autor licznych prac o przyrodzie Tyrolu]”. W autobiografii Hacquet opisa³ tak¿e powody swojej decyzji o wyjeŸdzie z Krakowa i odmowy przyjêcia stanowiska w DreŸnie i ostatnie lata spêdzone w Wiedniu.
PODSUMOWANIE
Odnalezione w ostatnich latach dokumenty pozwoli³y na uzupe³nienie licznych „bia³ych plam” w biografii Balta-zara Hacqueta. Potwierdzaj¹ one tak¿e bardzo wa¿n¹ rolê, jak¹ ten lwowski i krakowski uczony odegra³ dla europej-skiej geologii, botaniki, ale i etnografii prze³omu XVIII i XIX w. Szczególnie cennym rêkopisem jest przechowy-wana w Monachium autobiografia Hacqueta. Choæ, jak w przypadku ka¿dego dokumentu tego typu, do zawartych w niej informacji nale¿y podchodziæ z du¿¹ ostro¿noœci¹, to jednak stanowi ona wyj¹tkowo cenny materia³ dla histo-rii nauk geologicznych, tak¿e ziem polskich. Odkrycie tego dokumentu, tak d³ugo uwa¿anego za zaginiony, pozwala mieæ nadziejê na odnalezienie innych œwiadectw, od dziesiêcioleci uznawanych za bezpowrotnie utracone.
LITERATURA
CZARNIECKI S. 1964 – Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim. Wyd. Jubil. UJ, 14: 1–144.
DASZKIEWICZ P. 1997 – Nieznany list Baltazara Hacqueta do Georges Cuviera. Kwart. Hist. Nauki Tech., 42(3–4): 139–141.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2012 – Wp³yw francuskiej myœli przyrodniczej na rozwój nauk o Ziemi w Polsce i na Litwie od koñca XVIII wieku po rok 1830. Ks. Akad., Kraków.
FINKEL L. & STARZYÑSKI S. 1894 – Historya Uniwersytetu Lwowskiego. Nak³. Senatu Uniw. C.K. Uniw. Lwow., druk. E. Winiarza, Lwów: 1–793.
KRANJC A. 2006 – Baltazar Hacquet (1739/40–1815), the pioneer of karst geomorphologists. Acta Carsol., 35/2: 163–168.
MAZURKIEWICZ U. 1988 – Kolekcje paleontologiczne Baltazara Hacqueta w zbiorach geologicznych Uniwersytetu Jagielloñskiego. Pr. Muz. Ziemi, 40: 85–95.
PROCHAZKA K. 1980 – Zbiory mineralogiczne Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie. Pr. Muz. Ziemi, 31: 5–36.
ŠUMRADA J. 2000 – Hacquet, iga Zois in francoski naravoslovec Picot de La Peyrouse. Scopolia, 44: 1–34.
VANTUCH A. 1989 – Un savant bretonprêche la Révolution dans les Carpates. Ann. Bretagne pays Ouest., 96: 485–489.
Praca wp³ynê³a do redakcji 22.07.2013 r. Akceptowano do druku 2.10.2013 r.
XVIII-wieczna rycina Wieliczki – interesuj¹cy i rzadki obraz kopalni oraz miasta
Marek Skubisz
1, Piotr Daszkiewicz
2, Rados³aw Tarkowski
3An 18th-century picture of Wieliczka – an interesting and rare image of the mine and town. Prz. Geol., 62: 343–347.
A b s t r a c t. An 18th-century drawing has been found in the Institut de France in Paris. This is a valuable iconographic source for both the town of Wieliczka and the mine, originating from the 1860s. Particularly impor-tant are the views of buildings and mining objects whose iconographic records are scanty (Church of St. Clement; Church of St. Spirit; Regis, Wodna Góra, Leszno and Dani³owicz pitheads; underground Chapel of St. Anthony) or their appearances were previously unknown (underground Chapel of St. John of Nepomuk), as well as the imagery of techniques of mining, transportation, mine dewatering and mine working protection.
Keywords: Wieliczka mine, drawings, 18thcentury, France
Kopalnie soli, jak wielokrotnie podkreœlaj¹ to francuscy autorzy, by³y w Europie wyj¹tkowe, a Wieliczkê powszech-nie uznawano za najs³ynpowszech-niejsz¹ z kopalñ pó³nocnej Europy (autorzy ju¿ kilkakrotnie zamieœcili na ³amach Przegl¹du Geologicznego teksty na temat kopalni w Wieliczce w pra-cach francuskich autorów – Daszkiewicz & Tarkowski, 2007a, b, 2011, 2012a). Kopalnia ta interesowa³a fran-cuskich uczonych i in¿ynierów zarówno z naukowego, jak i z polityczno-ekonomicznego punktu widzenia. Jej charakte-rystyka obecna jest we wszystkich francuskich XVIII-wiecz-nych i póŸniejszych relacjach z podró¿y do Wieliczki. Infor-macje w nich zawarte dotycz¹ zarówno samego miasteczka i warunków noclegu, jak i sposobów zjazdu lub zejœcia do
kopalni, metod wydobywania soli, nastêpstwa warstw, a nawet wystêpuj¹cych w nich skamienia³oœci (Daszkie-wicz & Tarkowski, 2007b, 2012b).
W drugiej po³owie XVIII w. Wieliczkê odwiedzi³o kilku francuskich przyrodników i podró¿ników, m.in. Jean--Étienne Guettard czy Pierre Berniard (Daszkiewicz & Tar-kowski, 2007b, 2012b). Guettard by³ w kopalni soli w Wie-liczce podczas pobytu w Polsce w latach 1760–1762, a nastêpnie opublikowa³ w 1764 r. rozprawê „Mémoire sur les mines de sel de Wieliczka en Pologne” (Guettard, 1764), w której zamieœci³ jej szczegó³owy opis i przedsta-wi³ równie¿ plan kopalni (por. Wójcik, 1977). Pracê tê znali i wykorzystywali praktycznie wszyscy francuscy geolodzy
1
Muzeum ¯up Krakowskich Wieliczka, ul. Zamkowa 8, 32-020 Wieliczka; m.skubisz@interia.pl.
2
Muséum national d’Histoire naturelle, Service du Patrimoine Naturel, 57 Rue Cuvier, 75005 Paris; piotrdas@mnhn.fr.
3
Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN w Krakowie; 31-261 Kraków; ul. Wybickiego 7; tarkowski@ min-pan.krakow.pl.
interesuj¹cy siê t¹ w³aœnie kopalni¹. Charakterystyka kopal-ni przedstawiona przez Guettarda zosta³a uzupe³kopal-niona w 1780 r. przez Berniarda w artykule „Observations sur les mines de sel gemme de Wieliczka en Pologne” (Ber-niard, 1780).
O ile opisy kopalni soli w Wieliczce we francuskiej lite-raturze z XVIII i z pocz¹tku XIX w. s¹ doœæ czêsto obecne (por. Daszkiewicz & Tarkowski, 2012b), o tyle XVIII-wiecz-ne ryciny przedstawiaj¹ce tê kopalniê s¹ rzadsze. Dzisiaj zreszt¹ trudno niekiedy odtworzyæ Ÿród³a informacji dostêp-ne francuskim autorom z koñca XVIII i pocz¹tku XIX w. Antoine-Marie Héron de Villefosse (1819, str. 394) cytuje np. „obrazy wspania³ych kopalñ w Wieliczce wykonane w Pary¿u przez Le Rouge, przed 1789”) i inne dotycz¹ce krakowskich z³ó¿ soli: „wielki miedzioryt, doœæ rzadki wykonany w 1760 r.”. Wed³ug zintegrowanego systemu informatycznego francuskich bibliotek dzisiaj pozycji tych nie ma w katalogu ¿adnej z nich. Wymieniæ równie¿ nale¿y ilustracjê kopalni wielickiej w Wielkiej Encyklopedii Fran-cuskiej („Recueil de planches...”, 1768; por. Pinault-S øren-sen & Kafker, 1995; http://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Encyclopedie_volume_5-214.jpg).
INFORMACJA O RYCINIE
W zbiorach Institut de France odnaleziono XVIII--wieczn¹ rycinê Wieliczki (ryc. 1). Przedstawia ona miasto wraz z okolic¹ oraz przekrój przez kopalniê, ³¹cznie ze
szczegó³owym obrazem fragmentów zabudowy kopalni z idealnym przekrojem wyrobisk. Skatalogowano j¹ pod rokiem 1768, z dopiskiem: „Gabinet Królewskiej Akade-mii Nauk, w salach starego Luwru”. Podobny, lecz mniej szczegó³owy widok Wieliczki ukaza³ siê w jednym z tomów wspomnianej wczeœniej Wielkiej Encyklopedii Francuskiej („Recueil de planches...”, 1768; http://commons.wikimedia. org/wiki/File:Encyclopedie_volume_5-214.jpg).
Omawiana rycina to prawdopodobnie miedzioryt wyko-nany technik¹ mieszan¹ oraz podmalowany akwarel¹ lub gwaszem. Tytu³ i objaœnienia na dole rysunku napisane zosta³y atramentem (T. Trzupek, 2014, informacja ustna). W opisie w katalogu Institut de France podano: „Plan [namalowany] atramentem i sepi¹. Widzi siê na nim syl-wetkê licznych miast z objaœnieniami o wydobyciu soli”.
W t³umaczeniu na jêzyk polski tytu³ ryciny brzmi: „Plan Kopalni Wieliczka, który przedstawia okolice tego miasta, profil kopalni i przekrój przez ka¿de piêtro itd., itd.”. Pod rysunkiem znajduj¹ siê objaœnienia (w jêzyku francuskim) do zamieszczonych na nim oznaczeñ litero-wych (du¿e litery A–L): „A. Profil kopalni. Kopalnie te rozci¹gaj¹ siê na d³ugoœci powy¿ej 3000 ³okci ze wschodu na zachód i na szerokoœci ok. 1000 z po³udnia na pó³noc. Najwiêksza g³êbokoœæ jest powy¿ej 400 ³okci i sól siê dalej jeszcze kontynuuje. B. Jak prezentuje siê sól w [poszczegól-nych] piêtrach i zanika z jednego piêtra w drugie. C. Urz¹dze-nia do wyci¹gaUrz¹dze-nia soli przy pomocy koni i w celu wyjœcia i zejœcia dla ludzi i koni. D. Schody, aby wyjœæ i zejœæ s¹ Ryc. 1. XVIII-wieczna rycina Wieliczki (zbiory Institut de France w Pary¿u)
w czêœci z drewna, w czêœci wyciête w soli. E. Murowa-ne filary ostatnio zrobioMurowa-ne. F. DawMurowa-ne drewnniaMurowa-ne filary.
G. Sposób odprowadzenia wody pompami, które znajduj¹
siê w kopalni: ze studni do studni, ostatecznie wyci¹gana [jest ona] w workach skórzanych lub innych. Znajduje siê tutaj nie tylko woda s³ona, ale [obecne s¹] równie¿ Ÿród³a wody s³odkiej zdatnej do picia. H. Kaplice, ca³e wyciête w soli. I. Kancelaria lub biuro kontroli. K. Formy solne, tak jak siê je wycina. L. Wielkie beczki, do których wk³ada siê sól w ma³ych kawa³kach, i jak siê je wyci¹ga z kopalni”.
CHARAKTERYSTYKA RYCINY
Na opisywanej XVIII-wiecznej rycinie mo¿na wydzieliæ trzy zasadnicze elementy:
– widok Wieliczki i panoramê okolicy od strony po³u-dniowej miasta (górna czêœæ ryciny), wraz z t³em, na którym zaznaczono nastêpuj¹ce miejsca: Bielany (Bielani), Tyniec (Tinicz), Kraków (Krakow) – dwukrotnie, Mogi³a (Mogile), Pleszów (Pleszow), Ruszcza (Ruszcze), Igo³omia (Igolomia), Niepo³omice (Niepolomice), Stani¹tki (Staniantki), lasy królewskie – Puszcza Niepo³omicka (Forets Royales), Brze-zie (Brzeskie), Wawrzeñczyce (Wawrzynczyce) i Chebdów (Chebdow) oraz rzekê Wis³ê (Vistule);
– przekrój pod³u¿ny kopalni razem z zarysem budowy geologicznej z³o¿a solnego (centralna czêœæ);
– dwa fragmenty zabudowy kopalni ³¹cznie z idealnym przekrojem wyrobisk kopalnianych – od strony pó³nocnej (dolna czêœæ rysunku).
Po lewej stronie górnej czêœci ryciny, obejmuj¹cej widok Wieliczki wraz z panoram¹ okolicy, widoczne s¹:
– budynek klety szybowej (nad szybem Regis), kryty gontem lub dachówk¹ z „przezroczyst¹” œcian¹, a wewn¹trz kierat typu saskiego poruszany przez dwie pary koni (od kieratu biegn¹ dwie liny przerzucone przez bloki, skiero-wane do otworu szybowego);
– koœció³ parafialny pw. œw. Klemensa w kszta³cie gotyc-kim, otoczony przez mur koœcielny z „blankami”, z furtk¹ w czêœci pó³nocno-wschodniej;
– Zamek ¯upny – Dom Poœród ¯upy, z attyk¹ i wie¿¹ z zegarem, od zachodu zaznaczone s¹ jeszcze dwie inne wie¿e (baszty), od strony wschodniej – sygnaturka na dachu budynku, a od strony pó³nocno-zachodniej – brama;
– wóz z ba³wanem solnym powo¿ony przez woŸnicê i ci¹gniêty przez cztery konie;
– budynek szybowy (Wodna Góra?), pod nim lina szybo-wa, obok biegn¹ce od niego drewniane rynny (ci¹g solan-kowy), przy jednej z nich stoj¹cy cz³owiek;
– budynek klety szybowej (nad szybem Dani³owicz?) kry-ty gontem lub dachówk¹, z „przezroczyst¹” œcian¹, w nim kie-rat typu polskiego, z przek³adni¹ trybow¹ i wa³em linowym.
W œrodkowej górnej czêœci ryciny zaznaczono: – Klasztor oo. Franciszkanów-Reformatów wraz z ogro-dem klasztornym (podpisany jako Couvent des Reformes);
– Zamek ¯upny (chateau), kompleks zamkowy ma kszta³t przypominaj¹cy piramidê schodkow¹;
– koœció³ parafialny pw. œw. Klemensa wraz z kaplic¹ Morsztynów (Eglise Paroissiale);
– nadszyba szybów Regis (Regis), Janina (Janin), Dani-³owicz (Daniel), Górsko (Gorsko), Lois (Palais), Seraf (Seraph), Bo¿a Wola (Bo¿awola) i Bu¿enin (Budzenin).
Po prawej górnej stronie rysunku widoczne s¹: – niewielki koœció³ek, prawdopodobnie pw. Œw. Ducha, jednonawowy, z prezbiterium i sygnaturk¹ nad naw¹;
– dwa okaza³e budynki (byæ mo¿e browar w Sierczy); – budynek szybowy z szybem schodowym (prawdo-podobnie Leszno, szyb wykorzystywany przez za³ogê kopal-ni oraz turystów).
W centralnej czêœci ryciny widoczny jest uproszczony przekrój wyrobisk kopalni wraz z zarysem budowy geolo-gicznej z³o¿a solnego.
Oprócz tego na rycinie znajduj¹ siê te¿ trzy fragmenty przekroju idealnego kopalni z ilustracj¹ prac górniczych i metod zabezpieczania wyrobisk.
Po lewej stronie przekroju mo¿na zauwa¿yæ: – kaszty;
– filary solne;
– kaplicê œw. Antoniego – o³tarz g³ówny z solnymi rzeŸbami: krucyfiksem, Matk¹ Bosk¹ z Dzieci¹tkiem i œw. Antonim;
– filary i mury z kostki solnej;
– konia spuszczanego w szl¹gach na linie oraz konia prowadzonego przez trybarza;
– górnika stoj¹cego na drabinie i wbijaj¹cego kliny ¿elazne w ocios;
– ba³wany solne (zmagazynowane i przetaczane przez górników pod szyb);
– ba³wana solnego wyci¹ganego na linie szybowej (i gór-nika z lin¹ asekuruj¹cego ba³wana);
– ludzi w szybie Dani³owicz zje¿d¿aj¹cych parami w szl¹gach przyczepionych do liny, a w s¹siednim szybie – liny z przyczepionymi bulgami (skórzane worki na solankê).
W œrodkowej czêœci przekroju widaæ:
– wóz ci¹gniêty przez konie (prawdopodobnie znajdu-j¹cy siê na powierzchni);
– schody wykute w soli;
– rynny solankowe i pompy lutniowe do podnoszenia solanki;
– górników w kapeluszach, w strojach zachodnich, z laskami (dozór górniczy);
– mê¿czyznê w stroju szlacheckim i kobietê w d³ugiej sukni (turyœci?);
– sposób eksploatacji soli przez odrywanie ¿elaznymi klinami prostopad³oœciennych bloków soli (k³apcie), dzie-lenie tych bloków na mniejsze prostopad³oœciany i formo-wanie z nich produktu koñcowego w kszta³cie walca (ba³-wany solne);
– górnika (trybarza) z batem przy koniu ci¹gn¹cym sanice z beczk¹;
– beczkê nape³niona sol¹ drobn¹, powsta³¹ z obróbki ba³wana.
Po prawej stronie przekroju kopalni mo¿na dostrzec: – kaplicê œw. Jana Nepomucena we wnêce wydzielonej arkad¹ na kolumnach (o³tarz ze schodkami, ponad o³tarzem wyraŸnie widoczny trójk¹t z rozchodz¹cymi siê promie-niami – tzw. oko opatrznoœci) i górników klêcz¹cych przed kaplic¹;
– kierat saski nad szybikiem;
– urz¹dzenia do transportu pionowego (krzy¿e rêczne lub konne) nad szybikami;
– górnika z pochodni¹ oraz górnika z koniem przy ¿³obie (podziemna stajnia);
– sk³ady ba³wanów (lub beczek); – górników wchodz¹cych po drabinach;
– schody, mostki drewniane, beczki przyczepione para-mi do liny;
– stanowisko nape³niania beczek sol¹;
– górników z pochodniami, górników pracuj¹cych przy œcianie, kliny wbite w ocios, odbijanie k³apci, dzielenie k³apcia;
– przestronne wyrobiska, szyby i szybiki, przejœcia do s¹siednich wyrobisk wykute w kszta³cie arkad, filary odkute w soli i murowane z kostki solnej;
– górników ci¹gn¹cych dwuko³owy wózek z dyszlem.
DYSKUSJA
Analiza omawianej ryciny pozwala przybli¿yæ odpowie-dzi na pytania dotycz¹ce okresu jej powstania i wiernoœci oddania poszczególnych elementów (zarówno tych na powierzchni terenu i w przekroju z³o¿a, jak i fragmentów zabudowy kopalni wraz z przekrojem wyrobisk kopalnia-nych) oraz tego, czy by³a ona wzorowana na wczeœniej-szych rycinach, czy te¿ mog³a stanowiæ podstawê póŸ-niejszych wizerunków kopalni.
Kilka elementów przedstawionych na rycinie wskazuje na lata jej powstania. Wewn¹trz budynku klety szybowej (szyb Regis) narysowany jest kierat typu saskiego, wpro-wadzony w Wieliczce od 1742 r. Budynek klety szybowej (Dani³owicz?) ma zainstalowany we wnêtrzu kierat typu polskiego, z przek³adni¹ trybow¹ i wa³em linowym nad otworem szybu, który pracowa³ nad tym szybem do 1859 r. Sposób opuszczania koni do kopalni w szl¹gach na linie charakterystyczny jest dla XVIII w., podobnie jak pompy lutniowe do podnoszenia solanki, które by³y u¿ytkowane w wielickiej kopalni od po³owy XVIII w.
Na rysunku zaznaczono tak¿e o³tarz g³ówny w kaplicy œw. Antoniego. W czêœci œrodkowej o³tarza znajduj¹ siê solne rzeŸby (jak ju¿ wspomniano: krucyfiks, Matka Boska z Dzieci¹tkiem oraz œw. Antoni). Prawdopodobnie w latach 1763–1779 zast¹pi³y one umieszczony tam wczeœniej obraz œw. Antoniego (Kalwajtys, 1996, str. 81). Informacje te potwierdzaj¹, ¿e rycina, skatalogowana w Institut de France pod rokiem 1768, pochodzi z pocz¹tku lat 60. XVIII w. Nie jest mo¿liwe okreœlenie, na czyje zamówie-nie zosta³a ona wykonana. W tym okresie przebywa³o w Polsce kilku przyrodników francuskich (np. Guettard, Berniard czy Du Fay). Kopalniê w Wieliczce odwiedzali francuscy turyœci, stanowi³a ona równie¿ przedmiot zainte-resowania francuskich inwestorów (Daszkiewicz & Tar-kowski, 2009, 2012b).
Poszczególne sceny i widoki, które przedstawiono na rysunku, sprawiaj¹ wra¿enie zaobserwowanych w naturze lub przerysowanych z innych, nieznanych szkiców. O ile wiernoœæ zobrazowania (na podstawie porównania z innymi zachowanymi rycinami) zarówno czêœci powierzchniowej, jak i podziemnej nie budzi dyskusji, o tyle kompleks Zam-ku ¯upnego w kszta³cie przypominaj¹cym piramidê schod-kow¹ (podpisany na rycinie jako chateau) jest niezgodny z rzeczywistoœci¹.
Szczególnie interesuj¹ce s¹ wizerunki budynków oraz obiektów kopalnianych o ubogiej dotychczas ikonografii (koœció³ pw. œw. Klemensa, koœció³ pw. Œw. Ducha, nad-szybia szybów Regis, Wodna Góra, Leszno i Dani³owicz, podziemna kaplica œw. Antoniego) lub takich, których wy-gl¹d nie by³ wczeœniej znany (podziemna kaplica œw. Jana Nepomucena).
Rysunek koœcio³a parafialnego pw. œw. Klemensa w kszta³-cie gotyckim to jeden z nielicznych zachowanych obrazów tej budowli. Ogólna sylwetka niewielkiego jednonawowe-go koœció³ka z sygnatur¹, prawdopodobnie pw. œw. Ducha, znana jest z XVII-wiecznych map Wieliczki autorstwa Germana4i Hondiusa5. Bardziej szczegó³owe s¹ póŸniejsze plany z rzutem koœció³ka oraz z elewacj¹ pó³nocn¹6 (Jod³ow-ski i in., 2005).
Interesuj¹cym elementem ryciny jest kaplica œw. Jana Nepomucena na pierwszym poziomie kopalni. Jej opis pojawi³ siê po raz pierwszy w 1743 r.7
Znak Bo¿ej Opatrz-noœci (Prowidencji Boskiej) wskazuje najpewniej na tê nie-istniej¹c¹ ju¿ od dawna kaplicê, gdzie we wnêce wydzielo-nej arkad¹ na kolumnach znajdowa³ siê o³tarz ze schodkami, nad którym wyraŸnie widoczny jest trójk¹t z rozchodz¹cymi siê od niego promieniami.
Przekrój pod³u¿ny kopalni wraz z zarysem budowy geologicznej z³o¿a stanowi potwierdzenie rozwijaj¹cego siê od po³owy XVIII w. zainteresowania (tak¿e badaczy z Francji) solnym z³o¿em w Wieliczce (pomimo pewnego podobieñstwa przekrój jest odmienny od tego przedstawio-nego w pracy Guettarda, 1764). Kopalnia ta przyci¹ga³a równie¿ turystów – prawdopodobnie s¹ nimi ludzie w szybie Dani³owicza zje¿d¿aj¹cy parami w szl¹gach przyczepio-nych do liny, podobnie jak mê¿czyzna w stroju szlachec-kim i kobieta w d³ugiej sukni. Wspó³czeœnie, z punktu widzenia eksploatacji, interesuj¹ce jest zobrazowanie tech-niki urabiania soli, transportu, odwadniania i zabezpiecza-nia wyrobisk w kopalni.
Niewykluczone, ¿e przekrój wyrobisk kopalni by³ wzoro-wany na rycinach J. G. Borlacha z lat 20. XVIII w. , opubli-kowanych póŸniej z uzupe³nieniami przez Nilsona w 1766 r. Na omawianym rysunku zaznaczonych jest jednak mniej wyrobisk ni¿ na mapie Nilsona8, która obrazuje stan
roz-4
M. German, mapa miasta Wieliczki, 1638 r. (Zbiór Kartograficzny Muzeum ¯up Krakowskich Wieliczka, nr inw. VII/430).
5
W. Hondius, miasto Wieliczka (miedzioryt wg mapy M. Germana z 1638 r.), 1645 r. (Zbiór Kartograficzny Muzeum ¯up Kra-kowskich Wieliczka, nr inw. VII/462).
6
J. G. Borlach, plan koœcio³a Œw. Ducha w Wieliczce, XVIII w. (Zbiór Kartograficzny Muzeum ¯up Krakowskich Wieliczka, nr inw. VII/718).
7
„Kaplica S. Jana Nepomucena z o³tarzem, w którym obraz tego¿ œwiêtego, na zasuwie obraz Prowidencyi Boskiej, ta tarcicami wyfutrowana, ab intra et ab extra malowaniem przyozdobiona z balasami in introitu” (w: „Commissia w Wielickich y Bocheñskich Zuppach tudziesz komorach mazowieckich y sk³adach wielkopolskich za szcêœliwego Nayj. króla KJMci Augusta III pana naszego mi³oœciwego, die 22 Januarii anni 1743 zaczêta, diebus Novembris w tym¿e roku zakoñczona”, Biblioteka Ossolineum, rêkopis nr 3395/III).
8
J. E. Nilson, „Delineatio Prima Salisfodinae Wielicensis”, 1766 (Zbiór Kartograficzny Muzeum ¯up Krakowskich Wieliczka, nr inw. VII/466).
woju przestrzennego kopalni z po³owy XVIII w. Niektóre elementy (rysunki wyrobisk) na analizowanej rycinie mog³y zostaæ wykorzystane póŸniej jako podstawa do wykonania ilustracji kopalni wielickiej (np. tej zamieszczonej w „Recueil de planches... ” z 1768 r.).
WNIOSKI
Opisana rycina stanowi bardzo wartoœciowe Ÿród³o ikonograficzne dotycz¹ce miasta i kopalni z lat 60. XVIII w. Szczególnie istotne s¹ wizerunki budynków znajduj¹cych siê na powierzchni (koœció³ pw. œw. Klemensa, koœció³ pw. Œw. Ducha, nadszybia Regis, Wodna Góra, Leszno i Dani³owicz) i obiektów podziemnych (kaplica œw. Anto-niego oraz kaplica œw. Jana Nepomucena o nieznanym dotychczas wygl¹dzie). Cenne jest równie¿ zobrazowanie techniki eksploatacji, transportu, odwadniania i zabezpie-czania wyrobisk w kopalni.
LITERATURA
BERNIARD P. 1780 – Observations sur les mines de sel gemme de Wieliczka, en Pologne. J. Phys. Chim. Hist. Nat. Arts., 16: 459–467.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2007a – XVIII-wieczna kolekcja wielickich okazów solnych przekazana przez Jean-Étienne Guettarda ambasadorowi króla Francji. Prz. Geol., 55: 121–124. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2007b – Francuskie opisy z³o¿a i kopalni soli w Wieliczce z prze³omu XVIII i XIX wieku. Stud. Mat. Dziej. ¯up Soln. Pol., 25: 231–258.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2009 – Pobyt i badania przyrodnicze Jeana-Étienne’a Guettarda w Rzeczypospolitej
(1760–1762). Wyd. Nauk. Uniw. Pedag., Kraków, s. 190.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2011 – Nieznane dokumenty na temat bogactw mineralnych Rzeczypospolitej przechowywane w archiwach Departamentu Historycznego Ministerstwa Obrony Narodowej w Vincennes ko³o Pary¿a. Prz. Geol., 59: 148–150. DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2012a – Poszukiwania we francuskich archiwach œladów pobytu w Polsce Pierre Berniarda i jego korespondencja z Jeanem Hermannem. Prz. Geol., 60: 422–425.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2012b – Wp³yw francuskiej myœli przyrodniczej na rozwój nauk o Ziemi w Polsce i na Litwie od koñca XVIII wieku po rok 1830. Ks. Akad., Kraków, s. 179. GUETTARD J.-É. 1764 – Mémoire sur les mines de sel de Wieliczka en Pologne. Mém. l’Acad. Royale Sci. Paris, 64: 493–515.
HÉRON DE VILLEFOSSE A.-M. 1819 – De la richesse minérale. Considérations sur les mines, usines et salines des differens états, présentées comparativement, t. 2. De l’Imprimerie Royale, Paris, s. 559.
JOD£OWSKI A., WALCZY £. & GAWROÑSKI W. 2005 – Obraz ¯upy Wielickiej i miasta Wieliczki na mapach Wilhelma Hondiusa z 1645 roku. Bibl. Narod., Warszawa, s. 63.
KALWAJTYS E. 1996 – Kaplica œw. Antoniego w kopalni soli w Wieliczce. Stud. Mat. Dziej. ¯up Soln. Pol., 19: 47–110. PINAULT-SØRENSEN M. & KAFKER F.A. 1995 – Notices sur les collaborateurs du recueil de planches de l’Encyclopédie. Rech. Diderot l’Encycl., 18–19: 200–230.
Recueil de planches, sur les sciences, les art libéraux, et les arts mécaniques, avec leur explication, Cinquième livraison ou sixième volume, Filons et traveau des Mines, pl. VII, 1768. Briasson, David, Le Breton, Paris.
WÓJCIK Z. 1977 – Pogl¹dy Jean-Étienne Guettarda na genezê i metody poszukiwañ soli kamiennej. Pr. Muz. Ziemi, 27: 1–25. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Encyclopedie_volume_5-214.jpg Praca wp³ynê³a do redakcji 6.09.2013 r.
Akceptowano do druku 7.10.2013 r.
Wiêksza wersja XVIII-wiecznej ryciny Wieliczki jest dostêpna na stronie internetowej: http://www.pgi.gov.pl/prz_geol, w zak³adce Przegl¹d Geologiczny (2014-07) tom 62, obok artyku³u.
