Występowanie gazów ziemnych w triasie dolnym południowej części basenu permskiego na Niżu Polskim

BARBARA LASZCZ-!1ILAKOWA Instytut Geologiczny

WYSTĘPOW

ANIE GAZO W ZIEMNYCH W TRIASIE DOLNYM

POŁUDNIOWEJ CZĘSCI

BASENU PERMSKIEGO NA NI2U POLSKIM

W pol*iej częsct północnoeuropejskiego· basenu permskiego, na Niżu Polskim, bada się od wielu lat możliwości występowania nagromadzeń gazów

ziem-nych (8, 9, 5, 10, 12). Szczególne znaczenie ma w tym przypa9ku baCłanie gazów wolnych i rozpuszczonych w wodach· podziemnych (3). W triasie dolnym połud­ niowej czę5c_i basenu permskiego napotyka się sto-si.mk9wo liczne objawy gazów ziemnych, przy czym dotyc:hczas zaobserwowano głównie obecność gazów rozpuszczonych w wodach podziemnych.

· StwierdziĆ można, analizując ich sytuację geologi-czną, że występują 011e w podobnych warunkach ge-ologicżnych, jak . guzy ziemne w triasie dolnym ob-szarn NRD (2) i IU'N (1, 9, 7). Charakteryzuje je przede wszystkim obecnosć poziomów piaskowców

···~

0

_{1~4 ~·-}

_{. . .}

..,. . -<-< • ....

1;,

.

....

~ ""~

..f..-tJ -i-t,.

<f/"

Az

Jiyc. 1. Objawy gazu ziemnego w środkowym i

dol-nym

pstrym piask()WCU poludnioWej części basenu

· · permskiego.

l - . wainiejsze otwory wiertnicze z przewierconym pstrym piaskowcem środkowym, 2 . - otwory .z nadwierconym pstrym piaskowcem środkowym, 3 - otwory, w których stwierdzono brak pstrego piaskowca środkowego oraz ·

obec-n.ość pstrego :piaskowca dolnego, 4 - objawy gazu w płucz­

ce· ·wiertniczej, 5 - objaw gazu w rdzeniu wiertniczym, 8 ....;. bbjawy gazu po opróbowaniu, 7 - gaz rozpuszczony w wodzie, 8 - ważniejsze ·uskoki wg R. Dadleza i S. Mar-ka, 1973, 9 - współczesny zasięg saksonu wg D. KUhn i J. Pokorskiego, 19'17, 10 - wsp{>łczesny zasięg cechsztyń­

skich utworów cyklu Z1 wg T. Peryta i R. Wagnera, 19'17,

11 - współczesny· zasięg osadów środkowego pstrego pias-kowca ,wg. J. Gajewskiej, 1972, 12 - środkowy pstry plas-kowiec pod przykryciem osadów bezpośrednio młodszych (liajniższy ret) wg J. Gajewskiej, 1972, 13 - zasięg soll ka-miennych retu wg A.. KUllkowskiego, 1973, 14 - zasięg

wód w pstrym piaskowcu środkowym typu Cl-Ca o mlne-raUzacjl powyżej 100 gn; 15 - ogólny prawdopodobny kle-runek ruchu wód podziemnych wg J. Pazdry, 19'15, 16

-poziom zbiornikowy.

432

UKD 553.981.041:552.513:551.761.1:551.243:556.31~ (438--'14:251) o dobrych własnościach kolektorskich, dostatecznie uszczelnionych nieprzepuszczalnymi osadami· retu o-raz istnienie paleostruktur rozwijających się już od cechsztynu i uskoków, będącyćh drogami migracji wertykalnej gazów ziemnych z permu i karbonu (1). Seriami skał macierzystych gazów dolnotriasowych jest, w świetle badań geochemicznych, cechsztyński dolomit główny i ·karbon. Zwłaszcza utwory karbonu, z:1wierające duie ilości substancji organicznej, mogły generówać znaczne ilości gazu ziemnego.

Zróżnicowanie litologiczne i miąższościowe osadów triasu dolnego ·dało podstawę do wydzielenia kómple-ksów skalnych odpowiadających w profilu geologicz -no .. stratygraficznym poszczególnym ogniwom ·triasu dolnego, w których występują poziomy zbiornikowe

o._c=2•0~~4o--~60km

Uni6j 16"1

•

_•

•

Fig. 1. Traces ot gas in Middle and Lower Bundsand-stein in soutltern part ot the Permian basin. 1 - main boreholes penetratlng Middle Bundsandstein, 2 -boreholes whlch entered Middle. Bundsandsteln, 3 - bore-holes evidencing the lack of Middle Bundsandstein -and the presence of Lower Bundsandsteln, 4 - traces of gas In washer, 5 - traces of gas in core materiał, 6 - traces of gas &fter sampling, 7 - gas dlssolved in water, B -major taults after R. Dadlez and S. Marek, 1973, 9 -present-day ex-ten of saxonian after D. KUhn and J. Po-korsk!, 19'17, 10 - present-day extent of Z1 cycle deposlts afetr T. Peryt and R. WagneT, 19'17, 11 - present-day extent of Middle Bundsandste!n after J. Gajewska, 1972, 12 -~ Mld-dle Bundsandstein· overla!n by younger deposits in sedimen-tary continuity (by lowermost Rhtlt ·accordtng 'to J. Gaj~­ ska, 1972), 13 - extent of Rhtlt rock salts after A. Kullkow-ski, 1973, 14 - extent of waters of the Cl-Ca. type and mi-nerallzation over 100 g/1 in· Mlddle Bundstandstein, 15 - in-ferred generał direction of groundwater flow after ·J.

OŚNO

IG-2

KLENICA 1

PS 82,5AQ25M

PS M5.2BACJ!l18

Ryc. 2. Korelacja kompleksów zbiornikowych dolneg:J triasu poludniowej częlci basenu permskiego.

1 - piaskowce, 2 - wapienie, 3 ....:. wapienie oolltowe, 4

-mułowce, 5 - Uy, Uowce, 8 - anhydryty, gtpsy, 7 -

dolo-mity, 8 - objawy gazu po opr6bowaniu, 9 - gaz

roz-puszczony w wodzie, 10 - objawy gazu w płuczce

wiertni-czej, 11 - karotat gazowy (zawarto4ć metanu w ~). 12

-kompleks ~)liornlkowy.

oraz warstwy uszczelniające. Wydzielenia tego

doko-nano na podstawie wielu opracowań wykonanych

przez geologów z przemysłu naftowego i Instytutu

Geologicznego, zajmujących się triasem (13, 12).

O-sady p.c;trego piaskowca, występujące w południowej

części basenu ce<'.hsztyilskiego Niżu Polskiego, pozna-l"!e w wielu .otworach wiertniczych, są dość typowe (ryc. 1).

Dolny piaskowiec pstry (kompleks A1) (ryc. 2), o

mią7.szo!ci śr~nio 270 m (maksymalnie do 390 m),

stanowi pakiet skal" iłowcowo-mułowcowych, na ogół

czerwor.obrunatnych, niekiedy marglistych, w

któ-rych występują wkładki wapieni oolitowych (część

zacilo::lnia obszaru) oraz wkładki wapieni

piaszczy-stych, z nielicznymi skupieniami anhydrytu. Badania

hhorator;>jne próbek z piaskowców z wkładkami

ila-stymi wykazały parowatość efektywną (n.) wynoszą­

cą od 1,9 do 13'/• i przepuszczalność (kp) od O do

142,7 md, natomiast

n.

wapieni była znacznie m"liej-SZ1\ (0,9-1,1'/o), a kp wynosiła O (10).

·W związku ze śladami gazu w płuczce wiertniczej, zaobserwowane przy przewiercaniu dolnego piaskow..:: ca pstrego · (8), .w otworach usytuowanych w strefie,

gdzie pstry pi~skowiec dolny wychodzi na powierżch­

nię podtrzeCiorzędową (otwory: Urzyty IG-1,

Broni-s71Jw IG-1, Polkowice S-96), · przeprowadzono próby

złożowe. Z piaskowców tego ogniwa uzyskano

jedy-MARCINKI IG-1

WIĘCKI

IG-1

A11JM0,1N Grad PS

r

:·

1,

~2 m,l=-=l.~.~.

~ , =-a '"~~ ' '-,o

J •

·

••" ,._., •

Fig. 2. Correlation ot collector series ot Lower

Trias-sic in southem part ot the Permfan basfn.

1 - sandstones, 2 - ltmestones, a - oolltic llmestones,

4 - slltstones, 5 - cla:ys, claystones, 8 - anhydrltes,

IYP-sum, 7 -dolomltes, 8 - traces of gas atter sampllnC, 8

-gas dtssolved 1n water, 10 - traces Ot gu 1n wuher,

11 - gas loggtng (metbane eontent ln ~). 12 - collector

series.

nie przypływy wód silnie słonawych, słonych i

so-lanek typu CI-Mg, 804-Na i Cl-Ca - o

mineraliZ'l-cji od 7 do 53 g/1 (10). W solankach t~ch· objawów

gazu nie stwierdzono. Dość płytkie zaleganie

utwo-. rów pstrego piaskowca dolnego w tej części obszaru

(brzeżne partie zbiornika triasowego) oraz istnienie

uskoków miały wyraźny wpływ na wielkość

minera-lizacji. charakter wód oraz negatywne wyniki

opró-oowania pod WZł&lf;;dem gazów ziemnych,

W części południowo-wschodniej basenu

triasowe-go, w kompleksie A:. zwiększa się częstotliwość

wy-stępowania wkładek piaskowcowych i ich miątszość. Przebadane laboratoryjnie piaskowce z tej strefy

ce-chuje n., dochodzące do 16,5'/• oraz kp - do około

25 md.

Z powyższych opróbowanych poziomów

piaskow-cowych uzyskano przypływy solanek ze śladami

ga-zu (otwory: Laskowice lG-1, Smarchawice IG-1,

Unie-jów l, Bełchatów 6, Więcki IG-1, Radwanów 'IG-1).

Ponadto, objawy w płuczce wiertniczej zanotowano

także w otworach: Topola Wlk. l i Ostrzeszów 1.

Gaz rozpuszczony w solance stwierdzono w otworze

Buków l, Dychów IG-1 i Więcki IG-1.

W części południowo-zachodniej omawianego

ob-szaru kompleks Ah zbudowany w znacznej

przewa-dze ze skał o niskiej porowatości efektywnej i

bar-dzo s!abeJ przeptlszczalności, nie może być uznany

....

c:"

....

CHARAKTERYSTYKA I SKŁAD GAZU ZIEMŃEGO W PSTRYM PIASKOWCU W POŁUDNIOWEJ CZĘSCI BASENU PERMSKIEG.O

Nazwa otworu Gęstość gazu

Skład gazu w % obi~tośoiciwych

Interwał oprób. w m Rodzaj próhki czystego w l m1

Poziom stratygraf._ powietrzn. CH4 C2H6 CJHH C4H10 C,H12 C.,H14 Hl

co,

N2 Ar Ho

Laskowice IG-2 gaz z solanki 1,043 ślady.

-

-

-

-

-

-

13,61 81,39

1034-1028 dolny

Laskowice IG-2 gaz z sola.nk.i 1,378 ślady

-

-

-

-

-

0,09 72,99 2 ,92

1042-1028 dolny

Smarohowice IG-1 gaz z solanki 1,082 0,08

-

-

-

-

-

0,03 19,86 78,79 1,19 0,05

1123-1110 dolny

WiQOki IG-1 gaz z eolanki 1,040 1,9825 0,2277 0,0409 0,0944 0,0291 0,0110

-

14,0508 82,8336

-

0,0857

1581-1571 dolny

Buków l gaz

-

2,691 6,043 0,081 0,0013 0,055 ślady 3,957 0,124 85,885 1,076 ślady

4001,0 dolny

Radwanów IG-1 gaz z próbnika 0,9637 5,5557 0,0701 0,0131

-

-

-

-

3,0723 90,1113 0,9421 0,2353

1339,0 kablowego (filtrat

dolny płn \

Radwanów IG-1 gaz z solanki 0,625 1,9960 0,1689 0,0106 0,0011 0,0004

-

37,2069 0,0566 60,5270 0,0275 0,0041

1354-1346 dolny

Dymek IG-1 gaz rozp. w wo- 0,9716 0,4319 0,0245 0,0032 0,0014

-

-

0,1440 0,4128 97,6993 1,1963 0,0015

2212-2190 dzie

dolny

Dymek IG-1 gaz pobr. 1,0773 5,5707 0,5573 0,1923 0,0944 0,1085 0,0075

-

22,8375 70,5386 0,0756

2210,5 prób. kabl.

dolny

Uniejów 1• gaz z próbnika

-

-

-

-

-

-

-

-

0,12 87,16

4462-4492 dolny

Uniejów 1•• gaz z próbnika

-

ślady

-

-

-

-

-

57,39 0,70 37,911

4087-4631,8

dolny i środkowy

Dymek IG-1 gaz rozp. W WO· 0,9436 9,3967 0,3907 0,1043 0,0817 0,0924

-

-

1,9411 87,75111 0,1727 0,0045

1775-1761 dzie

środkowy

Jeżów IG-1 gaz z rozp. w wo- 0,8918 19,5410 0,0511 0,0021

-

-

-

0,2108 0,9363 78,4676 0,6415 0,1146

3062-2726 dzie

środkowy

Ośno IG-2 gaz z solanki 0,8890 27,2743 0,5582 0,0!12

-

-

-

0,0772 5,8821 65,7894 0,3608 0,0235

1872-1850 środkowy

~-...

·~

t

cc

...

o

1

N

a

Q

..,

co co

o

i

N

a

...

CI> ~l

..,

o

ó

l

.

.

za zbiornik dla akumulacji gazu ziemnego, natomiast

w części południowo-wschodniej poziomy piaszczyste

dolnego pstrego piaskowca, przykryte utworami

nie-przepuszczalnymi (iłowcowymi, marglistymi i

wapien-nymi) tego samego wieku, bądź też retu, można

uwa-żać za skały zbiornikowe dla gazu ziemnego.

Srodkowy piaskowiec pstry (kompleks A2) (ryc. 2),

o miąższości średnio 220 m (część zachodnia obszaru)

i 200 m (część wschodnia), ma wykształcenie

zmien-ne. W dolnej czę!lci profilu zawiera on utwory

pias-kowcowe, niekiedy zlepieńcowate, w górnej ... osady

iłowcowo-mulowcowe z wkładkami piaskowców. W

części najwyższej kompleksu ilastego pojawiają się

skały węglanowe, tzw, pseudooolity.

W kompleksie A1 wyróżnić można kilka poziomów

zbiornikowych dla gazu ziemnego, zbudowanych ze

skał przepuszczalnych i porowatych, m.in.: z

pias-kowców dlobno- i średnioziarnistych oraz mułowców

słabo zwięzłych, które w wypadku piaskowców

drob-noziarnistych cechuje ne w granicach 12-23'/o, a

k" - od 7,5 do 143 md (dochodzące nawet do 1551,5

md), n. dla średnioziarnistych wynosi od 2,8 do

14,41

_/o,

_{przy k" dochodzącym do 1085,5 rod. Uzyskane}

z nich solanki są typu Cl-Ca, o mineralizacji

waha-jącej się w granicach powyżej 50 g/l do 270 g/l i za.J

wierają gaz w nich rozpuszczony (tab. - otwory:

Ośno IG-2, Sroda IG-2, Jeżów IG-1, Dychów IG-1).

Po opróbowaniu poziomów zbiornikowych kompleksu

A1 zarejestrowano ślady gazu ziemnego w otworach:

Sulechów IG-1, Smarchowice IG-1, Wężowice IG-1,

ponadto objawy gazu w płuczce wiertnicznej w

otwo-rach: Krcsno Odrzańskie 2, Klenica l, Marcinki IG-1

oraz w rdzeniu w otworze Chlebowo 2. Poziomy

zbic roikowe kompleksu Aa są uszczelnione

warstwa-mi nieprzepuszczal!1ywarstwa-mi pstrego piaskowca środkowe­

go (górna część profilu), retu oraz sporadycznie

wa-pienia muszlowego dolnego (10).

G6rny piaSkowiec pstry - ret (kompleks A3), o

miąższości od kilku do 200 m, jest reprezentowany na

ogół przez utwory morskie, nadające mu całkowicie

odmienny charakter. Najniższa część retu, tzw.

detry-tyczna, składa się z utworów piaszczystych i iłow­

cowo-mułowcowych, miejscami z pojedynczymi

wkładkami zlepieńców. Ogniwo to odpowiada

pias-kowcowi chiroteriowemu z terenu Niemiec i łącznie

z piaszczystym poziomem środkowego piaskowca

pstrego tworzy kompleks skał zbiornikowych.

Pozo-stałą część profilu retu stanowią warstwy

uszczelnia-jące, składające się z utworów węglanowych:

wa-pieni i dolomitów z wkładkami skał mułoweowych i

iłowcoWYch, margli oraz anhydrytów (warstwy gip·

sowe: I i II). W dolnym recie (warstwa gipsowa I)

występuje ponad 30 m soli kamiennej. W części

wschodniej omawianego obszaru, w kompleksie A,,

zdarzają się częstsze wkładki utworów piaszczystych

(otwór Bełchatów 6) (ryc. 2).

Objawy gazu ziemnego (zgazowanie płuczki)

za-rejestrowane przy przewierceniu poziomów

zbiorni-kowych dolnego triasu (8) zapoczątkowały badania

wód podziemnych oraz przypuszczalnych horyzontów

gazonośnych występujących w triasie. Otwór Sule·

chów IG-1 był jednym z pierwszych, w którym

opró-bowano poziomy zbiornikowe triasu (4). Efektem tych

prac było określenie charakteru i stopnia mineraliza

-cji wód pstrego piaskowca, wapienia muszlowego i kajpru (5). Ze wszystkich siedmiu badanych

horyzon-tów triasowych otrzymano przypływ solanek

zgazo-wanych. Ten typ solanek należał do wód towarzyszą­

cych złoże ropy lub gazu. Napotkane ciśnienia w

po-szczegóbych horyzontach wodonośnych były zbliżo­

ne do hydrostatycznych. W skład gazu wchodził

me-tan, a także i cięisze węglowodory .

W następnych latach, w związku z

poszukiwa-niem złóż węglowodorów w permie, sporadycznie

przeprowadzano badania podobnego typu także i w

triasie, szczególnie w pstrym piaskowcu dolnym i

środkowym. Obok nielicznych objawów

makroskopo-wych (ślady gazu w rdzeniu i płuczce), po

opróbowa-niu otworu w pstrym piaskowcu uzyskiwano

przy-pływv solanek z rozpuszczon~ gazem, którego skład

chemiczny był b&rdzo różny.

W dolnym pstrym piaskowcu analizowane gazy,

pobrane próbnikit:m kablowym, wykazują zawartość

metanu (tab.) wynoszącą od 5,57 do 1,98'/o (otwory:

Dymek IG-1, Buków l, Więcki 1, Radwanów

IG--1). W pozostałych gazach, uzyskanych z solanek,

ilość metanu nie przekracza 0,5'/o. Stosunkowo

naj-większą ·zawartość węglowodorów cięższych

napotka-no . w gazach otrz)">nanych z solanek tego podpiętra

w otworze Buków l (6,18'/o). W pozostałych otworach

suma węglowodorów wyższych nie przekracza 1°/e

(od 0,96 do 0,03°/o). Zawartość azotu w gazach dolnego

pstrego piaskowca wynosi od 26,9 do 97,7'/o,

dwutlen-ku węgla od 0,057 do 72,991_/e. Największą ilością

wo-doru (370fo) charakteryzują się gazy dolnego pstrego

piaskc•wca .w otworze Radwanów IG-1 i w otworze

Buków l (3,960fo). W pozostałych badanych otworach

albo go hrak, albo osiąga setne części procenta.

Cha-rakterystyczna dla gazów ziemnych pstrego

piaskow-ca dolnego jest obecność w nich gazów szlachetnych:

argo.11u od O do l, 19b%, helu od O do 0,235°/t.

W środkowym pstrym piaskowcu gazy uzyskane

z solanek zawierają znacznie większą ilość metanu

niż w wyżej opisanym podpiętrze. Wynosi ona od

27,271/o (otwór Ośno IG-2) do 0,330fo (otwór

Smarcha-wice IG-1), natomiast węglowodorów wyższych

zano-towano od 0,6690fo (otwór· Dymek IG-1) do 0,0090fo

(otwór Smarchawice IG-1) (tab.); średnio ~ 0,2791_/o.

Największą zawartością azotu (93,04'/o)

charakteryzu-je się gaz z otworu Wężowice IG-1, najmniejszą

(65.12°/o) - z otworu Smarchawice IG-1 oraz

Mar-cinki IG-1 (gaz z płuczki zawiera 11,02'/o azotu). Dość

lnaćzną ilosc (88,97'/o) dwutlenku węgla

zarejestro-wano ·w otworze Marcinki IG-1 (gaz z płuczki),

naj-mr.icjszą - 0,940fo w otworze Jeżów IG-1; wodoru

natomiast al'Jo jest brak, albo występuje w bardzo

małych ilościach (od O do 0,210fo). Z gazów

szlachet-nych wymienić można argon, którego zawartość

wy-nosi od O do l ,'J.60fo i hel (od O do 0,171_/e).

W recie, jedynie w dwóch otworach, a mianowicie:

Ośno IG-2 i Dymek IG-1 gaz uzyskany z solanki

mial' podwyższoną zawartość metanu: 11,48 i 4,940fo

(tab.), natomiast już w otworze Buków l gaz z

dega!-zatora inia~ (),9650fo metanu i śladowe ilości węglowo­

dorów wyższych (Ct+ - 0,03°/o). Zawartość węglo­

wodorów cięższych w pozostałych otworach wynosiła:

0,063 i 0,403°/o. Azotu wykryto dość znaczne ilości

-od 99,01 do 72,780/o, dwutlenku węgla od 12,24 do

1,920fo, argonu 2.lll0fo (tyiko w otworze Dymek IG-1),

helu -c- 0,883 i O,OllOfo. Stwierdzić więc można, że

o-becność objawów gazó\v ziemnych w triasie dolnym

omawianego ob<szaru świadczy o możliwości wystę­

powania znaczniejszych nagromadzeń gazów

ziem-nych. ·

·w

utworach triasu dolnego południowej częsc1

basenu permskiego Niżu Folskiego obserwuje się przy

tym klasyczną strelowość hydrogeologiczną i gazową,

określoną zmianami składu chemicznego (14). Zmiany

te zaznac1..ają się od brzegu basenu sedymentacyjnego

ku jego środkowym, najgłębszym częściom. W brzeż­

nej · partii basenu występuje gaz o dużej zawartości

azotu, następnie ku środkowi przechodzi w

miesza-ninę azotowo-metanową, metanowo-azotową, aż do

metanu w części ~rodkowej. W miarę wzrostu

za-warto.ici metanu, pojawiają się w. wodach węglowo­

dory ciężkie w kolejności: metan, etan, propan aż do

nonanu. Ilość rozpuszczonych gazów w wodzie oraz

ich całkowita prężność, a także współczynnik

nasy-cenia wód warstwowych zwiększa się także od

brze-gów ku środkowym partiom basenu, aż do strefy

występowania metanu. Obszar monokliny

przedsu-deckiP.j (szczpgólnle jej południowa część) stanowi

brzeżną część basenu permskiego na Niżu . Polskim,

toteż występujące w pstrym piaskowcu dolnym gazy

ziemne zawierają stosunkowo mało metanu (tab.),

na-tomiast dość dużo azotu.

·W głębszej części omawianego basenu, na tle

wy-stępowania gazów ziemnych, które ogólnie można

o-kreślić jako azotowe, da się wydzielić anomalie

cha-rakteryzujące się większymi zawartościami węglowo­

dorów. Przykładami mogą być: strefa Ośna,

Uniejo-436

wa, Jeżowa, Bukowa (ryc. 1). Szczególnie interesują­

ce dla dalszych badań i poszukiwań wydają się, '""

świetle ogólnych warunków geologicznych, wystę·

powania na•gromad-zeń .gazu z•iemnego w tria1sie

dol-nym północnoeuropejskiego basenu permskiego,

stre-fy Dymka - Bełchatowa i Bukowa.

LITERATURA

l. B o i g k H. - Zur Fazies und Erdgasftihgang des

Buntsandsteins in Nordwestdeutschland. Erdol, 1961,

z:

14, H. 12.

2. Dąbrowski A., Depowski S. -

Poszuki-wania ropy naftowej i gazu ziemnego w Niemie-.

ckieJ Republice Demokratycznej. Geologia za

gra-nicą. lt162, nr 3.

3. D e p o w ski S. - Gazy wód podziemnych jaJ.w

wskaźnik ropo- i gazonośności. Prz. Geol. 1973,

nr 4.

4. Depowski S., Królicka J., Kiihn D.

-Perspektywy odkrycia złóż gazu ziemnego w

ut-worach ·triasu monokliny przedsudeckiej w świe­

tle wyników wiercenia strukturalnego Sulechów JU-1. Prz. Geol. 1962, nr 6.

5. D e p o w ski S., Król i ck a J., Łasz c z B.

-Występowanie węglowodorów na Niżu Polskim w

świetle badań hydrochemicznych. Kwart. Geol.,

1965, nr 7.

6. Depowski S., Łasz_cz-Filakowa B.

-Mineralisation des eaux souterraines du permien et du trias du monoclinal avant Sudetique. XXIII

Międz. Kongres Geolog., vol. 17. Praga, 1968.

7. Ki n g E. R. - Fetroleurn Exploration and

Pro-duction in Europa 1975, A.A.P.G. Bulletin. V. 60/

/10. Tulsa/Okla, 1976. ·

8. Ł a s z c z B. - Siady ropy naftowej i gazu

ziem-nego w rejonie Lubin - Kożuchów - Wschowa.

Kwart. Geol. 1962,. nr 5.

9. Ł a s z c z I3. - Gazonośność piaskowca pstrego

w północno-zachodnim niemieckim basenie

se-dymentacyjnym. Geologia za granicą. 1962, nr 4/

/12.

10. Łaszcz-Filakowa B. - Hydrochemia wód

podziemnych srodkowego pstrego piaskowca mo-nokliny przedsudeckiej. Arch. IG, 1974.

11. Łasz c z - F i Ja kowa B. - Trias. Skały

zbior-nikowe i uszczelniające. Objawy węglowodorów. Możliwości występowania nagromadzeń węglowo­

dorów. Kompleksowa analiza budowy geologicz~

nej i warunków niezbędnych dla powstania i

za-chowania się złóż ropy i gazu w triasie i jurze

Niżu Polskiego. Arch. Inst. Geol., 1975.

12. Łasz c z- F i l ak o w a B. - Geologiczna

ana-liza porównawcza i perspektywy ropo- i gazonoś­

ności triasu Warunki występowania

nagroma-dzeil w~;glowodorów w utworach mezozoiku Niżu

Polskiego. Ibidem, 1976.

13. Sok o l o w ski J. - Charakterystyka

geologicz-na i strukturalgeologicz-na obszaru przedsudeckiego. Geol. Sudetica, 1967 r. vol. III.

14. S u c h ar i e w G. M. - Hydrogeologia złóż ropy

naftowej i gazu ziemnego. Wyd. Geol. 1974.

SUMMARY

Traces oJ' gas are fairly common in the Lower

Triassic of the Polish Lowlands. They mainly include

occurrences of gases dissolved in groundwater-.

Colle-ctor rocks include horizons of sandstones with good collector properties and sufficient sealing by

im-pervious Rhot deposits. There v,rere also found paleo

-slructures and faults presumably acting as vertical migration routes for gases from .the Upper Paleozoic Geochemical studies showed that parent rocks of gases from the Lower Triassic include Zechstein

Main Dolomite and Upper Carboniferous. Lower Triassic rocks · from this region display a_ elassie hydrogeological and' geochemical. zonality defined by changes in cheritical ·co~p_ąsition of gases. These changes ar e marked from; margin s o f the sedimen-tary basin, that is, southet:n }part of _ the Fore-Sudetic Monocline, where gases are lrich in nitrogen and re-lalively poor .in-metbane imd . may be treated as nitrogen gases, . through zones · of nitrogen-methane and methane-nittogen g~ses ~o those of· .methane ga-ses in central parts of the:basin.,-The Dyinek - Beł­

chatów and Buków zones (Fig.' 1), · situated . in the area characterized by ~he :occurrence of methane--nitrogen gases, seem ,most interestihg . from the point of view of further; studies · and pri)specting for gas fields.

·PE310ME

B Hl-IJKHeM TpHace IOJKHOłf qacTl-1: nepticKoro 6ac-ceM:Ha Ha llOJlbCKOH HHJMeHHO.CTH. BCTpeąaiOTCH OT-HOCHTeJlbHO MHOrO"'HCJleH~ble npH3HaKH npHpo.D,HOrO raJa. rJiaBHbJM o6paJOM !!To ra3b( paCTBopeHHbie B

no,zpeMHbiX so,qax. KoJIJieKTOpcKHMI-i nopor.aMH HBJIH-IOTCH nJlaCTbl UCC'I-<IH.HKOB ynJIOT.HeHHble HenpOHH~ae­ MbiMH OCa.n,KaMl-1: p:3TCKOrO Rpyca, 06Hapy:W.eHO TaKJKe npl-I:CyTCTBJ.Ie naJieOCTPYKTyp· l-l c6pocOB, KOTOpbie f!EJ11!10TCH nyTHMH BepTHKaJlbHOH MHrpa~HH npHpo.D,-HOrO raJa J.~J aepxHero naJieOJon. B CBeTe reoxHMH-'IeCKHx. J.ICCJ!e,l(OBaHHH Bl)!,ll,HO, "!TO cepHRMW MaTepWH-CK11:X nopo.n, ,ZlJlfl ,HHJKHeTpHaCOBblX raJOB J/BJIRIOTCH: OCHOBHOH ,ll,OJIOMWT ·l\eXIlJTeHHa J! Kap6oHCK~te OTJIO-JKeHl)!H. B 0ca.n,Kax HWmHero TpHaca a· :'!TOM paM:oHe Ha6JIIO,llaeTCR KJiaCCH'IeCKaSI , rH.n,poreoJIOZ:H"'eCKaSI H reOXWMWieCKaH JOHaJlbHOCTb onpe.n,eJieHHaSI HJMeHe-HHHMl1 XHMii"'eCKOrO COCTa'E!a raJ(, B.·. '3TH UJMeHeHHR Ha•utHaiOTCSI y 6epera ce.n,HMeHTal\WOHHOro 6acceM:Ha, r.n,e raJbl CO.n,epJKa'r OTHOCWTeJibHO MaJie M,eTaHa H MHO-ro aJOTa, TaK 'łTO J.IX MOJKHO C'łMaTb aJOTHb!Ml-1: raJa-Ml-1, '!epe3 30Hbi co.n,epJKa11.1i1e a30THO-MeTaHOBbie raJbi, llOTOM MeTaHO-aJOTHbie, a HaKOIIe~ Jli:eoraHOBb)e B

l\eH-TpaJibHOH .,IaCTH 6accenHa .. C~MblMH HHTępeCt~biMl-1: ,ll,JlSI Hccne.n,oBaHHH li nowcKOB iilecTOpoJK.n,eHHH raJa RBJISI-IOTCR paiłOHbi BeJIXaTOBa lł ByKOBa (<łJHr .. 1),

HaXO,llH-Il.IJ.IeC.Ił E 30He pacnpocTpaHeHHR 'MeTaHO-a30THbiX

raJO B.

RYSZARD WYRWICKI

Uniwersytet Warszawski

SKŁAD

MINERALNY I

WŁASNOSCI CERAMICZNE NEOGEŃSKICH IŁOW

ZE

ZŁO.ZA "SŁOWIANY"

Złoże .,Słowiany" znajduje się na NE od

Nawojo-wa Łużyckiego, a od W od Nowogrodźca w woj.

je-leniogórski~. Znaczna w.iększosć wydobywanych

tu-taj iłów j'est bardzo pódobna · do typowych iłów

pstrych pó:.:.iomu jłó'\v płomienistych serii: poznańskiej.

J. Jerzmal1ski i J. Milewicz (2) zaliczają to złoże

-po1 nazwą .,Ołdrzychów" - do pliocenu. Należy

jed-nak nadmi;mić, że iły ze złoża .,Słowiany" znajdują

zastosowanie do produkcji bardziej wartościowych

wyrobów niż iły pstre z głównych obszarów ich

wy-stępowania. Wydobywane w ilości ok. 25 000 m•

rocz-nie służą· do produkcji klinkieru· (m~.in.-w Ołdriycho­

wie), płytek okładzinowych i' kafli.

W celu ustalenia przyczyn zróżnicowania tych

iłów, pobrano próbki 3 odmian iłów eksploatowa~ych

w 1975 r. i poddano badaniom mineralogicznym i ce-ramicznym. Wyniki tych badań i płynące z nich wnioski są treścią niniejszego opracowal)ia.

ZARYS GEOLOGII ZLOZA

Obserwacje przeprowadzone na ścianie eksploata-cyjnej o kierunku S-N, długości ponad 200 m i

wyso-kości· ok. 8 m wykazały, że w złożu występują trzy,

różniące się makroskopowo, odmiany iłów, a miano ..

wicie: pstre, jasnoszare, jasnoi;lrązowe. Iły pstre są

osadem dominującym. Zajmują one 2/3 długości ścia­

ny, licząc od północnego krańca. Są one

oliwkowo--fioletowo-ochrowo-wiśniowe, strukturalnie dość

jed-nolite, jedynie intensywność . nieregularnych barw .. nych plam (głównie wiśniowych) maleje od N do S.

W iłach tych występują soczewski (o dług .. 2--3 m i

grub~ do 0,4 m) piasku drobno- i średnioziarnistego. Są to -piaski wypełniające :- jak można

przypusz-czać . przez analogię z innymi odsłonięciami, np. w

Gozdnicy - kręte, wąskie koryta, powstałe przy u-dziale. wód płynących. W części południowej iły -pstre ·dość łagodnie chowają się pod iły jasnoszare.

Iły jasnoszare tworzą warstwę grubości ok. 4 m. Iły te miejscami są ciemniejsze, miejscami

jaśniej-UKD 553.611'612.08:552.782) :549.08:666.35'714.14(438-14 Stawiany)

sze, lecz jedne i drugie wysychając - . bieleją. W

i-łach tych obser·.•;uje się różnokierunkowe spękania, a

wokół nich brązowo-rdzawe zabarwienia iłów. Iły

brązowe występują nad jasnoszarymi i zajmują

po-łudniowy ró~ ściany eksploatacyjnej. Miąższość czę­

ci· dostępnej ·do obserwacji wynosi 6 m. Iły brązowe

są silnie spękane, a wokół spęK:ań mają barwę

rdza-wą .. W stropie obserwuje się soczewkę kwarcowego piask11 bardzo gruboziarnistego, ilastego, o miąższoś­

ci .0,4 m. Skośne ułożenie. granic między wymieniony-mi odwymieniony-mianawymieniony-mi iłów ma charakter sedymentacyjny, a nie tektonicz..1y. Prz.emawi_a za tym poziome .lub pra-wie poziome ułożenie soczewek piaszczystych.

Osady iliisle są przykryte cienką warstwą pias-ków kwarcow:rch · z 'różnokształtnymi blokami kwar-cytów, o więl!o:ości _do l m . .Krawędzie ich są zaokrąg­

lone, wygładzone; a powierzchnie jakby ·pokryte bły­

szczącą polewą. Miąższość . osadów ilastych złoża

"Słowiany'~ nie jest znana. Otwory wiercone do głę­

bokości . 20 m nie przebfły omawianej serii.

SKf,AD MINERALNY ILOW

Z wyników analiz: granulometrycznej i chert)icz-nej (tab. I), derywatograficzchert)icz-nej (ryc. l) oraz rentge-no,gr.aficznej (ryc. 2) można wnosić, że wszystkie trzy odmiany iłów należą do grupy iłów kaoljnitowych, a

ró~nice między nimi uwidaczniają się

w

zawartości

skiadników pobocznych. Głównymi składnikami są

minerały ilaste, stl'lnowiące 55--600/o iłów, oraz

de-trytyc~ny kwarc. Wsród ·minerałów ilastych

zdecydo-wani.e przeważa kaolinit, który - na podstawie

tem-peratury dehydroksylacji · (565-580°C) oraz asymetrii piku endotermiczriego z nią zwi'ązanego - można

uz-nać za kaolinit D (3). Towarzyszy mu illit oraż mińe­

lał smektytowy, najprawdopodobniej szeregu beidel-litu z jedno- i dwuwartościowymi kationami na

po-zyćjach wymiennych, za czym przemawia