Widok Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech

Pełen tekst

(1)Acta Universitatis Wratislaviensis No 3345. Małgorzata Grzywacz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań. Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech. Prace Kulturoznawcze XII Wrocław 2011. Wśród historyków niemieckich historia kultury stała się od początku XXI stulecia jednym z głównych nurtów refleksji metodologicznych i debat teoretycznych. Stanowiło to wynik stopniowego otwierania się historii na inne, pokrewne, dyscypliny naukowe, na przykład filozofię, etnologię, językoznawstwo czy literaturoznawstwo. Na uniwersytetach RFN rozpoczęto pod koniec XX wieku instytucjonalizację tego działu nauki, sytuując go zarówno, w sposób tradycyjny, jako subdyscyplinę wewnątrz nauk historycznych, jak i łącząc z innymi dziedzinami wiedzy1. Wzrosła także bardzo znacznie liczebność publikacji z tego zakresu2, a mówienie o tak zwanym zwrocie kulturalistycznym (cultural turn) stało się w humanistyce niemieckiej wręcz oczywistością3. Pluralizm instytucjonalny wynikał jednakże przede wszystkim z różnic merytorycznych w podejściu do historii kultury jako przedmiotu badań naukowych, czyniąc zeń kwestię sporną ― debaty na ten temat nie ucichły po dziś dzień. Sama historia kultury nadal pozostaje za1. Historię kultury jako kierunek studiów spotykamy na uniwersytetach w RFN w różnorodnych konfiguracjach i afiliacjach. Można studiować ją w ramach studiów drugiego stopnia (na przykład tak jest na uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odrą lub niedawno powołanym do istnienia uniwersytecie w Magdeburgu). Uniwersytet Siegen oferuje historię kultury jako wspólny interdyscyplinarny kierunek kilku katedr instytutu historii (między innymi europejskiego średniowiecza, historycznych studiów gender i badań nad kulturą medialną). W Berlinie, Norymberdze czy Augsburgu historia kultury stanowi kierunek, dający się łączyć ze studiami nad starożytnością (Altertumskunde), językami obcymi nowożytnymi lub wybranymi kierunkami w ramach nauk społecznych. Jako przedmiot wykłada się wreszcie historię kultury w licznych instytutach kulturoznawstwa. 2 Zob. na przykład Das gemeinsame Haus ― Fundgrube Europa. Bibliographie zur europäischen Kulturgeschichte, red. W. Köpke, B. Schmelz, Bonn 1999. 3 Zob. na przykład L. Musner, G. Wunberg, Ch. Lutter, Cultural turn. Zur Geschichte der Kulturwissenschaften, Wien 2003; oraz R. Lutz, Geschichtswissenschaft im Zeitalter der Extreme. Theorien, Methoden, Tendenzen von 1900 bis zur Gegenwart, München 2003.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 1. 2011-10-27 11:19:24.

(2) 202. Małgorzata Grzywacz. gadnieniem tak kontrowersyjnym, iż niektórzy historycy, podążający za rozpoznaniami badaczy anglosaskich, pragną zakończyć dyskusję, wskazując na to, co znajdziemy „ponad” i „poza” cultural turn4. Jest tym najczęściej pozytywistycznie ugruntowane badanie historii politycznej bądź też szeroko rozumiana historia społeczna (Gesellschaftsgeschichte), której najznamienitsi przedstawiciele, jak na przykład Hans-Ulrich Wehler, odrzucając historię kultury5 jako taką, wpisują się we wcześniejszy dyskurs o „bałkanizacji nauki”, gdyż wszędzie tam, gdzie „wkrada się historia kultury”6, prowadzi to do zaniku humboldtowskiego wzorca7 uprawiania nauki i sprzeciwia się kryteriom przyjmowanym za naukowe. Powrót historii kultury w nowych warunkach stanowił nie tylko dla niemieckich historyków, lecz także kulturoznawców dobrą okazję do autorefleksji nad przemianami, jakie dokonały się wewnątrz tej dyscypliny w ciągu dwustu lat8, oraz nad jej wpływem na inne dziedziny ludzkiej aktywności. Historia kultury pojawiła się bowiem w Niemczech jako kierunek przeciwstawiający się zdecydowanie dominującym formom historiografii. Historycy od początku oceniali ją bardzo krytycznie i uznawali za dziedzinę nieprzynależącą bezpośrednio do ścisłych badań nad przeszłością. Początki historii kultury w krajach niemieckojęzycznych sięgają Johanna Christiana Adelunga (1732–1806) i rozumienia tego zjawiska w sensie historiograficznym. Jego rozpoznania stanowiły warunek podstawowy rozwoju tej dyscypliny, sytuującej się przede wszystkim w szeroko pojętym projekcie pedagogicznym, w którym kulturę rozumiano jako przeciwieństwo natury. Odchodzenie od surowego, pierwotnego stanu ludzkości i stawanie na coraz wyższym poziomie moralnym miało, przede wszystkim przez zwiększoną racjonalność działania, przybliżyć ludzkość ku lepszej przyszłości. Historię kultury Adelung pojmował jako opis dziejów, ukazujący dążenie do coraz lepszego bycia człowiekiem. Swoje poglądy 4. Już pod koniec XX wieku ogłoszono tom, autorstwa Lynn Hunt i Victorii Bonnell, studiów pod znamiennym tytułem Beyond the Cultural Turn, New Directions in the Study of Society and Culture, Berkeley 1999. W roku 2005 opublikowano w niemieckim tłumaczeniu esej brytyjskiego badacza Petera Burke’a, What is Cultural History? (2004). Bilans w opinii Burke’a wypada negatywnie dla koncepcji historii kultury jako paradygmatu badawczego. Autor postrzega go raczej jako przejściową modę w naukach historycznych, choć nie wyklucza jej pozytywnego oddziaływania (zob. P. Burke, Was ist Kulturgeschichte, przeł. M. Bischoff, Frankfurt am Main 2005, s. 184). 5 Zob. H.-U. Wehler, Konflikte zu Beginn des 21. Jahrhunderts. Essays, München 2003; idem, Herausforderung der Kulturgeschichte, München 1998. 6 Zob. S. Michael, Von Geleés, symbolischen Formen und drohender Balkanisierung der Wissenschaft. 150 Jahre Begriffstraditionen von „Kulturwissenschaft”, [w:] Vom Ende der Humboldt-Kosmen, Konturen von Kulturwissenschaft, red. B. Henningsen, Baden-Baden 1997. 7 Na ten temat w szerszym kontekście pisał Andrzej Przyłębski, Kryzys uniwersytetu. Rozważania inspirowane Humboldtem, [w:] Fenomen uniwersytetu, red. A. Grzegorczyk, J. Sójka, Poznań 2008, s. 127–138. 8 Nie referujemy tu, ze zrozumiałych względów, całości owego procesu, skupiając się raczej na głównych zagadnieniach. Zob. H. Kittler, Kulturgeschichte der Kulturwissenschaft, München 2000, s. 13.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 2. 2011-10-27 11:19:24.

(3) Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech. 203. na ten temat Adelung sformułował w wydanej w roku 1782 pracy Próba historii kultury rodzaju ludzkiego (Versuch einer Cultur des menschlichen Geschlechts). Ów znany leksykograf i germanista przypominał w niej, że historiograf nie powinien ograniczać swego zainteresowania do panujących i ich wojen (Beherrscher und ihrer Kriege)9, bo gdy tak czyni, zawsze niepoznane i ukryte pozostaje życie wspólnoty, nad którą dany władca panuje. Pojęcie kultury u Adelunga odnosi się do wszystkiego, co uznać należy za dynamiczne i zmienne w danej społeczności: hodowla bydła, uprawa roli, handel, komunikacja, wyobrażenia religijne i praktyki społeczne, artefakty, język, człowiek i jego cielesność10. Owo uniwersalistyczne podejście, znamienne dla historii kultury od czasów Giambattisty Vica, w tym dla jego niemieckich kontynuatorów11, w wieku XIX na gruncie niemieckich nauk historycznych stopniowo marginalizowane, stało się domeną badań nad kulturą uprawianych poza historiografią uniwersytecką. I choć Woltera definicja kultury uchodzi za prekursorską12, to jednak pojęcie kultury w połączeniu z historią przeniknęło do nauk historycznych przede wszystkim właśnie dzięki Adelungowi13.. * * * Johann Gottfried Herder (1744–1803)14, opowiadając się u schyłku oświecenia po stronie historii i jej badania15, poszukiwał jednak takiej formy jej opisu, która „pochwyci ducha czasu”, odnajdując ją jednoznacznie w historii kultury pisanej w konwencji gatunku zapoczątkowanego przez Adelunga ― historii moralności oraz obyczaju16. Poniekąd podobnie rozumiał dzieje ludzkości Friedrich Schiller w swym wykładzie inauguracyjnym na uniwersytecie w Jenie Co to jest historia powszechna i po co ją studiujemy, wygłoszonym 26 maja 1789 roku. To, co miało się udać pedagogom, filozofom kultury, to znaczy postulowane przez nich posze9 J.Ch. Adelung, Versuch einer Geschichte der Kultur des menschlichen Geschlechts (2. wyd. 1800), nowe wydanie, Königstein im Taunus 1979, s. 2. 10 Zob. V. Hartmann, Die deutsche Kulturgeschichtsschreibung von ihren Anfängen bis Wilhelm Heinrich Riehl, Marburg 1971, s. 22–46. 11 Powiązania między Vikiem a Herderem analizuje szczegółowo Heinrich Kittler, op. cit., s. 29–51. 12 Zob. Sprache und Kulturentwicklung im Blickfeld der deutschen Spätaufklärung, Der Beitrag Johann Christian Adelungs, red. W. Bahner, Berlin 1994. 13 Zob. G. Labuda, Historia kultury i cywilizacji w poglądach polskiego dziejopisarstwa, [w:] idem, Rozważania nad teorią kultury i cywilizacji. Wybór studiów i rozpraw, Poznań 2008, s. 9. 14 Zob. Johann Gottfried Herder. Geschichte und Kultur, red. M. Bollracher, Würzburg 1994. 15 Zob. także wstęp Herdera do książki Majera Zur Kulturgeschichte der Völker z roku 1798, zawarty w 20. tomie dzieł Herdera Sämtliche Werke, red. B. Suphan, Berlin 1880, nowe wyd. Hildesheim 1967, s. 32–39. Friedrich Majer (1772–1818) był prywatnym docentem uniwersytetu w Jenie i cenionym sanskrytologiem. Słowo wstępne Herdera do publikacji stanowiło jedną z pierwszych oznak zainteresowań weimarskiego superintendenta rozwijającą się indologią. 16 Zob. H. Kittler, op. cit., s. 78–87.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 3. 2011-10-27 11:19:24.

(4) 204. Małgorzata Grzywacz. rzenie historiografii o elementy dziejów mentalności, pozostało w historiografii niemieckiej bez echa. Rzec by można, iż to fachowi historycy unikali usilnie postępowania jak schillerowski „umysł filozoficzny”, dążący do stworzenia syntezy dziejów, przy świadomym zachowaniu granic i kompetencji poznawczych każdej z dyscyplin17. Wyrzekając się interdyscyplinarności, nie byli w stanie przez prawie cały wiek XIX spojrzeć na historię jako całość. Wczesne zakorzenienie historii jako kierunku uniwersyteckiego i profesjonalizacja, powiązana z podstawowym dla historyka warsztatem edycji i krytyki źródeł, zapoczątkowane w roku 1826 systematycznym publikowaniem dokumentów do dziejów Niemiec w serii „Monumenta Germaniae Historica”, spowodowały dość szybkie ukształtowanie się dwóch sposobów uprawiania historii: jako polityczno-państwowego oglądu dziejów i ich opisu oraz historii kultury, która nie znalazła swego miejsca na uniwersytetach w krajach niemieckojęzycznych i uprawiana była raczej na obrzeżach oficjalnej nauki18. Najwybitniejszym przedstawicielem pierwszego kierunku był Leopold von Ranke (1795–1886), którego koncepcja i dorobek zaciążyły na rozwoju historiografii pruskiej, a potem niemieckiej. Ten uczony, starający się o maksymalny „obiektywizm”, uznał za zadanie historycznego badania przede wszystkim opis i analizę tego, „jak było naprawdę” (wie es eigentlich gewesen). Dominacja historii politycznej, jaką uprawiał Ranke, pozbawiała dziejopisarstwo wszystkiego, co postulowała historia kultury w ujęciu Adelunga bądź Herdera: nie było w niej miejsca na zagadnienia społeczne, gospodarcze czy estetyczne. Ranke podniósł opis wydarzeń historii politycznej i państwowej na najwyższy poziom, dając jednocześnie swoim oponentom rozległe pole do ataku ― okrojenie historii z tego, co otacza człowieka, przyczyniło się do wywołania głębokiego sporu metodolo17. Chodzi o rozróżnienie między „zawodowym uczonym” (Brotgelehrter) a „umysłem filozoficznym” (philosophischer Kopf). Zob. Schillers sämtliche Werke, Berlin, (b.r.w.), t. 13, s. 3–4. 18 Z wielości prac badawczych, które powstały w wieku XIX i przez niemieckich profesjonalnych historyków były raczej pomijane, wspomnieć należy na przykład E.W.G. Wachsmuth, Europäische Sittengeschichte vom Ursprünge volksthümlicher Gestaltungen bis aufs unsere Zeit, Leipzig 1831–1839. Podobnie rzecz się miała z szerokim ujęciem historii kultury przez Fryderyka Gustava Klemma. Dziesięciotomowe wydanie Allgemeine Culturgeschichte der Menschheit (1843–1852) należy wprawdzie do wybitnych dzieł niemieckiej historii kultury, lecz jego pozycję naukową zachwiał alians autora ze środowiskami tak zwanych badaczy rasy, pośród niemieckich etnologów. Wykorzystując rozwój nauk przyrodniczych, niektórzy historycy, między innymi Klemm czy Friedrich von Hellwald, uznawali w swych pracach kategorię nierówności rasy za najważniejszy czynnik, dynamizujący dzieje ludzkości. Friedrich G. Klemm należał do głównych teoretyków tego nurtu refleksji, między innymi dzięki swej wielokrotnie wznawianej książce Die Verbreitung der aktiven Menschenrassen über den Erdball (1846) (Rozprzestrzenienie aktywnych ras ludzkich na kuli ziemskiej). Prace Klemma w kontekście tworzących się pod koniec XIX wieku w Niemczech ruchów nacjonalistycznych i volkistowskich są prekursorskie i jako takie należą do mentalnej lektury pokoleń, z których generacji miał się rozwinąć narodowy socjalizm. Por. R. Eigenwill, Gustav Friedrich Klemm (1802–1867), [w:] Sächsische Lebensbilder, red. G. Wiemers, t. 5, Stuttgart 2003, s. 313–325.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 4. 2011-10-27 11:19:24.

(5) Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech. 205. gicznego (Methodenstreit), który po raz pierwszy przedstawił do dyskusji problem historii kultury jako dyscypliny nauk historycznych. Drugi kierunek, to jest historia kultury, rozwijał się zdecydowanie w bardziej niekorzystnych warunkach ― poza uniwersytetami, a jego główni przedstawiciele, jak na przykład Wilhelm Heinrich Riehl19, nie byli akademikami w ścisłym sensie tego słowa, choć w perspektywie długiego trwania osiągnęli podobne rezultaty20. Jakkolwiek historycy kultury w krajach niemieckojęzycznych nie należeli do korporacji profesorskich, często byli wręcz przez nich izolowani, to w niemieckim społeczeństwie ich dzieła cieszyły się znaczną popularnością21. Już uczniowie Rankego próbowali poszerzyć paradygmat stworzony przez mistrza, czyniąc to stopniowo i powoli. Jedynym z tych, któremu tak naprawdę to się udało, był Jakob Burckhardt (1818–1897)22, profesor z Bazylei, łączący historię ogólną z dziejami sztuki. We wstępie do swego czterotomowego dzieła poświęconego historii kultury Grecji odnotował nieco prowokacyjnie: „Jesteśmy nienaukowi i nie mamy żadnej metody, przynajmniej tej, którą mają inni”23. Warto jednak przypomnieć, iż pojęcie kultury, jakim posługiwał się Burckhardt, było zdecydowanie niejednoznaczne: z jednej strony kultura stanowiła dla niego „sumę tych wszystkich elementów rozwoju ducha, które dzieją się spontanicznie”24, z drugiej zaś ― wszystko to, co daje się oddzielić wyraźnie od historii politycznej25. Kultura, w odróżnieniu od państwa i religii, ma, zdaniem Burckhardta, moc uwalniającą, wręcz rozsadzającą elementy stabilne, i to właśnie ona dynamizuje całą historię26. W Kulturze Odrodzenia we Włoszech (1860, pierwsze polskie wydanie z 1877 roku ze wstępem Zygmunta Łempińskiego z roku 1930 w tłumaczeniu Marii Kreczkowskiej)27, owym opus magnum, które ukazało się jeszcze za jego 19. Zob. W. Lepenies, Prolog. Rzemieślnik i do tego poeta. Wilhelm Heinrich Riehl, [w:] idem, Trzy kultury. Socjologia między literaturą a nauką, przeł. K. Krzemieniowa, Poznań 1997, s. 279– 284. 20 Współcześni mu badacze uniwersyteccy odnosili się do prac Riehla dość pozytywnie. Zob. F. Jodl, Die Culturgeschichtsschreibung. Ihre Entwicklung und ihr Problem, Halle a. Saale 1978. 21 Zob. H. Schleier, Geschichte der deutschen Kulturgeschichtsschreibung, t. 1, Waltrop 2002. 22 Zob. H. Kittler, op. cit., s. 135–138. 23 J. Burckhardt, Einleitung: Über die griechische Kulturgeschichte als Gegenstand des akademischen Kurses, [w:] Jacob Burckhardt-Gesamtausgabe, red. F. Stählin, t. 8. Griechische Kulturgeschichte I., Stuttgart 1930, s. 1. 24 J. Burckhardt, Weltgeschichtliche Betrachtungen, [w:] idem, Werke. Kritische Ausgabe, red. J. Burhardt Stiftung, München-Basel 2000, t. 10, s. 391. 25 Zob. J. Burckhardt, Einleitung..., s. 2–3. 26 Zob. J. Burckhardt, Weltgeschichtliche..., s. 391. 27 Przekładu dokonała Maria Kreczkowska. W dalszym ciągu warto polecić lekturę towarzyszącego pierwszemu polskiemu wydaniu wstępu Zygmunta Łempickiego (przedrukowanego potem w jego Wyborze pism, t. 1, Warszawa 1966); przede wszystkim jednak zob. Z. Kuderowicz, Biografia kultury. O poglądach Jakuba Burckhardta, Warszawa 1973.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 5. 2011-10-27 11:19:24.

(6) 206. Małgorzata Grzywacz. życia, zajęły go jednak przede wszystkimi manifestacje kultury wysokiej. Nawet jeśli założenia badawcze historyka zakrojone były bardzo szeroko, to badania przeprowadzone przez niego zaowocowały raczej koncepcją kultury elitarnej. Nie było w nich miejsca na to, co nazwalibyśmy historią ludzkiej codzienności, jeśli zaś się pojawiała, to zdecydowanie na marginesie i możemy ją traktować raczej jako tło niż istotny element jego oglądu Kulturgeschichte. Postulowane przez Burckhardta bardzo szerokie pojęcie kultury miało konsekwencje w odniesieniu do źródeł. Jako solidny uczeń Rankego bazylejski uczony doceniał pracę i analizę źródłoznawczą, zgodnie z jej wymogami traktował teksty z dziedziny mentalności, wyrażające sposoby myślenia i poglądy28. Wybitne dzieła sztuki, pomniki kultury, poeci i ich dzieła to dla Burckhardta źródła poznania epoki jako całości. Należałoby w nich poszukiwać totalności, aby dzięki temu uzyskać udział w oglądzie całości29, przy czym jest to zawsze ogląd partycypacyjny (Teilnahme für das Ganze), niedający się do końca zobiektywizować. Mimo ogromnego sukcesu wydawniczego, jakim w niemieckim społeczeństwie cieszyła się książka Burckhardta, odnotować warto opinię o pracy wyrażoną przez Wilhelma Diltheya: „jest to raczej dzieło sztuki niż dzieło naukowe”30. Ów lekko krytyczny, lecz zasadniczo życzliwy ton pobrzmiewający w recenzji Diltheya nie pozostawiał właściwie wątpliwości co do tego, iż nie spełnia kryteriów naukowości, jakim podlegać muszą dzieła historyków, to, co podoba się szerokiej publiczności. Jeszcze pod koniec XIX stulecia pojęcie kultury w połączeniu z historią wywoływało u wielu niemieckich badaczy całkowitą negację. Stan taki nie mógł jednak trwać w nieskończoność, nie można było pominąć coraz bardziej poszerzającego się pola badawczego, pojawiającego się w wyniku rozwoju nauk społecznych. Dominacja historyków proweniencji pruskiej, także w nowo utworzonym państwie niemieckim31, doprowadziła do skostnienia historii jako dyscypliny akademickiej, jednakże z początkiem XX wieku, przede wszystkim w wyniku publikacji kilkunastotomowej Historii Niemiec Karla Lamprechta (1856–1915), rozpoczęła się debata metodologiczna, której skutki niemieccy historycy rozważają po dziś dzień. W roku 1891 ukazał się pierwszy tom, a kilka lat później następne książki Lamprechta. W jednym z najważniejszych wydawnictw fachowych ― „Histori-. 28. Zob. J. Burckhardt, Einleitung…, s. 2. Zob. ibidem, s. 8. 30 W. Dilthey, Die Kultur der Renaissance in Italien. Ein Versuch von Jakob Burckhardt [„Berliner Allgemeine Zeitung” 1862], [w:] idem, Gesammelte Schriften, t. 11. Vom Aufgang des geschichtlichen Bewußtseins. Jugendaufsätze und Erinnerungen, Stuttgart-Göttingen 1965, s. 71. 31 Zob. S. Rau, B. Studt, Geschichte schreiben. Ein Quellen- und Studienbuch zur Historiographie 1350–1750, Berlin 2010, s. 5. 29. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 6. 2011-10-27 11:19:24.

(7) Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech. 207. sche Zeitschrift”32 ― wydrukowano recenzję Georga von Belowa (1858–1927)33, współwydawcy periodyku, badacza dziejów niemieckich terytoriów Sacrum Imperium Romanum w okresie średniowiecza. We wstępie do omówienia trzeciego tomu Historii Niemiec recenzent stwierdził, że do tej pory nikt nie napisał historii ludu niemieckiego (des deutschen Volkes), tak szczegółowo uwzględniając elementy historii kultury34. Dziełu Lamprechta, zdaniem recenzenta, właśnie za ową szczegółowość i nadmierne rozbudowanie tego typu treści należy się surowa krytyka, proponował więc, aby ― podobnie jak z pnia drzewa ― usunąć niepotrzebne rozgałęzienia. Below nie polecał tej książki do lektury także ze względu na niedokładność i nieprzejrzystość35, w wyniku czego czytelnik nigdy nie dowiaduje się, jak było z Niemcami naprawdę. Zarzuty Belowa sięgają bardzo głęboko. Wydawca i redaktor „Historische Zeitschrift” był przekonany, jak wtedy wielu innych, iż tylko silne państwo narodowe stanowi cel historii. Tylko w warunkach państwa narodowego można zapewnić obywatelom dobrobyt, a pisanie dziejów kraju i narodu powinno odbywać się w tych właśnie ramach i takie zadanie ma historyk. Według Belowa historia kultury zaciemnia dzieje narodu, gdyż nie dowiadujemy się „wiele o wydarzeniach politycznych, nie poznamy ważnych dla niego postaci”36. Główny argument, jakim posługuje się Below w polemice, polega na całkowitym odrzuceniu metody zastosowanej przez Lamprechta i jednoczesnym odrzuceniu wizji historii Niemiec, jakie jej stosowanie z sobą przyniosło. Autor Deutsche Geschichte, do którego krytycznie odniosła się większość ówczesnych historyków, odpowiedział swoim oponentom obszerną rozprawą Czym jest historia kultury? Przyczynek do historiografii empirycznej37. W samym tytule Lamprecht ustawiał się w opozycji do neorankistów i przedstawił swoim czytelnikom tak zwane podejście genetyczne, czyniąc z kultury najważniejszy przedmiot badań historycznych. Lamprecht dystansował się w swych pracach od wąsko pojętego państwa i jego eksponentów, wskazując jednocześnie, że „indywidualistyczną historię”, 32. „Historische Zeitschrift” to jeden z najznamienitszych i najbardziej profesjonalnych periodyków historycznych na świecie. Ukazuje się od roku 1859. 33 Zob. O.G. Oexle, Georg von Below (1858–1927). Ein politischer Historiker, [w:] Deutsche Geschichtswissenschaft um 1900, red. N. Hammerstein, Stuttgart 1988, s. 283–312. 34 Zob. G. von Below, [recenzja tomów I–III K. Lamprechta, Deutsche Geschichte], „Historische Zeitschrift” 71, 1893, s. 465–498. 35 Zob. ibidem, s. 466. 36 Ibidem, s. 467. 37 Zob. K. Lamprecht, Was ist Kulturgeschichte? Beitrag zu einer empirischen Historik, [w:] idem, Alternative zu Ranke. Schriften zur Geschichtstheorie, red. H. Schleier, Leipzig 1988, s. 213– 272. Rozważania Lamprechta mają charakter metodologiczny i należą, wraz z podręcznikiem metody historycznej Ernsta Bernheima, do najbardziej znaczących na gruncie niemieckim tego okresu. Por. A. Kuligowska, Pojęcie ‘Auffassung’ i rola interpretacji historycznej w koncepcji historii Ernsta Bernheima (w druku).. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 7. 2011-10-27 11:19:25.

(8) 208. Małgorzata Grzywacz. która skupia się na czynach wybitnych jednostek, należy uzupełnić o kolektywistyczną, to znaczy taką, która będzie zorientowana na wspólnoty, na przykład rodzinę, naród, państwo. Rozróżniał on konsekwentnie naród i państwo, wskazując jednocześnie na polityczne implikacje takiej postawy badawczej. Do elementów, które historyk kultury musi uwzględniać, Lamprecht zaliczał między innymi warunki naturalne: klimat, glebę, florę i faunę, biologię istoty ludzkiej i fizyczność człowieka38. Mówiąc o czynnikach społeczno-psychicznych (sozial-psychische Faktoren)39, Lamprecht wskazywał na język, gospodarkę, sztukę, moralność, prawo. Sprzeciwiając się państwowo-politycznej, indywidualistycznie ujmowanej historii, koncepcją swoją nawiązywał po części do prac Burckhardta, znajdując zwolenników poza cechem profesjonalistów. Książki Lamprechta, odrzucane gremialnie przez profesurę uniwersytecką, cieszyły się popularnością wśród intelektualistów i mieszczaństwa, osiągając wielotysięczne nakłady40, a sam autor został uhonorowany wieloma doktoratami honorowymi, jednakże poza granicami wilhelmińskiej Rzeszy, między innymi w USA, Norwegii, Wielkiej Brytanii. W swoim czasie uznany za persona non grata środowisk uniwersyteckich, Lamprecht, naukowiec o wybitnym talencie organizacyjnym, przy wsparciu wielu darczyńców, między innymi ostatniego króla Saksonii Fryderyka Augusta III, stworzył pozauniwersytecką jednostkę badawczą ― Królewsko-Saksoński Instytut Historii Kultury i Historii Powszechnej (Königlich-Sächsisches Institut für Kultur- und Universalgeschichte) z siedzibą w Lipsku. Pojęcie kultury, którym się posługiwał, jest bardzo szerokie i ― co zauważyli już jemu współcześni41 ― wyrastało przede wszystkim z dyskusji toczącej się w ówczesnych Niemczech na gruncie rozwijających się nauk społecznych. Inspiracje czerpał Lamprecht przede wszystkim z prac ekonomisty Gustava von Schmollera oraz psychologa społecznego Wilhelma Wundta. Spuścizna Lamprechta, podobnie jak Herdera, inspirowała wielu badaczy. Warto jednak podkreślić, iż dzieło lipskiego historyka kultury stało się pożywką dla wielu kierunków historii kultury, w Niemczech i poza nimi42, a najbardziej 38. Ibidem, s. 270. Nie będziemy tu analizować szczegółowo całego systemu Lamprechta i jego specyfiki językowo-pojęciowej. Zob. R. Chackering, Karl Lamprecht. A German Academic Life (1856–1915), Atlantic Highlands, NJ, 1993. 40 Zob. L. Schorn-Schütte, Karl Lamprecht und die internationale Geschichtswissenschaft an der Jahrhundertwende, „Archiv für Kulturgeschichte” 67, 1985, s. 417–464. 41 Zob. S. Haas, Historische Kulturforschung in Deutschland 1880–1930. Geschichtswissenschaft zwischen Synthese und Pluralität, Köln 1994. 42 Polskie studia na temat programu Lamprechta nie są dość liczne, choć w każdej generacji badaczy znajdował on zainteresowanie, na przykład W. Sobieski, Z historiozofii niemieckiej. (Uwagi o pojmowaniu dziejów K. Lamprechta), [w:] idem, Szkice historyczne, Warszawa 1904; B. Dembiński, Stan nauki historycznej względem metody, [w:] Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie, Kraków 1900, sekcja I, s. 1–15. Spory wokół Lamprechta toczone przez historiografię 39. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 8. 2011-10-27 11:19:25.

(9) Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech. 209. znaną grupą badaczy nawiązującą bezpośrednio do prac lipskiego historyka jest z pewnością francuska szkoła historyczna Annales43. Recepcja programu badawczego Karla Lamprechta miała charakter „wyspowy”. Jego szerokość i pojemność były tak innowacyjne i inspirujące, że po upadku Rzeszy wilhelmińskiej coraz więcej naukowców sięgało po jego prace. Byli to zarówno zwolennicy teorii marksistowskich, jak i reprezentujący orientacje prawicowe. Sam Lamprecht zaangażował się aktywnie w pracę środowisk o zdecydowanie nacjonalistycznym charakterze. Był członkiem Związku Wszechniemieckiego (Alldeutscher Bund), zasiadał w redakcji periodyku „Ziemia Niemiecka” („Deutsche Erde”), wydawanego od 1902 roku przez Paula Langhansa, wybitnego kartografa i badacza o poglądach ekstremalnie prawicowych. W okresie republiki weimarskiej następowało stopniowe i powolne przejmowanie poszczególnych elementów programu Lamprechta przez intelektualnych przedstawicieli tych szeroko pojętych grup społecznych, których poglądy polityczne były bliskie ideologii hitlerowskiej. Z tej perspektywy dziedzictwo Kulturgeschichte i jego wmontowanie w system państwa nazistowskiego wymagałoby osobnego omówienia. Teoretycy narodowego socjalizmu, sięgając po prace Lamprechta, wsparli badania historii kultury narodu bez ziemi (Volk ohne Raum), to znaczy tworzenia swoistych „baz danych” dotyczących kultury niemieckiej poza granicami kraju. Odpowiedzią na upadek Rzeszy w 1918 roku i prawie całkowite odrzucenie przez Niemców traktatu wersalskiego było zwrócenie się badaczy, także dawnych zwolenników tradycji Rankego, ku koncepcji historii kultury pojmowanej ekskluzywistycznie jako badanie dziejów kultury niemieckiego etnosu. Historia ludu (Volksgeschichte), uprawiana pod koniec epoki wilhelmińskiej, stanowiła przetransformowaną formę historii kultury, która miała wspomagać kształtowanie nowej wspólnoty narodowej (Volksgemeinschaft) według wyobrażeń nazistów zaraz po dojściu przez nich do władzy w Niemczech, a którą próbowali zrealizować w czasie drugiej wojny światowej na terenach okupowanych przez wojska niemieckie i jednostki SS. Kluczowe znaczenie odgrywały w tej kwestii nowo powołane do życia instytuty historyczne44; na terenach włączonych do Rzeszy powstały uniwersytety polską przedstawiła w swej rozprawie doktorskiej J. Kolbuszewska, Mutacja modernistyczna w historiografii polskiej (przełom XIX i XX wieku), Łódź 2005, s. 87–135. O Lamprechcie pisali także inni historycy polscy, między innymi Tadeusz Korzon, Gerard Labuda, Jerzy Topolski. 43 Warto zauważyć, iż niektórzy niemieccy historycy pochodzenia żydowskiego, na przykład Hans Rosenberg, udając się na emigrację, wzbogacali późniejszą historiografię niemiecką o kontakty międzynarodowe. Dialog ze szkołą Annales rozpoczął się już w latach 40. głównie w środowisku emigrantów. Por. H. Kaelble, Sozialgeschichte in Frankreich und der Bundesrepublik. Annales und historische Sozialwissenschaften, „Geschichte und Gegenwart” 13, 1987, s. 77–93. 44 Zob. obszerną pracę W. Oberkrome, Volksgeschichte. Methodische Innovation und völkische Ideologisierung in der deutschen Geschichtswissenschaft 1918–1945, Göttingen 1993.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 9. 2011-10-27 11:19:25.

(10) 210. Małgorzata Grzywacz. (Reichsuniversität), między innymi w Poznaniu i Pradze. Wprzęgnięcie niemieckiej nauki, w tym historiografii, w proces mentalnego zawłaszczenia terenów okupowanych, także ziem polskich, trwał prawie do końca drugiej wojny światowej45. Bardzo trudna sytuacja nauk historycznych w Niemczech po roku 1945, w tym istnienie dwóch państw niemieckich, była przyczyną stopniowego i z oporami przyjmowania do świadomości przez niemieckich badaczy, że wszystkie dziedziny życia ― nauka nie stanowiła tu żadnego wyjątku ― zawierały w sobie znaczną część „dziedzictwa” III Rzeszy. Jednak można było zauważyć, iż Niemcy, otwierając się na różnorakie nowe trendy w humanistyce, stopniowo odkrywali, że w dziejach samej nauki niemieckiej istnieje wiele zadatków i ciekawych impulsów, dających się pozytywnie zwaloryzować46 i stanowiących podstawę nowego początku. Międzynarodowe zainteresowanie Karlem Lamprechtem oraz dziewiętnastowieczną pozauniwersytecką historią kultury zaowocowało w Niemczech bardzo powolnym, ale jednak ponownym otwarciem się na historię kultury. Określa się ją często, w odróżnieniu od wcześniejszych okresów, przymiotnikiem „nowa” (neue Kulturgeschichte)47, a charakteryzuje się ona pluralizmem badawczym, łączącym tradycję badań historii społecznej z podejściem mikrograficznym. W tym ujęciu kulturę rozumie się przede wszystkim jako działania symboliczne, tworzące i stwarzające sensy. Także w tym zakresie nowa historia kultury w zjednoczonych Niemczech odwołuje się do mistrzów swej nacji, sytuując ich w coraz to nowych kontekstach: odnosząc się do działań symbolicznych, ważnym autorytetem dla niemieckich badaczy pozostaje socjolog Max Weber48. Od „szoku kulturowego”, jak to określiła Ute Daniel49, spowodowanego powrotem historii kultury na niemieckie uniwersytety, minęło już dziesięć lat. Współczesną sytuację możemy opisać następująco: historia kultury ma się dobrze, wsparta programem badawczym Lamprechta i otwartością na różnorodność 45 Zob. H. Ingo, Historiker im Nationalsozialismus. Deutsche Geschichtswissenschaft und der Volkstumskampf im Osten, Göttingen 2000. 46 Przykładem może tu być powiązanie historii ludu (Volksgeschichte) z socjologią i socjologicznym podejściem w naukach historycznych J. Kocka (Theorien in der Sozial- und Gesellschaftsgeschichte. Vorschläge zur historischen Schichtungsanalyse, „Geschichte und Gesellschaft” 1, 1975, s. 9–42). 47 Określa się ją także „zwrotem kulturalistycznym”, zob. F. Jaeger, Die Geschichtswissenschaft im Zeichen der kulturalistischen Wende, [w:] Das Phänomen der Kultur. Perspektiven und Aufgaben der Kulturwissenschaften, red. K. Müller, Bielefeld 2003, s. 211–238. 48 Zob. F. Jaeger, Der Kulturbegriff im Werk Max Webers und seine Bedeutung für die moderne Kulturgeschichte, „Geschichte und Gesellschaft” 18, 1992, s. 371–393. 49 U. Daniel, Clio unter Kulturschock. Zu den aktuellen Debatten in der Geschichtswissenschaft, „Geschichte in Wissenschaft und Unterricht” 48, 1997, s. 195–219.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 10. 2011-10-27 11:19:25.

(11) Z dziejów historii kultury jako dyscypliny akademickiej w Niemczech. 211. podejść i metod badawczych50. Stan źródeł i materiałów ogromnie się zmienił i rzec by można, iż historia sama się otwiera przed badaczami: ofensywa kulturoznawcza w niemieckich naukach historycznych trwa51.. From the history of culture as an academic discipline in Germany Summary The history of culture has not been an academic discipline cultivated at German universities for a long time. This history, situated in various academic, institutional and political contexts, provides a good example of historiography approaching culture as an object of reflection. In the present article the author attempts to demonstrate the basic directions of the development of this field of historical research, paying particular attention to the leading figures of Kulturgeschichte, including Jakob Burckardt and Karl Lamprecht, and to its presence in German historiography after 1945. 50. Wspomnieć należy: antropologię historyczną, studia gender, badania źródłoznawcze nad wizualizacją i obrazem jako medium kultury, performatywność w naukach historycznych itd. 51 Por. podręcznik akademicki S.S. Tschopp, W.E. Weber, Grundfragen der Kulturgeschichte, Darmstadt 2007, wydany w serii „Kontrowersje wokół Historii”.. Prace Kulturoznawcze 12, 2011 © for this edition by CNS. Prace_Kulturoznawcze12_CD.indb 11. 2011-10-27 11:19:25.

(12)