c z ą tk i te o lo g ii n a Z a c h o d zie , A p o k r y fy i ich zn a czen ie. K a ż d y z k o lejn y c h ro zd zia łó w

za c h o w u je p o d o b n ą lo g ik ę ro zw o ju m yśli: ro z p o c z y n a o d p rzed sta w ien ia sytu acji, na tej p o d sta w ie form u łu je p ro b lem i p o k a zu je tw ó r c z o ś ć te o lo g ic z n ą ja k o o d p o w ie d ź , reakcję n a istn ieją cą sytuację.

J eszcze bardziej je d n o r o d n a je st c z ęść d ru ga (ca ła a u to r stw a B. S t u d e r a), n iem al c a łk o w ic ie sk o n c e n tr o w a n a n a d w ó c h zjaw isk ach : p o p ierw sze, w ja k i s p o s ó b w K o śc ie le im p e ria ln y m a sy m ilo w a n o z a sta n ą kulturę: in sty tu cje, p ra w o , filo z o fię i literaturę; o ra z p o d ru gie, ja k n o w a sytu acja i n o w a św ia d o m o ść K o śc io ła w p ły w a ła n a stu d iu m te k stó w b ib lijn y ch i w o g ó le sto su n e k K o śc io ła d o B ib lii. T y tu ły k o lejn y c h ro zd zia łó w to: S y tu a c ja

K o śc io ła , In stitu ta V eteru m , E ru d ito V eteru m , S a p ie n tia V eteru m , C e ch y c h a ra k te ry s ty c zn e p r a c y teo lo g ic zn e j, B ib lia c z y ta n a w K o ściele, R o z u m o w e p o zn a n ie B ib lii i P o szu k iw a n ie s y n te z y m y ś li biblijnej.

O k res p o C h a lc e d o n ie z o s ta ł p r z e d sta w io n y ja k o cz a s p o d su m o w a n ia d zieła te o lo g ic z ­ n e g o p o p r z e d n ic h w ie k ó w i n a ro d zin sc h o la sty k i.

N a k o ń c u to m u zn ajdu je się b a rd zo ob sze rn a ta b lica c h r o n o lo g ic z n a , o b ejm u ją ca ok res o d o k . 3 0 0 p .n .C h . d o p o ło w y V III w iek u , z esta w ia ją ca sy n ch ro n icz n ie w trzech k o lu m n a ch : k o n te k st h isto ry czn y , w y d a rzen ia k o śc ie ln e o ra z a sp ek ty d o k tr y n a ln e i k u ltu raln e. M o cn ą stro n ą to m u je st b a rd zo o b fita b ib lio g r a fia , zn ajdu jąca się w p rzy p isa ch b ą d ź n a k o ń cu p o sz c z e g ó ln y c h r o z d z ia łó w , d o p r o w a d z o n a d o o sta tn ie g o d o sło w n ie ro k u p rzed w y d a n iem k sią żk i. N a to m ia s t n iep rzyjem n ym za sk o c z e n ie m je st p raw ie ca łk o w ity brak sk o r o w id z ó w

i in d ek sów : o p r ó c z sp isu treści, zresztą b a rd zo s z c z e g ó ło w e g o , zn ajdu jem y je d y n ie k ró ciu tk i (o o b ję to ści d w ó c h i p ó ł stro n y ) in d ek s a n a lity cz n y n ie u w zg lęd n ia ją c y n a zw isk . W o p r a c o w a ­ n iu p o rząd k u jącym p rzed sta w ia n y m ateriał, nie w ed łu g a u to r ó w , aż się p ro si przynajm niej o in d ek s a u to r ó w p atr y sty czn y ch i k la sy cz n y c h . B yć m o ż e p rzy d a ły b y się i in n e, np. w sp o m n ia n y c h d zieł O jcó w o ra z te k stó w b iblijnych. M o ż n a p rzy p u szc za ć, że ob szern iejsze in d ek sy p rzew id zia n e są n a k o ń c u c a ło śc i, niem niej je d n a k p rezen to w a n a tu p ierw sza część h istorii jest n a tyle sa m o d z ie ln a , że m o ż e b yć u w a ża n a za o d ręb n e o p r a c o w a n ie i d la te g o c h y b a lepiej b y ło b y , a b y i w tym w zg lęd zie b yła n ieza leżn a o d p o z o sta ły c h części.

P o d su m o w u ją c: z w a ży w szy na śm ia ło ść zam ierzen ia z a r ó w n o c a ło śc i ja k i p ierw szeg o to m u o ra z n a fa k t, iż a u to r zy to m u p ierw szeg o są p a tr o lo g a m i dużej k la sy , m o ż n a p rzy p u szc za ć, że p rezen to w a n a tu p ierw sza część h isto rii te o lo g ii zn ajdzie m iejsce w śró d w ażn iejszych p ozycji p o d r ę c z n ik o w y c h , trak tu jących o o k resie p a tr y sty czn y m . O d m ie n n o ść p o d ejścia m o ż e spraw ić, że sta n ie się o n a zn a k o m ity m u zu p ełn ien ie m , c z y m ś w rod zaju k o m e n ta rza d o p o d r ę c z n ik ó w A lta n e ra , Q u a sten a i S ło w n ik a p a tr y s ty c z n e g o i sta r o ż y tn o śc i ch rześcijańsk iej. Z resztą red a k to r te g o ż to m u , A . d e B erard in o, b y ł w cześniej red ak torem

S ło w n ik a , n iew ą tp liw ie w ięc w y k o r z y sta ł tu zeb ran e przy p racy n ad S ło w n ik iem d o św ia d ­

czen ia.

Ja n u sz S ło m k a , Ł ó d ź

T h o m a s R u d o lf K R E N S K I , P a ssio C a rita tis . T rin ita risc h e p a ssio lo g ie im W e rk H a n s U rs

von B a lth a sa rs (S a m m lu n g H o r iz o n te . N e u e F o lg e 2 8 ), J o h a n n es V erlag E isied eln , F reib urg

1990, s. 4 0 6 , 58 D M .

P o d c z a s g d y trad ycyjn a te o lo g ia zajęta b yła n a d a l ro zw a ż a n iem B o g a w tajem n icy Jeg o n iezm ien n o ści i a -p a ssy jn o śc i, w n a stęp stw ie o k ru cień stw Ii-ej w o jn y św iatow ej co r a z m ocn iej z a czę ła d o c h o d z ić d o g ło su „ te o lo g ia B o ż e g o cierp ien ia ” . P race ta k ic h a u to r ó w ja k D . B o ń h o effe r, K . K ita m o ri, E. W iessel, n au k a J. M o ltm a n n a o B o ż y m cierp ien iu (T h e o p a th ia ), c z y też tezy E. Jiin g elsa o w łą c z e n iu śm ierci w życie B o g a za d o m a w ia ją się n a sta łe w te o lo g ii ch rześcijańsk iej. P o śr e d n io w łą czy ć m o ż e m y tutaj ró w n ież o p r a c o w a n ia o „ te o lo g ii r e w o lu ­ cji” (J. C o m b lin ), czy „ te o lo g ii w y z w o le n ia ” (G . G u ttierez, L. B o f f i w ielu in n y ch ). W sz y stk ie o n e zm u szają te o lo g ó w d o n o w e g o , k ry ty czn eg o sp ojrzen ia n a d o ty c h c z a so w ą n a u k ę o n atu rze B o g a i o je g o „ a -p a ssy jn o śc i” . T a k ie w ła śn ie za d a n ie p o sta w ił so b ie T h . К г e n s к i - k ap łan diecezji m o g u n ck iej - w o m a w ia n ej p rzez n a s p o zy cji, k tóra je st p racą d o k to r sk ą p isa n ą na U n iw ersy tec ie w e F ryb urgu n iem ie ck im . A u to r a n a lizu je w niej te o lo g ic z n ą tw ó r c z o ść H .U . v o n B a lth a sa ra p ró b u ją c o d p o w ie d z ie ć n a pytan ie: p o d ja k im i h erm en eu ty cz- n o -te o lo g ic z n y m i w a ru n k a m i b azylejsk i te o lo g ro zw a ż a tem a t cierp ien ia B o g a . P a ssio

C a r ita tis je st pierw szą p o zy cją k sią żk o w ą zajm u jącą się za g a d n ien iem trynitarnej p a ssio lo g ii

B alth a sa ra . O p u b lik o w a n y b o w ie m w r. 1981 d o k to r a t M . J ö h r i D escen su s D e i d o ty c z y ł te o lo g ii k rzyża nie za ś T rójcy Św iętej.

A u to r n a sz o d czy tu je tek sty szw a jca rsk ieg o m y śliciela w k o n te k śc ie p rac in n y ch te o lo g ó w , k tó r zy , p o d o b n ie ja k o n , za jm o w a li się ta k ż e p o w y ż s z y m tem a tem . I tak zn ajdu jem y tutaj w n ik liw ą an alizę te o lo g iczn ej sp u ścizn y K . R a h n era , J. M o ltm a n n a , W . K a sp er a , H . M û h le n a i in n ych .

W rozdz. I. К r e n s к i in teresu je się za g a d n ien ia m i n atu ry h erm en eu tyczn ej, k tóre - j e g o zd a n iem - sta n o w ią n ie o d z o w n e w p r o w a d z e n ie w lo g ic z n ą p o p r a w n o ść n a stęp u ją c y ch p o n im ro z d z ia łó w , a w sz c z e g ó ln o śc i rozd z. II. T e n w ła śn ie je st p ró b ą o g ó ln e g o ujęcia p a ssio lo g ii B a lth a sa ra p rzy ró w n o c z e sn y m w y siłk u u d zielen ia w yraźnej o d p o w ie d z i n a pytan ie: czy i n a p o d sta w ie c z e g o d o z w o lo n e je st n a m w sk a z y w a n ie n a źró d ła cierp ien ia w B ogu? F u n d a m e n t tak i zn ajdu je a u to r w tajem n icy ek sta ty czn ej B ożej m iłości: „ O d w ieczn o ści - p isze T h . K ren sk i - B ó g O jciec w y ra ża się w p ełn i w S yn u , ja k o ek sta ty czn ie M iłu ją c y ” (s. 98). S tąd bierze się ró w n ież im ię S y n a ja k o im a g o e x p re ssa su b sta n tia e eius (O rigen es, D e p rin c ip iis I, 2 ,8 ) lu b im a g o e x p re ssa P a tr is (S .th . I q. 39 a 8 c).

W rozd z. III, w p ierw szy m rzęd zie a u to r sk u p ia sw o je z a in tereso w a n ia n a a n a lizie pism H .U . v o n B alth asara w o d n ie sie n iu d o w e w n ętrzn eg o ży cia T r ę jc y Św . O tó ż w m y śl tradycyjnej n au k i K o śc io ła z a r ó w n o O jciec ja k i S yn , a także i D u c h Św . cieszą się to ż sa m o śc ią b osk iej n atu ry r ó żn ią c się w y łą czn ie relacjam i. S tą d p o w ied zen ie: Q u o d en im P a te r e s t, non a d