Hydrogeologia dla rolnictwa i wsi –
wspomnienie dawnej organizacji i osi¹gniêæ
Aleksander Piórek
1Hydrogeology for rural areas – memoirs of a former organization and achievements. Prz. Geol., 63: 1002–1003.
A b s t r a c t. Hydrogeological Company for Agriculture was established in 1957 and later was transformed into United Companies for Rural Water Supply WODROL. At that time rural areas were supplied in water directly from dug wells, natural springs and surface waters. The aim of the company was to drill wells and to build waterworks so as to supply inhabitants of rural areas and farms in water of good quality. There were 17 branches of the company located in Poland, with hydrogeological survey in every of them. The task of hydrogeologists working there was identification of groundwater reservoirs, supervision over drilling wells, preparing reports. It is assessed that over 40 years of it's activity, the Company drilled around 25 000 wells with an average depth of 55 m. Thousands of waterworks were built, which affected greatly living conditions of rural population. This important activity was possible thanks to hydrogeologists, who played the main role in this action. Some of them devoted all their professional life to this important mission.
Keywords: groundwater for rural areas, WODROL history
W okresie ostatnich 20 lat transformacji ustrojowej towarzyszy³y g³êbokie zmiany w organizacji i funkcjono-waniu przedsiêbiorstw hydrogeologicznych, które by³y zwi¹zane z resortami gospodarczymi pañstwa. Przedsiê-biorstwa te uleg³y w wiêkszoœci likwidacji, a ich rola i do-robek odchodz¹ stopniowo w zapomnienie. Dotyczy to szczególnie s³u¿by hydrogeologicznej ministerstwa rolnic-twa, dzia³aj¹cej w ramach Zjednoczenia Przedsiêbiorstw Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodê WODROL. Dzia³alnoœæ ta nie doczeka³a siê opracowania i zachowa³a siê w pamiêci coraz mniej licznych hydrogeologów zwi¹zanych z zaopa-trzeniem rolnictwa w wodê. Wspomniana jest ona jedynie w artyku³ach poœwiêconych przesz³oœci hydrogeologii w Pol-sce (np. Kleczkowski, 1999; Kozerski, 2007). Trwa³e s¹ nato-miast rezultaty tej dzia³alnoœci, która przyczyni³a siê nie-w¹tpliwie do cywilizacyjnego postêpu polskiej wsi.
Autor artyku³u dzia³a³ w s³u¿bie hydrogeologicznej rolnictwa przez ca³y okres jej istnienia i pragnie choæby w za-rysie przypomnieæ jej powstanie, rozwój i efekty ponad trzydziestoletniej dzia³alnoœci.
W drugiej po³owie XX w. by³y realizowane w kraju du¿e krajowe programy unowoczeœniania infrastruktury technicznej wsi i rolnictwa, jak elektryfikacji, melioracji wodnych, a tak¿e zaopatrzenia w wodê pitn¹ i do potrzeb gospodarczych. Przedsiêwziêcia w tym ostatnim zakresie wi¹¿¹ siê œciœle z hydrogeologi¹.
Na wsi dominowa³ prymitywny sposób zaopatrywania w wodê – bezpoœrednio ze studzien kopanych, Ÿróde³ natu-ralnych i wód powierzchniowych. Tylko nieliczne wsie i nie-które gospodarstwa pañstwowe, zw³aszcza na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych, by³y wyposa¿one w wodoci¹gi. Rozprowadzano nimi wodê czerpan¹ z regu³y z g³êbszych zasobów podziemnych, bardziej wydajnych i o lepszej ja-koœci. W programach zaopatrzenia w wodê rolnictwa i wsi uznano, ¿e w warunkach wodnych naszego kraju taki model techniczny dostawy wody powinien byæ w zasadzie
powszechny. Wymaga³o to wykonania du¿ej liczby stu-dzien wierconych.
HISTORIA I ORGANIZACJA
Podstawê do podjêcia szerokich dzia³añ w tym zakresie zapewni³o powo³anie w resorcie rolnictwa z dniem 1 kwie-tnia 1955 r. Przedsiêbiorstwa Wiertniczo-Studniarskiego w Poznaniu. Powsta³o ono na bazie znanej przedwojennej firmy studniarskiej Kopczyñskiego, któr¹ upañstwowio-no. Z dniem 1 marca 1956 r. siedziba tej firmy zosta³a prze-niesiona do Warszawy, a z pocz¹tkiem 1957 r. przekszta³cono j¹ w wielozak³adowe Przedsiêbiorstwo Hydrogeologiczne Rolnictwa, z kilkunastoma zak³adami robót hydrogeolo-gicznych (ZRH) jako jednostkami wykonawczymi. Ich zasiêg dzia³ania obejmowa³ zwykle jedno województwo, a wszystkie ZRH ³¹cznie – ca³y kraj. Z kolei na bazie PHR zosta³o zorganizowane z dniem 1 kwietnia 1961 r. Zjedno-czenie Przedsiêbiorstw Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodê WODROL w Warszawie, nadzorowane przez ministra rol-nictwa, a ZRH sta³y siê samodzielnymi przedsiêbiorstwa-mi WODROL (18 jednostek).
Z koñcem lat 60. XX w. zak³ady WODROL zosta³y w³¹czone do organizacji elektryfikacji rolnictwa (dzia³a³y pod nazw¹ Przedsiêbiorstwo Elektryfikacji i Zaopatrzenia Rolnictwa i Wsi w Wodê ELWOD), a od 1974 r. ponownie wyodrêbnione i przeniesione do nadzoruj¹cej je odt¹d orga-nizacji Centralnego Zarz¹du Budownictwa Wodnego i Me-lioracji. Po ustawowej likwidacji centralnych zarz¹dów i zje-dnoczeñ w 1981 r. przedsiêbiorstwa samorz¹dnie powo³a³y Zrzeszenie Przedsiêbiorstw Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodê WODROL, które dzia³a³o do po³owy 1989 r. PóŸniej nast¹pi³ okres prywatyzacji przedsiêbiorstw pañstwowych – przekszta³cenia w pracownicze spó³ki z o.o. b¹dŸ akcyjne.
Zmniejszenie w bud¿ecie pañstwa œrodków na inwe-stycje zaopatrzenia wsi w wodê oraz rozwój konkurencji powodowa³y w kolejnych latach stopniow¹ likwidacjê wiêkszoœci przedsiêbiorstw WODROL (obecnie dzia³aj¹
1002
Przegl¹d Geologiczny, vol. 63, nr 10/2, 2015
1
jeszcze 3) – ale i program zaopatrzenia wsi w wodê syste-mem wodoci¹gów zosta³ w zasadzie zakoñczony.
ZADANIA I ICH REALIZACJA
Przedmiotem dzia³ania Przedsiêbiorstwa Hydrogeolo-gicznego Rolnictwa, z jego zak³adami, by³o wy³¹cznie wykonawstwo odwiertów studziennych. W latach 1955– 1960 wykonano ich ponad 2000, g³ównie dla pañstwowych gospodarstw rolnych. W ten sposób zaspokojono ich pod-stawowe potrzeby w zakresie ujêæ wody. W póŸniejszym okresie, w organizacji WODROL, stopniowo coraz wiêk-szy stawa³ siê udzia³ robót na rzecz ludnoœci wsi – jej potrzeb komunalnych i prowadzonej gospodarki zwierzê-cej. Wykonywano obiekty kompleksowe – od ujêcia wody (zwykle podziemnej, studniami wierconymi), poprzez sta-cje jej uzdatniania odpowiednio do wymogów dla wody pitnej, a¿ do doprowadzenia sieci¹ wodoci¹gow¹ do odbiorców. Nie ma œcis³ych danych co do liczby odwier-tów studziennych i ich ³¹cznego metra¿u, wykonanych przez przedsiêbiorstwa resortu rolnictwa. Z posiadanych materia³ów odnosz¹cych siê do jednego roku – 1985 – wynika, ¿e wykonano wówczas 866 odwiertów, o ³¹cznej d³ugoœci 47 875 m. Najwiêksze udzia³y mia³y w tym zak³ady WODROL: olsztyñski (92 odwierty), bydgoski (88), lubelski (68) i poznañski (64). Szacowaæ mo¿na, ¿e w ca³ym okresie dzia³alnoœci specjalistycznych przedsiê-biorstw resortu rolnictwa zosta³o wykonanych co najmniej 25 000 odwiertów studziennych, a ich ³¹czna d³ugoœæ siê-gnê³a ok. 1,5 mln m. Œrednia g³êbokoœæ otworu studzienne-go dla wsi to ok. 55 m.
W pocz¹tkowym okresie odwierty studzienne by³y wykonywane w sposób okrêtno-udarowy, a od po³owy lat 60. ubieg³ego wieku – g³ównie w technologii udarowej zmechanizowanej. W latach 80. XX w. by³o wdra¿ane tak¿e wykonawstwo w technologii obrotowej z p³uczk¹. Organizacja WODROL dysponowa³a w³asnym zapleczem warsztatowym (PRODWODROL Sulechów i WODROL Wa³cz), w którym produkowano w³asnej konstrukcji sprzêt do zmechanizowanych wierceñ udarowych oraz podstawowe narzêdzia wiertnicze. Wiertnice udarowe PRODWODROL stanowi³y podstawowe wyposa¿enie techniczne przedsiê-biorstw WODROL w zakresie wiertnictwa. Podjêto tam te¿ wyrób wiertnic obrotowych. W 1985 r. zak³ady WODROL dysponowa³y 237 wiertnicami udarowymi i 23 udarowo--obrotowymi.
Roboty studzienno-wiertnicze by³y realizowane zaw-sze w re¿imie obowi¹zuj¹cym dla robót geologicznych, zgodnie z przepisami Prawa geologicznego i górniczego. W ka¿dym przedsiêbiorstwie wykonuj¹cym te roboty dzia³a³ zespó³ hydrogeologów. W 1985 r. w przedsiêbior-stwach resortu rolnictwa by³o zatrudnionych ogó³em 132 geologów. Sporz¹dzano projekty wierceñ hydrogeologicz-nych, nadzorowano przebieg robót, wykonywano specjali-styczne badania oraz dokumentowano wyniki robót i ba-dañ. Materia³y dokumentacyjne by³y przekazywane do w³aœciwych archiwów pañstwowej s³u¿by geologicznej. Niew¹tpliwie s¹ one obecnie cennym przyczynkiem do poznania budowy geologicznej i warunków hydrogeolo-gicznych poszczególnych miejscowoœci, regionów i ca³ego kraju.
W koñcu lat 60. XX w. w organizacji WODROL podjê-to poszukiwania wód podziemnych dla poszczególnych inwestycji zaopatrzenia w wodê metod¹ geofizyczn¹ – elektrooporow¹. By³y to badania nowatorskie w dzia³alnoœci hydrogeologicznej w skali kraju. Wykonywa³a je na ca³ym terenie kraju pracownia geofizyczna Biura Studiów i Pro-jektów WODROL-PROJEKT w Warszawie. W 1985 r. by³o w niej zatrudnionych 25 osób. Badania t¹ metod¹ by³y wykonywane na obszarach o trudnych warunkach hydro-geologicznych, czêsto gdy badaniami tradycyjnymi nie znajdowano odpowiednich zasobów wody. Efektywnoœæ poszukiwañ metod¹ elektrooporow¹ by³a bardzo du¿a.
W celu podejmowania optymalnych decyzji dotycz¹cych kolejnoœci i sposobu realizacji inwestycji zaopatrzenia wsi w wodê, by³y sporz¹dzane regionalne programy przedsiêwziêæ. Podstaw¹ ich opracowania by³y specjalistyczne mapy w skali 1 : 25 000. Przedstawiano na nich mo¿liwoœci pozyskania wody z zasobów podziem-nych w regionie (g³ównie w uk³adzie powiatów) oraz rejony o du¿ych zasobach wody b¹dŸ ich niedostatku i konieczno-œci przerzutu wodoci¹gami. Przygotowanie takich map by³o du¿ym przedsiêwziêciem, obejmuj¹cym prawie ca³y kraj. By³o ono realizowane g³ównie przez hydrogeologów WODROL-PROJEKT, od koñca lat 60. do pocz¹tku lat 80. ubieg³ego wieku.
Nale¿y tak¿e wspomnieæ osoby, które mia³y g³ówny udzia³ w stworzeniu organizacji hydrogeologii i zaopatrze-nia w wodê resortu rolnictwa. Nale¿¹ do nich przede wszyst-kim dr Aleksander Czy¿ewski – dyrektor PHR i Zjedno-czenia WODROL, a tak¿e jego zastêpca – mgr geologii Zygfryd Elsner oraz g³ówny geolog resortu – Czes³aw Æwiertniewski i dyrektor WODROL-PROJEKT – mgr geo-logii Edward Such. Autor niniejszej relacji pracowa³ w tej organizacji na szczeblu centralnym od 1957 r., ostatnio na stanowiskach dyrektora dobrowolnego zrzeszenia przed-siêbiorstw WODROL i prezesa spó³ki z o.o. WODROL w Warszawie.
PODSUMOWANIE
Przedsiêbiorstwa Zaopatrzenia Rolnictwa w Wodê WODROL przez ponad 30 lat odgrywa³y w polskiej hydro-geologii bardzo wa¿n¹ rolê. Obejmowa³y swym dzia-³aniem ca³y obszar kraju. Szacuje siê, ¿e wykona³y one oko³o 25 000 odwiertów studziennych o œredniej g³êboko-œci 55 m. £¹czy³o siê to z koniecznog³êboko-œci¹ sporz¹dzenia dzie-si¹tków tysiêcy projektów i dokumentacji oraz przepro-wadzeniem nadzoru nad ich realizacj¹.
Zadanie to wykonywali przede wszystkim hydrogeolo-dzy zatrudnieni w przedsiêbiorstwach WODROL. W ten sposób przyczynili siê do znacznego postêpu w rozpozna-niu hydrogeologicznym kraju, a co wa¿niejsze uczestni-czyli w unowoczeœnieniu polskiego rolnictwa.
LITERATURA
KOZERSKI B. (red.), JAWORSKA-SZULC B., PIEKAREK--JANKOWSKA H., PRUSZKOWSKA M. & PRZEW£ÓCKA M. (2007) – Gdañski system wodonoœny. Wyd. Politechniki Gdañskiej. KLECZKOWSKI A.S. & SADURSKI A. 1999 – Geneza i rozwój polskiej hydrogeologii. Biul. Pañstw. Inst.Geol., 388: 7–34.
1003
