R O C Z N IK I N A U K S P O Ł E C Z N Y C H T o m X I, z e s z y t 2 — 1983
W ALDEMAR LISO W SK I
SYTUACJA RODZINNA KOBIET ORAZ ICH STOSUNEK DO NIEJ
JAKO CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA OCENĘ WARTOŚCI 1. W PRO W ADZENIE
Pojęcie „wartość” używane jest w literaturze w różnych znaczeniach. Wartość może być określana między innym i z pun ktu widzenia ekono micznego, socjologicznego, psychologicznego. W psychologii też nie ma jednoznacznego określenia „w artości”. Można tam znaleźć interpretację emotywistyczną, racjonalistyczną, naturalistyczną, naturałistyczno-hu- manistyczną, społeczno-humanistyczną. Nie będziemy szczegółowo zaj mować się definicjami wartości, jej rodzajami, sposobami ujm owania, gdyż przekraczałoby to zakres omawianej w tym artykule, problem atyki. Zagadnienie to omawia dokładnie Cz. Matusewicz, trak tu jąc wartość ja ko czynnik ukierunkow ujący zachowanie ludzi w sytuacjach społecz nych. W artość według niego, to „kryterium lub zasada w yboru dążeń ludzkich lub grup społecznych” (Cz. M atusewicz 1975 s. 5).
*W tym arty k u le będziemy chcieli spojrzeć na w artości z p u n k tu wi dzenia jednostki. Słowo „w artość” rozum iane będzie bardzo szeroko. Wartością jest to wszystko, co ma znaczenie dodatnie, co jest rozum iane przez jednostkę jako dobre. Jednak to, co dla jednego człowieka jest w ar tościowe, dla innego może nie mieć żadnego znaczenia. Dla jednostki waż na jest subiektyw na ocena wartości, stąd też w artości nie są obojętne uczuciowo. Zawsze ustosunkowujem y się wobec nich emocjonalnie. Siłę uczuciowego ustosunkowania można mierzyć w ykorzystując istniejące techniki psychometryczne (Cz. Matusewicz 1975).
Dotychczas przeprowadzono wiele badań nad procesami wartościo wania i hierarchią wartości. Znaczna część tych badań przedstawiona jest w cytowanej pracy Cz. Matusewicza. Wykazano w nich, że na w ar tościowanie m ają wpływ czynniki społeczno-kulturowe; Wskazano m ię dzy innymi na dużą zbieżność w wartościach w parach przyjaciół i u małżonków. Badano też zależność oddziaływań wychowawczych od rea lizowanych wartości (L. Wojciechowska 1981, I. Borzym 1981), różnice
w w artościach cenionych przez osoby palące i niepalące (P. Brzozowski 1982), oraz zależność oceny w artości od stanu cywilnego (Z. Zaleski 1979). Z tych ostatnich badań wynika, że zmiana stanu cywilnego nie zmienia istotnie hierarchii wartości, w pływ a jednak na zmianę ocen niektórych wartości, Dokonuje się to bardziej u mężczyzn niż u kobiet.
2. PRO BLEM BADAW CZY
Nas interesować będzie zagadnienie jak bardzo kobiety cenią pew ne w artości i o ile ocena ta zależy od sytuacji rodzinnej tych kobiet i ich stosunku do swojej sytuacji .W tym celu poddano badaniom dwie grupy kobiet różniące się sytuacją rodzinną: kobiety zamężne oraz ko biety nie posiadające w łasnej rodziny (niezamężne). W skład grupy ko biet zamężnych wchodzą, w połowie, m ężatki zadowolne z małżeństwa, i, rów nież w połowie, kobiety niezadowolone z m ałżeństw a. G rupa kobiet nie posiadających w łasnej rodziny składa się z osób samotnych oraz z zakonnic. Tak więc pow stały cztery grupy: m ężatki zadowolone z m ał żeństwa, m ężatki niezadowolone z małżeństwa, osoby samotne oraz za konnice. G rupy te zostały poddane badaniom. Ogółem przebadano 304 osoby, po 76 osób z każdej z wyróżnionych grup.
K ażda z przebadanych osób spełniała następujące w arunki: wiek 30— — 35 lat; w ykształcenie co najm niej średnie; zamieszkanie w mieście; w przypadku m ężatek — posiadanie co najm niej jednego dziecka; wynik w Skali Powodzenia M ałżeństwa — dla m ężatek zadowolonych z małżeń stw a od 66— 100 puntków , natom iast dla niezadowolonych z małżeństwa
od 0— 33 punktów w tej skali. *
Na podstaw ie dotychczasowych badań można spodziewać się w ystą pienia następujących prawidłowości:
1. Oceny w artości przez kobiety zadowolone i niezadowolone z m ał żeństw a są różne (różnica statystycznie istotna) od ocen kobiet sam ot nych i zakonnic.
2. Oceny dokonywane przez m ężatki zadowolone są bardziej zbliżo ne do ocen m ężatek niezadowolonych niż do ocen kobiet samotnych i zakonnic; oraz — oceny osób sam otnych są bardziej podobne do ocen zakonnic niż obu grup mężatek.
Spraw dzenie tych hipotez będzie przedm iotem przeprowadzonych ni żej badań.
3. METODY
Przed rozpoczęciem właściwych badań należało n ajpierw w śród m ę żatek wydzielić dwie grupy: zadowolone i niezadowolone z m ałżeństw a. Do tego celu użyto Skali Powodzenia M ałżeństwa, której autorem jest M aria Braun-G ałkow ska (M. Braun-G ałkow ska, 1976, 1980).
Skala Powodzenia M ałżeństwa pozwala określić liczbowy w skaźnik powodzenia małżeństw a osoby badanej. K ry teriu m powodzenia stanow i subiektywne zadowolenie małżonków. Skala pozwala uzyskać dw a obrazy małżeństwa osoby badanej: subiektyw ny obraz własnego m ałżeństw a osoby badanej oraz m ałżeństw a idealnego, a ich porów nanie pozwala na obliczenie wskaźnika powodzenia m ałżeństw a. Osoby zadowolone z m ał żeństwa uzyskują wysokie wyniki, niezadowolone niskie. Trafność i rze telność testu jest zadawalająca {M. B raun-G ałkow ska 1980). Skala nie zawiera klucza kłam stw a, stąd należy starać się o zaufanie badanego, gdyż istnieje możliwość zafałszowania w yniku przez przedstaw ienie m ał żeństwa w korzystniejszym świetle.
Istnieją różne techniki pozwalające m ierzyć znaczenie jakiegoś po jęcia dla badanej osoby. W om awianych badaniach, jako podstawową, wykorzystano technikę D yferencjału Semantycznego. Poniew aż techni ka ta jest bardzo znana, nie będziemy jej szczegółowo omawiać. D yfe- rencjał Sem antyczny nie m a standartow ych pojęć i standartow ych skal. Zależnie od celów badania można stosować różne skale. P rzy w yborze po jęć poddawanych ocenie należy pam iętać o tym , aby były one jedno znaczne i znane wszystkim osobom badanym . Do badań nie w ykorzysta no całej skali, lecz tylko czynnik zw any „W artościowanie”.
Do badania w ybrano 12 wartości, które zostały ocenione przez czte ry grupy kobiet. Były to następujące wartości: miłość, praca zawodowa kobiet, macierzyństwo, sens życia, w iara w Boga, moi rodzice, mężczyz na, dobrobyt m aterialny, życie seksualne, przyjaźń, m odlitwa, sam ot ność. Dla każdego pojęcia używano następujących p ar przym iotników: dobry — zły; łagodny — okrutny; potrzebny — zbędny; przyjazny — wrogi; sensowny — absurdalny; m ądry — głupi; szczery — zakłamany, ważny — nieważny; piękny — brzydki; sym patyczny — antypatyczny; barw ny — szary. Oceny dokonywano na skali 7-stopniowej. 1 — oznacza najbardziej pozytywną odpowiedź, zaś 7 — najbardziej negatyw ną.
4. W Y N IK I I W ER Y FIK A C JA H IPO T EZ
W ery fikać ja hipotezy pierwszej
Szczegółowe w yniki przedstaw iają tabele 1 i 2. Jak wykazała analiza, w ocenie większości w artości w ystąpiły istotne statycznie różnice zarów no m iędzy m ężatkam i zadowolonymi z małżeństwa a osobami samotny mi i zakonnicami, jak i między m ężatkam i niezadowolonymi a obydwo ma grupam i kobiet nie posiadającym i własnej rodziny. Między mężat kam i zadowolonymi z m ałżeństw a a kobietam i sam otnym i w ystąpiły róż nice istotne w połowie wartości, a mianowicie w ocenie wartości: „mi łość”, „m acierzyństwo”, „mężczyzna”, „dobrobyt m aterialny”, „życie sek sualne”. W artości te bardziej pozytywnie oceniają m ężatki zadowolone z m ałżeństwa. Już pobieżna analiza pozwala stwierdzić, że różnice w ystą piły w w artościach związanych z życiem rodzinnym. Na. szczególną uw a gę zasługuje różnica w ocenie samotności. Osoby samotne oceniły ją najbardziej negatywnie że wszystkich grup, co wskazywałoby na brak akceptacji sytuacji, w jakiej się znajdują.
Między m ężatkam i niezadowolonymi z małżeństwa a osobami samot nymi różnica statystycznie istotna w ystąpiła w ocenie 9 pojęć. Nie ma różnicy tylko w ocenie pojęcia „w iara w Boga”, „moi rodzice”, „przy
jaźń”. Między zakonnicami a m ężatkam i z obu grup w ystąpiły różnice statystycznie istotne w ocenie wszystkich, z w yjątkiem jednego, pojęć. Tab. l. S um y w yników d la sk a li „W artościow ania” D y feren cjału S em antycznego u zyskane przez b ad a n e g ru p y : m ężatek zadow olonych z m ałżeństw a (Mz), m ężatek niezadow olonych z m ałżeń stw a (Mn), ko b iet sam otnych (S), oraz zakonnic (Z)
W artość gr. Mz gr. Mnz gr. S gr. Z
Miłość 1408 2009 1618 lj207
P ra c a zaw odow a kobiet 2031 2129 1916 '1686
M acierzyństw o 1520 1518 1632 1659 Sens życia 1806 2110 1868 1588 W iara w Boga 1542 1575 1537 1189 Moi rodzice 1710 1693 1675 1361 M ężczyzna 1777 1323 2025 2222 D obrobyt m a te ria ln y 2196 2406 2574 2979 Życie se k su aln e 2006 2540 2529 3004 P rzy jaźń 1527 1731 1494 1303 M odlitw a ■ 1552 1708 1566 1287 S am otność 3776 3669 3428 2407
O b j a ś n i e n i a : O bliczenia w łasne. Są to su m y w y ników su ro w y ch o trzy m an e przez b a dane g ru p y liczące po 76 osób, w sk ali ,,W arto ścio w an ia” w 11 podskalach łącznie.
Tab. 2 Istotność różnic w ocenie badan^fch w arto śc i m iędzy g ru p a m i m ę ża tek —■ zadow olonych (M—z) i niezadow olonych (Mnz) z m a łże ń stw a —, a g ru p ą k o b ie t sam otnych (S) oraz zakonnic (Z)
W artości Mz — S Mz — Z M n z - - S M nz —-Z X 2 pu X 2 pu X 2 pu X 2 pu Miłość 14,570 0,01 15,440 0,01 42,150 0,01 200,000 0,01 P ra c a zaw odow a kobiet n. i. 32,020 0,01 11,216 0,01 54,441 0,01 M acierzyństw o 3,979 0,05 6,079 0,05 4,125 0,05 6,259 0,05 Sens życia n. i. 18,283 0,01 14,722 0,01 23,071 0,01 W iara w Boga n. i. 45,627 0,01 n. i. 53,900 0,01 Moi rodzice n. i. 29,662 0,01 n. i. 36,092 0,01 Mężczyzna 14,898 0,01 49,517 0,01 20,424 0,01 n. i. D obrobyt m a te ria ln y 29,954 0,01 118,471 0,01 5,670 0,05 60,971 0,01 Życie se k su alne 60,315 0,01 198,800 0,01 17,417 0,01 38,830 0,01 P rzyjaźń n. i. 17,730 0,01 n. i. 60,370 0,01 M odlitw a n. i. 24,736 0,01 6,159 0,05 59,179 0,01 Sam otność 16,811 0,01 260,774 0,01 8,183 0,01 222,760 0,01
O b j a ś n i e n i a : O bliczenia w łasne. W yniki surow e o trzy m an e p rzez poszczególne g ru p y zaw arte są w tab eli 1. Do obliczeń isto tn o ści różnic użyto te c h n ik i chi. — kw . <patrz: P u chalski, 1978, s. 286).
Podobnie oceniły wartość „mężczyzna” m ężatki niezadowolone z m ał żeństwa i zakonnice.
Zakonnice bardziej pozytywnie niż inne kobiety oceniły pojęcie „sa motność”. Potwierdziłoby to nasze przypuszczenie, że z w łasnej woli wybrały taki styl życia i są z niego raczej zadowolone. Analiza wyników wskazuje na znaczną różnicę w ocenie pojęć przez zakonnice i pozostałe grupy. Wynika to z tego, że w sądach w artościujących wyraża się nie tylko własne jednostkowe doświadczenie, ale także norm y oceniania obo wiązujące w danej społeczności oraz zgodność oceny z ważnością danej wartości dla danej grupy. Tym należy tłumaczyć pozytywniejszą ocenę wartości związanych z religią i negatywniejszą wartości związanych z ży ciem rodzinnym przez zakonnice.
Wskazaliśmy na statystycznie istotne różnice, które w ystąpiły w oce nie poszczególnych wartości między badanym i grupami.
Wykres 1 przedstawia stosunek w różnionych grup kobiet do bada nych wartości.
Ryc. 1. Ś re d n ia ocena b a d a n y ch w arto śc i w sk a li „W artościow ania” D yferencjału S em antycznego przez b a d a n e grupy.
O znaczenia: --- m ałżo n k i zadow olone z m ałżeń stw a --- m ałżonki niezadow olone z m ałżeń stw a ... k o b ie ty sam o tn e
—.—.—.—.— zakonnice
K olejn o w arto śc i: m iłość, p ra c a zaw odow a kobiet, m acierzyństw o, sens życia, w ia r a w Boga, m oi rodzice, m ężczyzna, d o b ro b y t m a te ria ln y , życie seksualne, p rzy ja źń , m od litw a, sam otność.
W eryfikacja hipozety drugiej
Jeżeli sytuacja rodzinna w pływa na ocenę wartości, to należy spo dziewać się, że oceny m ężatek zadowolonych z małżeństwa są bardziej podobne do ocen mężatek niezadowolonych z małżeństwa niż do ocen ko biet sam otnych i zakonnic oraz — że oceny osób samotnych są bardziej podobne do ocen zakonnic niż do ocen m ężatek zadowolonych i nieza dowolonych z m ałżeństwa.
W celu zw eryfikow ania tej hipotezy obliczono istotność różnic w oce nie poszczególnych pojęć między grupą m ężatek zadowolonych z m ał żeństw a i niezadowolonych z małżeństw a oraz kobiet samotnych i za konnic. W yniki zaw iera tab. 3. W skazują one, że między tym i grupami
Tab. 3 Istotność różnic w ocenie b ad a n y ch w a rto śc i m iędzy g ru p ą m ę ża tek za dow olonych z m a łżeń stw a (Mz) i niezadow olonych z m a łże ń stw a, oraz m iędzy g ru p ą kobiet sam otnych (S) i zakonnic (Z)
W artości
Mz — M nz S - - Z
X * pu X* pu
Miłość 105,700 0,01 59,800 0,01
P ra c a zaw odow a kobiet n. i. 14,686 0,01
M acierzyństw o n. i. n. i. Sens życia 23,599 0,01 28,050 0,01 W iara w Boga n. i. 44,425 0,01 Moi rodzięe n. i. n. i . M ężczyzna 72,711 0,01 9,137 0,01 D obrobyt m a te ria ln y 9,852 0,01 29,538 0,01
Życie sek su aln e 62,776 0,01 40,770 0,01
P rzy jaźń 12,773 0,01 13,040 0,01
M odlitw a 7,465 0,01 27,284 0,01
Sam otność n. i. 146,289 0,01
O b j a ś n i e n i a : O bliczenia w łasne. W yniki surow e b a d an y c h g ru p z n a jd u ją się w ta b e li 1. Do obliczeń użyto tec h n ik i chi. — kw.
także w ystąpiły różnice statystycznie istotne. Między m ężatkam i zado wolonymi i niezadowolonymi z małżeństw a w ystąpiły różnice w ocenie
pojęcia „miłość”, „sens życia”, „mężczyzną”, „dobrobyt m aterialn y”, „ży cie seksualne”, „przyjaźń”, „m odlitwa”. Wszystkie różnice na poziomie pu 0,01. Są to wartości ważne w życiu rodzinnym i małżeńskim. Speł nienie oczekiwań z nimi związanych decyduje w dużej m ierze o zado woleniu z małżeństwa. Brak różnicy w ocenie „m acierzyństw a” może wynikać stąd, że ma ono szczególną wartość dla m ężatek niezadowolo nych z małżeństwa. K ierują one na dziecko wszystkie swoje uczucia i dziecko stanowi często wartość nadającą w ogóle sens ich życiu rodzin nemu.
Także między grupą kobiet samotnych a grupą zakonnic w ystąpiły różnice w ocenie 11 na 12 badanych pojęć. Nie m a tylko różnicy w oce nie macierzyństwa. Na uwagę zasługuje różnica w ocenie samotności przez te grupy. Można więc mówić o istnieniu różnicy w zadowoleniu z sytuacji, w jakiej znajdują się te grupy. K obiety niezamężne bardziej negatywnie niż zakonnice oceniają samotność, co może świadczyć o tym , że jej nie akceptują.
Nie została zatem potwierdzona hipoteza, że m ężatki zadowolone i niezadowolone z małżeństwa oraz kobiety samotne i zakonnice będą oce niały wartości podobnie.
Pozostała do sprawdzenia druga część hipotezy II, a mianowicie, że oceny mężatek zadowolonych z małżeństw a są bardziej podobne do ocen
m ężatek niezadowolonych z m ałżeństwa, niż do ocen kobiet samotnych i zakonnic. W tym celu obliczono średnie oceny dla wszytkich badanych pojęć łącznie w skali siedmiostopniowej dla każdej grupy, w poszczegól nych skalach (parach przymiotników). W yniki zawiera tab. 4, a ilustru je w ykres 2.
T ab. 4. Ś re d n ia ocena d la w szy stk ich b ad a n y ch w arto śc i łącznie w poszczególnych podskalach, (p arach p rzym iotników ) d la b ad a n y ch grup
P a ry przy m io tn ik ó w gr. Mz gr. Mnz gr. S gr. Z d o b ry — zły 2,21 2,39 2,30 1,96 łagodny — o k ru tn y 2,43 2,76 2,57 2,34 p o trze b n y — zbędny 2,03 2,12 2,04 1,86 p rz y ja z n y — w rogi 2,25 2,51 2,48 2,13 sensow ny — a b s u rd a ln y 2,17 2,39 2,32 2,04 m ą d ry — głupi 2,19 2,29 2,34 2,05
szczery — zak łam an y 2,24 2,51 2,36 2,14
w ażny — niew ażny 2,0« 2,36 2,19 1,98
p ię k n y — b rzy d k i 2,33 2,66 2,49 2,25
sy m p aty czn y — an ty p aty c zn y 2,45 2,84 2,64 2,57
b a rw n y — szary 2,59 3,00 2,72 2,77
Tab. 4a. Ś re d n ie oceny b ad a n y ch g ru p w sk a li „W artościow anie” (w sk a li sied m iostopniow ej) obliczone dla poszczególnych w arto ści oddzielnie
W artość gr. Mz 1 gr. Mnz gr. S gr. Z
M iłość 1.61 2,40 1,93 1,54
P ra c a zaw odow a kobiet 2,43 2,55 2,65 2,17
M acierzyństw o 1,82 1,82 1,95 1,99 Sens życia 2,16 2,53 2,23 1,87 W ia ra \y Boga 1,84 1,89 1,84 1,43 Moi rodzice 2,75 2,03 2,00 2,07 M ężczyzna 2,01 2,42 2,99 2,66 D o brobyt m a te ria ln y 2,63 2,88 3,08 3,56 Życie se k su aln e 2,40 3,04 3,02 3,59 P rz y ja ź ń 1,83 2,70 1,78 1,56 M odlitw a 1,86 2,04 1,87 1,55 S am otność 4,65 4,42 4,11 2.98
N ajbardziej pozytywnie oceniła wszystkie w artości grupa zakonnic, następnie grupa mężatek zadowolonych. N ajbardziej negatywnie zaś m ężatki niezadowolone z małżeństwa. Kobiety samotne oceniają wartości m niej pozytywnie niż zadowolone z małżeństwa ale bardziej pozytyw nie niż m ężatki niezadowolone z małżeństwa. Wyniki są więc różne od
spodziewanych. Oceny mężatek zadowolonych z m ałżeństw a są bliższe ocenom zakonnic niż ocenom m ężatek niezadowolonych z m ałżeństwa, natom iast oceny kobiet sam otnych ocenom m ężatek niezadowolonych z małżeństwa niż ocenom zakonnic. Zależności te bardzo dobrze ilu stru je wykres 2.
Podsumowanie i hipotezy wyjaśniające
Analiza wyników wykazała, że hipoteza pierwsza — zgodnie z którą ocena niektórych wartości zależy od stosunku do sytuacji rodzinnej — znalazła potwierdzenie w uzyskanych wynikach. W ystąpiły statystycznie istotne różnice między grupam i m ężatek a grupam i nie posiadającym i
Ryc. 2. Ś re d n ia ocena dla w szystkich b a d a n y ch w arto śc i w poszczególnych pod- skalach (parach przym iotników ) b ad a n y ch grup.
O z n a c z e n ia :---m ężatk i zadow olone z m a łże ń stw a ---m ężatk i niezadow olone z m a łże ń stw a ... kob iety sam otne
—.—.—.—.— zakonnice
K olejne p a ry p rzym iotników : do b ry — zły, łagodny — o k ru tn y , p o trz e b n y — zbędny, p rzyjazny — w rogi, sensow ny — a b s u rd a ln y , m ą d ry — głupi, szczery — zakłam any, w ażny — niew ażńy, pięk n y — b rzy d k i, sym p aty czn y — a n ty p aty c zn y , barw n y — szary.
w łasnych rodzin. Badania te w ydają się potwierdzać w yniki uzyskane przez Zaleskiego (Zaleski 1979) / k tó ry tw ierdzi, że zmiana stanu cy wilnego, nie zm ieniając zasadniczo hierarchii wartości, zmienia ocenę ważności niektórych wartości. Ocena w artości zależy od jej ważności dla oceniającego oraz od norm oceniania obowiązujących w danej społecz ności. Widoczne jest to szczególnie w ocenach zakonnic.
Odnośnie do hipotezy drugiej okazało się, że w ystąpiły zależności inne niż oczekiwano. Oceny m ężatek zadowolonych z małżeństw a okazały się bardziej podobne do ocen zakonnic, niż do ocen m ężatek niezadowolo nych z m ałżeństw a, a oceny kobiet sam otnych bardziej podobne do ocen m ężatek niezadowolonych z m ałżeństw a niż do ocen zakonnic.
Czynnikiem, k tó ry różnicował grupy mężatek zadowolonych i nieza dowolonych z m ałżeństw a oraz kobiety samotne i zakonnice było zado wolenie z w łasnej sytuacji życiowej, ono więc w ydaje się mieć znaczny w pływ na ocenę pew nych wartości.
O trzym ane w yniki w ydają się zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uw agę sytuację w jakiej znajdują się te grupy. M ężatki w odróżnieniu od kobiet sam otnych i zakonnic posiadają własne rodziny. Jak w ykazu ją liczne badania socjologiczne, życie rodzinne uważane jest za główny czynnik szczęścia życiowego. W badaniach H. Izdebskiej 98% responden tów nie wyobrażało sobie przyszłości bez m ałżeństw a i rodziny (H. Iz debska 1975). Rodzina, spełniając swoje funkcje, może zaspokoić podsta wowe potrzeby biologiczne, ekonomiczne i psychospołeczne swoich człon ków (M. Ziemska 1975). Jednak rodzina nie zawsze spełnia swoje funk cje i nie zawsze zaspakaja potrzeby swoich członków. Są małżeństwa uda ne, zadowolone, w których zaspakajane są potrzeby partnerów . Taka rodzina stw arza najlepsze w arunki dla rozwoju zarówno dzieci, jak i dorosłych. Są jednak także m ałżeństw a nieudane. Małżonkowie są roz czarowani istniejącym i układam i, niespełnieniem oczekiwań, z jakimi zakładali małżeństwo. Rodziny takie nie mogą dać swoim członkom w pełni tych wartości, jakie daje norm alna rodzina.
Pozostałe dwie grupy nie posiadają własnych rodzin. Pierwszą z nich stanow ią kobiety samotne. Nieduży procent stanowią kobiety, które w ybrały samotność świadomie. Z reguły są to osoby, którym się nie po wiodło. O ceniają one samotność negatywnie. Samotność może być dro gą rozwoju, jest to jednak droga tru d n a i niewiele osób potrafi przezwy ciężyć związane z nią trudności. Brak własnej rodziny, a więc brak konfrontacji z życiem i potrzebam i innych, brak obowiązku troszczenia się o innych, liczenia się z innymi, jest przyczyną trudności w zrozumie
niu innych i zagrożeniem rozwoju.
Inną grupę, choć też pozbawioną własnej rodziny stanowią zakonni ce. W ybierają ońe świadomie swój stan. Ich życie ma inny charakter,
żyją bowiem w zbiorowości. Choć są samotne, nie są osamotnione. B ar dzo często angażują się w pracę społeczną. Kobiety samotne, nie akcep tujące swojej sytuacji, w ypełniają całą codzienną przestrzeń przeżyw a nia swoim „ja” (E. S ujak 1975). Czują się pozbawione czegoś, co jest dla nich wielką wartością. Stąd rozgoryczenie, przyjęcie takiej postawy wobec świata, którą można by w yrazić jako przeciw staw ienie „ja i oni”. Inna jest samotność zakonnic, która jest „dla” czegoś, co staw ia się zde cydowanie powyżej „ ja ”. Jest to samotność, któ ra pozwala zdominować zagrożenia oraz przekroczyć ciążenie ku samem u sobie.
Samotność może być także drogą rozw oju dla kobiet nie posiadających własnej rodziny, jeżeli zaakceptują ją i przezwyciężą osamotnienie. W y niki grupy kobiet sam otnych mieszczą się m iędzy w ynikam i mężatek zadowolonych z małżeństw a i niezadowolonych z m ałżeństw a. Sugeru je to, że grupa ta jest niejednorodna. Dla potw ierdzenia tego przypusz czenia potrzebne są dalsze badania.
Tak więc nie tylko posiadanie lub b rak w łasnej rodziny m a wpływ na ocenę wartości, lecz także akceptacja w łasnej sytuacji i zadowole nie z niej.
Zadowolenie lub niezadowolenie w pływa na ogólne samopoczucie i widzenie świata. W pływa ono na kształtow anie się ocen i, być może, hierarchii wartości, akcentując z większą siłą te n czy inny aspekt ludz kich działań i przeżyć. Zadowolenie lub niezadowolenie stanow i tło emo cjonalne przeżyć. W każdym przypadku to tło jest inne. W jednakowych sytuacjach, w stosunku do tych sam ych wartości, różne osoby doświad czają różnych emocji (A.J. Olszanikowa 1977). Jednostka zadowolona skłonna jest przeżywać radość w wielu sytuacjach, ma duży zapas ra dosnego nastroju, o wszelkich zm artw ieniach szybko zapomina, w yka zuje dużą wrażliwość, reaguje ha każde przyjem ne pobudzenie, przeciw działając skutkom zm artw ień. Osoba' niezadowolona zawsze znajduje po wód, by się czegoś obawiać, wszędzie widzi trudności, nic jej się nie podoba. Skłonna jest do gniewu, często się oburza, złości. To tło emocjo nalne, czyli dom inująca emocja — zadowolenie lub niezadowolenie — wyraża się w subiektyw nej ocenie. Stąd też m ałżonki zadowolone z m ał żeństwa i zakonnice o wiele bardziej pozytywnie oceniają takie wartości jak „miłość”, „sens życia”, „przyjaźń”. B rak zadowolenia z miłości, z ży cia seksualnego oraz satysfakcji z kontaktów z mężczyzną może być przyczyną negatyw nej oceny tych w artości przez m ężatki niezadowolone z małżeństwa.
Ocena w artości jest procesem złożonym i zależy od w ielu czynników. W pływają na nią: wzory obowiązujące w danej społeczności; ważność wartości dla grupy; użyteczność dla osoby oceniającej, ukształtow ana w doświadczeniu jednostkowym zależnym w znacznym stopniu od poczucia
zadowolenia z sytuacji życiowej, w jakiej się ta osoba znajduje. To ostat nie stw ierdzenie jest nowym elementem, który naszymi badaniam i chcie liśmy wnieść do w yjaśnienia procesu oceniania i wartościowania.
B IB L IO G R A FIA
B o r z y m I.: S y stem w arto śc i w ro d zin a ch uczniów o zróżnicow anym poziom ie zdolności a ich o siągnięcia szkolne. W: Ś rodow iskow o-w ychow aw cze u w a ru n k o w an ia k sz ta łto w a n ia się osobow ości i d ziała n ia dzieci i m łodzieży. Red. L. W ołoszynow a. W arszaw a 1981 s. 61 - 76.
B r a u n - G a ł k o w s k a M.: M iłość ak ty w n a . W arszaw a 1980.
B r a u n - G a ł k o w s k a M.: P sychospołeczne u w a ru n k o w a n ia pow odzenia m ał że ń stw a i rodziny. „R oczniki N a u k S połecznych”. T. IV 1976.
B r z o z o w s k i P.: Różnice w w arto śc ia c h cenionych przez osoby palące i n ie palące. „P rzegląd P sychologiczny” 25: 1982 z. 1 - 4 .
C z a p l i ń s k i J.: D y fe re n c ja ł S em an ty czn y . W: M a teria ły do n au c za n ia psycho logii. Red. L. W ołoszynow a. S e ria III. T. 3 s. 257 - 274.
I Z d e b s k a H.: P rz y g o to w an ie do życia w rodzinie. W arszaw a 1975. M a t U s e w i c z Cz.: P sychologia w arto śc i. W arszaw a 1975.
G l s z a n i k o w a A.J.: B ad an ia em ocjonalności ja k o tr w a łe j w łaściw ości człow ie ka. W: S tu d ia z psychologii em ocji, m o ty w a cji i osobowości. Red. J, R eykow ski, O.W. O w czynnikow a, K. O buchow ski. W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk 1977 s. 213—241.
P u c h a l s k i T.: S ta ty s ty k a . W arszaw a 1978.
S u j a k E.: R ozw ażania o ludzkim rozw oju. K ra k ó w 1975.
Z a l e s k i Z.: S ta n cyw iln y a ocena w artości. „P rzegląd P sychologiczny” 22:1979 z. 4.
