R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H
T o m V II - 1997
W O JC IEC H S ZC ZEP A N S TA S Z EW S K I Lublin
ROZWÓJ H ISTO RYCZNY
INSTYTUCJI K O N SU L A HONOROW EGO
U rzędy kon su larn e, w ty m k ie ro w a n e p r z e z h o n o r o w y c h u r z ę d n ik ó w k o n s u larnych, s p ełn iają w a ż n e fu n k cje w realiz a cji p olityki z a g ra n ic zn e j p a ń stw a . W ła ś c iw ie r o z b u d o w a n a sieć tych u r z ę d ó w p rz y n o si p a ń s tw u z n a c z n e k o rzy ści. W iele państw , które nie m o g ą p o z w o lić sobie na u trz y m a n ie ro z le g łe j i k o szto w n ej sieci u rzęd ó w k o n s u la rn y c h p r o w a d z o n y c h p rz e z z a w o d o w y c h u r z ę d n i ków k o n su la rn y c h , chętnie k o rz y sta z m o ż liw o ś c i u s ta n a w ia n ia u rz ę d ó w k o n s u larn y ch k ie ro w a n y c h p rzez h o n o r o w y c h u rz ę d n ik ó w k o n s u la rn y c h . N ie w y m a ga ją one praw ie ż a d n y c h n a k ła d ó w f i n a n s o w y c h , a często są ź ró d łe m d o c h o d ó w . P o n ad to w łaściw ie w y b ra n y k o n su l h o n o r o w y , dzięki z n a jo m o ś c i m ie js c o w y c h zw y c z a jó w i w a ru n k ó w d zia ła ln o śc i, m o ż e o d d a ć p a ń s tw u u s ta n a w ia ją c e m u go w iększe usługi niż konsul z a w o d o w y . Z n a c z e n ie instytucji k o n su la h o n o r o w e g o stale w zrasta ze w zg lęd u na in te n sy fik a c ję s to s u n k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h .
Instytucja k o n su la h o n o r o w e g o ' je s t j e d n ą z n a js ta rs z y c h instytucji p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o p u b lic z n e g o 2. P o w s ta ła o n a w z w ią z k u z r o z w o je m h a n d lu m ię d z y n a ro d o w e g o dla z a p e w n ie n ia c u d z o z ie m c o m o c h ro n y p ra w n e j.
I. S T A R O Ż Y T N O Ś Ć
W starożytnej G recji, o jc z y ź n ie in sty tu c ji k o n s u la h o n o r o w e g o , r z e c z n ik ie m in teresów o b c e g o p a ń s tw a był m ie js c o w y o b y w a te l n a z y w a n y p r o k s e n o
-1 „K o n su l” od tac. con su la re - „radzić się ” . Ko ns ul h o n orow y - franc, co n su l h o n o ra ire
{m archand, électif, élu), ang. ho n o ra ry c o n su l, niem . W a h lko n su l (E h re n ko n s u l), ros. p o c zie tn y j (n iesztatnyj) konsul.
s e m 3. D o j e g o k o m p e te n c ji n a le ż a ło w y stę p o w a n ie w o b ec w ła d z w im ieniu c u d z o z ie m c ó w , k tó ry m i się o p ie k o w a ł, p ie c z a n ad n o rm a ln y m ro z w o je m s to s u n ków h a n d lo w y c h m ię d z y z a in te r e s o w a n y m i p a ń stw a m i, u d zielan ie p o m o cy p ra w n e j w r ó ż n y c h s p r a w a c h (np. z a ję c ie się sp ad k iem w razie śm ierci, sp rz e d aż ła d u n k u to w a r ó w ) o ra z s ta w a n ie w im ieniu c u d z o z ie m c ó w w sądach sp e c ja ln y c h 4. Z a s w o j ą d z ia ła ln o ś ć p ro k s e n o s o trz y m y w a ł liczne korzyści i o d z n a c z e n ia h o n o r o w e od r e p r e z e n to w a n e g o p ań stw a. M iał też p ra w o do u m ie sz c z a n ia h e rb u i g o d ła n a d d rz w ia m i s w e g o dom u , a ta kże m ó g ł p o słu g iw a ć się s p e c ja ln ą p i e c z ę c i ą 5. U rz ą d ten był b a rd z o w ażn y i zaszczy tn y , p iasto w ali go m .in. D e m o s te n e s i T u c y d y d e s .
P r o k s e n ia o d e g r a ła d u ż ą rolę w ży ciu starożytnej Grecji. U m o ż liw iła u trz y m a n ie i ro z w ó j w z a je m n y c h s to s u n k ó w p o m ię d z y p a ń stw a m i. O c e n ia się, że p o n a d 78 g re c k ic h m ia s t-p a ń s tw s to s o w a ło tę in sty tu c ję 6.
W s ta r o ż y tn y m R z y m ie s to s o w a n a b y ła za sa d a g o ścin n o ści p u b liczn ej (h o s p i- tium p u b lic u m ) , d zię k i której r o z w in ę ła się instytucja tzw. p a tro n a tu dla m iast p o d b ity c h . P a t r o n był m ia n o w a n y p rzez senat rzym ski. P a ń stw a , które nie b yły p o d b ite p r z e z R z y m , m o g ły w y b ie ra ć sam e dla siebie p a tro n a spośród pa- trycjatu r z y m s k i e g o 7. In s ty tu c ja ta b y ła zb liż o n a do statusu g re c k ie g o proksena.
W R z y m ie istniał też u rz ą d p r e t o r a c u d z o z i e m s k i e g o (p r a e t o r p e r e g r i n u s ) ^ , k tó ry p o w o ła n y został do ro z strz y g a n ia sporów m iędzy c u d z o z ie m c a m i o ra z m ię d z y c u d z o z ie m c a m i a o b y w a te la m i rz y m sk im i (qui in ter cives et p e r e g r i n o s ius d ic it)9. P rzy w y k o n y w a n iu sw ych funkcji p re to r sto s o w ał ius g e n t i u m ' 0, które G a iu s o k re ślił ja k o w s p ó ln e p ra w o w sz y stk ic h l u d z i 11.
■’ Por. J. S u t o r, P ra w o d y p lo m a ty czn e i ko n su la rn e , wyd. IV, W arszaw a 1993, s. 246; M. G ą s i o r o w s k i , D y p lo m a ci i k o n su lo w ie, W arszaw a 1966, s. 24-25; K. B e r t o n i,
P ra ktyka d yp lo m a tyczn a i ko n su la rn a , cz. I, Krakó w 1947, s. 87; J. M a k o w s k i, P raw o m ię d zyn a ro d o w e, W a r s z a w a 1922, s. 274.
4 Np. w Atenach był u s tanow iony o s obny trybuna) (X en icó n D ika slerio n ) do spraw c u d zo zie m ców , a sp ra w y sądz ił a rc h o n t p o lem a rch o s.
5 Szerzej na ten temat: K. L i b e r a, P ra w o konsularne, cz. I, W arsz aw a 1951, s. 3-5. 6 J. I 1 i n, O sn o w n yje tie n d ien c ji w ra zw itii ko n su lsko g o pra w a , M os kw a 1969, s. 6. 7 D o patryc jatu r z y m s k ie g o na le żała tylko p ew na określo na liczba rodów; ich członko wie byli p e łn o p ra w n y m i o b y w a telam i rzym s kim i. W yw odzili się spośród nich członkow ie senatu (p a tre s co n scrip ti) oraz urzędnicy kierujący pa ńst w em (J. K a m i ń s k i, P u tric ii, ¡w:] P raw o
rzym skie. S ło w n ik en cy klo p e d yc zn y , pod red. W. W ołodkiew icza, W arsz aw a 1986, s. 114).
8 U tw o rzo n y w roku 242 p.n.e.
9 Szerzej na ten temat: J. K a m i ń s k i, P ra eto r p e reg rin u s, [w:] P raw o rzym skie, s. 123. 10 Tam że, s. 198.
11 „P op ulus R o m an u s partim suo pro prio, partim comm uni om nium hominum iure utitur” (Lud rzym sk i pos ługuje się czę śc io w o sw oim p raw em , c zęścio w o w s pólny m pr awem wszystk ic h ludzi) - In stitu tio n es J u stin ia n i 1.1, [w:] J. K a m i ń s k i, Ius g entium , tamże, s. 82.
N ależy z w ró cić u w a g ę , że p r a e t o r p e r e g r i n u s byl u r z ę d n ik ie m p a ń s tw a rzy m sk ieg o , a nie o b c e g o . S p o s ó b o c h ro n y c u d z o z ie m c ó w p rz e z R z y m ia n - w ew olucji h isto ry c z n e j - o z n a c z a p e w ie n reg res w sto s u n k u do r o z w ią z a n ia g r e c kiego, g d y ż R z y m ro z s trz y g a ł p ro b le m tej o c h ro n y w y łą c z n ie n a p ła s z c z y ź n ie w e w n ę tr z n e j12. N ie w ą tp liw ie j e d n a k term in „ k o n s u l” p o c h o d z i z R z y m u , choć miał on inne od o b e c n e g o z n a c z e n i e 13.
II. Ś R E D N IO W IE C Z E
D alszy ro zw ó j fo rm o c h ro n y c u d z o z ie m c ó w p r z y p a d a d o p ie ro na X w ie k i w iązał się z ro z w o je m h a n d lu m o rs k ie g o - s z c z e g ó ln ie w rejo n ie M o r z a Ś r ó d ziem nego. P o ja w iła się w ó w c z a s in sty tu c ja s p e c ja ln y c h sę d z ió w lub try b u n a łó w h an d lo w y c h dla są d z e n ia spraw m ię d z y k u p c a m i c u d z o z ie m s k im i, ja k l ó w n ie ż m ięd zy k u p cam i m ie js c o w y m i a c u d z o z ie m s k im i. S ę d z ió w tych n a z y w a n o z a zw yczaj k o n s u l a m i ż e g l a r z y (c o n s u le s m a r in a r io r u m ) l ub k o n s u l a m i k u p c ó w ( co n su le s m e r c a t o r u m ) ' 4. P o w o ły w a n i oni byli z gro n a o b y w a te li d a n e g o m iasta. W n ie k tó ry c h m ia sta c h k s z ta łto w a ł się zw yczaj u m ie s z c z a n ia na statk ach h a n d lo w y c h u rz ę d n ik ó w , k tó rzy sp ra w o w a li ju ry sd y k c ję nad sw ym i w s p ó ł o b y w a t e l a m i 15.
In sty tu cja sądów h a n d lo w y c h u p o w s z e c h n iła się w n ie d łu g im cz a sie w b a s e nie M o rza Ś r ó d z ie m n e g o . K o m p e te n c je tych s ą d ó w by ły s zero k ie, a ich w y ro k i ostateczne. R o z s trz y g a ły one sp ra w y na p o d s ta w ie p ra w i z w y c z a jó w o g ó ln ie p rzyjętych i u z n a n y c h 16. O d e g ra ły is to tn ą rolę w r o z w o ju p r a w a h a n d lo w e g o i m orskiego, g d y ż ich w y ro k i z a ró w n o ro z w ija ły p r a w o z w y c z a jo w e p rz y ję te i uznane, ja k ró w n ie ż w p e w n y m z a k re sie tw o rz y ły n o w e n o rm y . W y r o k i te
12 Por. L. B a b i ń s k i, O rg a n iza cja i tech n ika słu żb y k o n su la rn e j (skrypt op raco w an y na podstawie w ykła dów w roku a k adem ickim 1946/1947), Poznań 1947, s. 3; G ą s i o r o w s k i, dz. cyt., s. 25.
1 J. K a m i ń s k i, C o n su l, [w:] P raw o rzym skie, s. 40-41; J. S u t o r, P ra w o d y p lo m a
tyczne i ko nsularne, wyd. III, W arsz a w a 1988, s. 313.
14 W różny ch miastach stoso w ano różne nazwy, np. w Pizie zw an o ich „consule s m arin ario rum ” , w Genui - „consoli de la m ar e ” , a w Barcelonie - „cons ules del m ar". N a to m ia s t w M a r sylii i M ontpellier nazyw ano ich „consuls de m e r ” - mieli oni p ra w o nie tylko do sp raw o w an ia jurysdykcji, ale także do zaw ierania um ów han d lo w y ch z obcymi państ wami. Szerzej na ten temat: J. M a k o w s k i, P o d rę czn ik p ra w a m ięd zy n a ro d o w eg o , W arsz a w a 1948, s. 157.
15 Np. miasta Mo ntpellier, A igues- M or tes. N a z y w a n o ich „cons uls sur les n avires” albo „consuls sur m er” .
s ta n o w iły p o d s ta w ę do o p r a c o w a n ia sły n n y c h zb io ró w h a n d lo w e g o i m orskiego p r a w a z w y c z a j o w e g o 17.
W X I w ie k u p o ja w ił się drugi typ instytucji k o n su larn ej, zw anej k o n s u l a m i z a m o r s k i m i ( co n su le s u l t r a m a r i n i ) 1*. Z b ie g ło się to z n a w ią z a n ie m i r o z w o je m s to s u n k ó w h a n d lo w y c h p rz e z k u p c ó w zachodniej E uro p y z k ra ja m i s ło w ia ń sk im i na B a ł k a n a c h 19 i m ia sta m i m u z u łm a ń s k im i. A rabow ie byli b a rd z o z a in te re s o w an i ro z w o je m h a n d lu z E uropą. U m ie ję tn ie w ykorzystali to z w ła s z c z a ku p cy w ło s c y , f ra n c u s c y i k a ta lo ń sc y , którzy zapew nili sobie w m ia s ta c h m u z u łm a ń s k ic h p r a w o do o s ie d la n ia się, p ro w a d z e n ia handlu, a także p r a w o do tw o rz e n ia je d n o n a r o d o w y c h k orporacji k u p ie c k ic h (agencji, fa k to r ii)20 i z a ła tw ia n ia s p o ró w m ię d z y o b y w a te la m i d a n e g o p aństw a.
S z e f e m j e d n o n a r o d o w e j fak to rii ku p ieck iej był konsul zam o rsk i, w ybierany c o r o c z n ie p rz e z g ru p ę k u p c ó w s p o śró d jej c z ło n k ó w 21. S p ra w o w a ł on w e w r ą i r z kolonii fu n k c je ju r y s d y k c y j n e 22 i ad m in istra c y jn e (po rząd k o w e).
17 N ajs ły n n ie js ’ : zbiory: T ab u la de Amalfi albo Tabulae A m alphitanae z IX w.; Rôles albo Ju g e m en ts d ’O léron z XII w.; Leges V isb uense s (p raw o morsk ie Wisb y na wy sp ie Gotlandia na B a łt yku) z 1288 r.; C o n su la d o del M ar z Barcelo ny z XIV w. (ostatnia redakcja z 1494 r. -
K o n su la t M orski, tłum. K. Lib era, W ars z a w a 1957); R ece sy Hanze atyckie z XV w. Szerzej na ten
temat: M a k o w s k i , P o d rę c z n ik p ra w a m ięd zyn a ro d o w eg o , s. 157. 18 Por. S u t o r, dz. cyt., wyd. IV, s. 247.
19 W. N am y sło w sk i pisze, że kraje słowia ńs kie na B ałkanac h stały się miejscem narodzin p r a w a k o n sularnego w śre dniow ieczu. Np. D ub ro w n ik był nie tylko centralnym ośrodkiem handlu b a łkańskiego, ale także k onkurente m W enecji w handlu ze W sc hodem . Jego kolonie handlow e w Serbii istniały m.in. w N o w y m Pa zane, Pryzrenie , Planie, Brskow ie, Rudniku . Pod stawą prawną ro zw oju st o su n k ó w han d lo w y ch krajó w serbsk ic h z republi ką du b ro w n ic k ą był układ zawarty przez w ielk iego żu p an a serbs kie go St efana Nem an ji z 27 c zerw ca 1186 r. Szerzej na ten temat: W. N a- m y s ł o w s k i , M ięd zyn a ro d o w e sto su n k i p ra w n e śred n io w ieczn ych p a ń stw słow iańskich na
B a łk a n ie, [w:] P a m iętn ik P rof. D r P rzem ysła w a D ą h k o w skieg o , Lw ów 1927, s. 315 nn. Zob. T o m a sz P a leo lo g , w ładca A ch a i, p o tw ie rd za p ra w a ku p có w D ubrow nika (R aguzy) w r. ¡4 5 1 , [w:] H isto ria p o w szec h n a X I V - X V w. W ybór tekstó w , oprać. M. Malowist, W arszaw a 1954, s. 199-200.
20 Z am ies zk iw ali oni w dz ie lnic ach w ydzielonych w miastach dla obcych kupców tej samej naro d o w o ści. Szerzej na ten temat: L i b e r a, dz. cyt., s. 7-8.
21 K ons ule m z am orskim da nej agencji móg! być tylko obyw atel d a nego miasta, np. status m orsk i A nk o n y z 1397 r. stano wi w art. XL VIII, iż „o byw at ele An ko ny, którzy pod różować będą p o z a A nkoną, jeżeli ilość ich p rz ekroczy sześciu, m u sz ą pow ołać jed n e g o spo śród siebie jako konsu la , na w y p a d ek g d yby mię dzy nimi powstał spór [...]” . W przypadku gdyby ich liczba nie p rzek raczała sześciu, a w danej mie jsc ow ośc i nie było konsula Anko ny, „A nkonitańczyk, który będzie chciał pozw ać inn ego A n k o n itań c zy k a poz a Anko ną , w Syrii lub w innym miejscu, będzie ob o w ią za n y wziąć j a k o konsula m ie sz cz a n in a z A n k o n y ” . Szerzej na ten temat: K. L i b e r a,
In sty tu c ja kon su la h o n o ro w e g o i j e j w y ko rzysta n ie w p o ls k ie j słu żb ie zagra n iczn ej, „Zeszyty
N a u k o w e Szko ły G łów nej P la n o w a n ia i Staty s ty k i” , 1958, z. 6, s. 43-44.
22 D la te g o też czę sto z w an o ich „konsu lam i j u r y s d y k c y jn y m i” . Sprawow ali oni jurysd ykcję na p o d staw ie pra w a o jczy steg o kolonii. B yło to zgod ne z p a n u ją cą w średniow iec zu zasadą p e rsonalnoś ci prawa.
R ep rezen to w ał także k u p c ó w danej ag en cji w o b e c m ie js c o w y c h w ła d z o raz bronił praw i p rz y w ile jó w u z y s k a n y c h p rzez fa k to rię 23.
Status korporacji k u p ieck iej został zn a c z n ie w z m o c n io n y p o p r z e z g w a ra n c je i przyw ileje m ie js c o w e g o w ła d c y m u z u łm a ń s k ie g o , z w a n e k a p itu la c ja m i, u m o wami k a p itu la c y jn y m i lub też k ap itu la c ja m i j u r y s d y k c y j n y m i 24. Z a n a j d a w n i e j sze uw aża się u m o w y z 1133 r. p o m ię d z y P i z ą a su łta n e m m a ro k a ń s k im i z 1149 r. p o m ię d z y P iz ą a w ła d c ą m a u r e ta ń s k im W a l e n c j i 25.
R ó w n ież B iz a n c ju m w p ro w a d z iło zw y c z a j p r z y z n a w a n ia sz e ro k ic h p rzy w ilejó w c u d z o z ie m s k im k u p c o m . Ju ż w X w ie k u u tr z y m y w a ło o n o ż y w ą w ym ianę h a n d lo w ą z w ie lo m a krajam i, m .in. z R usią, z k tó rą z a w a rło traktat w 945 r. Na m o cy tego traktatu ru scy ku p cy m ogli o sie d la ć się w K o n s t a n t y n o polu i mieć sw ego rz eczn ik a, który s p ra w o w a ł nad nim i w ła d z ę ju ry s d y k c y jn ą . Był on także u p ra w n io n y do r o z s trz y g a n ia s p o ró w m ię d z y k u p c a m i ru sk im i a poddanym i C e s a rs tw a W s c h o d n i e g o 26.
Szerokie u p ra w n ie n ia o trz y m a ły ró w n ie ż W e n e c ja i G e n u a . N a czele t a m te j szych w e n eck ich kolonii k u p ie c k ic h stali: c o m e s , v ic e c o m es albo le g a tu s 21, a później hailo lub b a iu lo 28. N a to m ia s t sz e fo w ie kolonii rep u b lik i g e n u e ń s k ie j nazywali się consules, v ic eco m ites lub re c to r e s 29.
System k o nsulów w y b ie ra ln y c h (z a m o rs k ic h ) r o z sz e rz y ł się w X III w ie k u na teren Europy. S p o w o d o w a n e to było p ro w a d z e n ie m p rz e z k u p c ó w ś r ó d z i e m n o m orskich o ży w io n e j w y m ia n y h a n d lo w e j z p o rta m i A n g lii, F landrii, a n a w e t państw n a d b ałty ck ich . W m ia sta c h p o r to w y c h osiedlali się oni w zw a rty c h grupach, tw orząc a u to n o m ic z n e k o rp o ra c je . W p ro w a d z ili oni z w y c z a j w y b ie r a nia spośród siebie sz e fó w kolonii - k o n s u l ó w . P o d o b n ie p o stę p o w a li kupcy z m iast flan d ry jsk ic h i h a n z e a ty c k ic h , którzy z a k ład ali liczne fak to rie kupieckie w krajach z a c h o d n io e u ro p e js k ic h . S z e fó w tych faktorii z w a n o
23 Por. S u t o r, dz. cyt., wyd. IV, s. 247; B a b i ń s k i, dz. cyt., s. 3-4.
“4 W języku tureckim kapitu lacje na zy w a ją się „ a d h n a m e ” , co o zn acza akt laski pady sz aha. Por. S u t o r. dz. cyt., wyd. IV, s. 247; M a k o w s k i , P o d ręczn ik p ra w a m ięd zy n a ro d o w e g o , s. 158; L i b e r a , P raw o ko n su la rn e, s. 7.
23 Rozkwit praktyki zaw ierania u m ów datuje się od r. 1535, zo stan ą więc one o m ó w io n e w dalszej części opracowania.
26 L i b e r a, P raw o k o n su la rn e, s. 8.
27 Działali oni na m o cy u m ow y W enecji z Biza ncj um zawa rtej w 1199 r., w której po raz pierwszy sfo rm ułow ano zasadę prawa k o n sularnego - z arów no w sp raw ach cywiln ych, j a k i karnych - acto r seą u itu r fo r u m rei. Szerzej na ten temat: M a k o w s k i , P o d rę czn ik p ra w a
m iędzynarodow ego, s. 157-158.
28 Na mocy um ów zaw artych w 1265 i 1270 r. Szerzej na ten temat: tam że, s. 158. 29 Na pods ta wie u m ów z 1228 i 1251 r. (tamże).
a l d e r m e n a m i (sta rsz y m i). Ich p r a w a i o b o w ią z k i były z b liżo n e do u p ra w n ie ń i o b o w ią z k ó w k o n s u ló w p a ń s tw b a se n u M o rz a Ś ró d ziem n eg o .
S tatu s p r a w n y ko lo n ii k u p ie c k ic h o p ie ra ł się n a p rz y w ile ja c h i g w a ra n c ja ch u z y s k a n y c h od m ie js c o w y c h w ład z.
W s'redniow ieczu tytuł k o n s u la p rz y s łu g iw a ł ta k że u rz ę d n ik o m w k o m u n a c h p ó ł n o c n o w ło s k ic h . W ich r ę k a c h s p o c z y w a ła n a c z e ln a w ła d z a w y k o n a w c z a i s ą d o w n ic z a . W y b ie r a ło ich w g ło s o w a n iu d w u s to p n io w y m n a ro c z n ą kad en cję o g ó ln e z g r o m a d z e n ie o b y w a te li - c o n s iliu m g e n e r a l e 30.
O d X III w ie k u w n ie k tó r y c h k ra ja c h p o łu d n io w e j E u ro p y byli p o w o ły w a n i s p o śró d m ie js c o w y c h o b y w a te li k o n s u lo w ie do s p ra w o w a n ia opieki nad c u d z o z ie m s k im i k u p c a m i 31. W c e lu o d r ó ż n ie n ia ich od k o n s u ló w z a m o rsk ic h n a z y w a n o ich c o n s u le s h o s p ite s 32.
P o d k o n ie c ep o k i ś re d n io w ie c z a n a stą p ił sch y łe k są d ó w h a n d lo w y c h u s ta n o w io n y c h p r z e z w ła d z e te ry to ria ln e . T r a c ą one sto p n io w o z n aczen ie i z a n ik a ją o s ta te c z n ie w X V w ie k u . D o c h o d z i do w y k r y s ta liz o w a n ia się je d n e g o z a s a d n ic z e g o ty p u k o n s u ló w , w y b ie r a n y c h s p o ś ró d c z ło n k ó w faktorii k upieckiej. Nie u t r z y m u j ą oni o fic ja ln y c h s to s u n k ó w z p a ń s tw e m o jc z y s ty m i dlatego nie u w a ż a się ich za p r z e d s ta w ic ie li k ra ju o jc z y s te g o . K o n s u l o w i e w y b i e r a l n i m a j ą sz e ro k ie k o m p e te n c je , do k tó ry c h należy: o c h ro n a w s p ó ł o b y w a te li i o p ie k a n a d n im i, u tr z y m a n ie p o r z ą d k u w e w n ą trz faktorii, ściganie p r z e s tę p s tw , ju r y s d y k c ja nad c z ło n k a m i kolo n ii, p rz e strz e g an ie i o b ro n a p r z y w ile jó w u z y s k a n y c h od w ła d z m ie js c o w y c h o raz re p re z e n to w a n ie kolonii przed w ła d z a m i m i e j s c o w y m i 33.
W w i e k a c h ś re d n ic h w y tw o r z y ł się ta k że z w y c z a j, który na trw ałe w szedł do p ra k ty k i k o n s u la rn e j p a ń s tw . N o w o o b ra n y konsul przed p o d ję c ie m sw ych fu n k cji m u s ia ł u z y s k a ć od w ła d z m ie js c o w y c h z g o d ę na ich w y k o n y w a n ie . Z g o d a ta w y s tę p o w a ła w fo rm ie sp e c ja ln e g o p rz y w ile ju , który n a z y w a ł się w p a ń s tw a c h z a c h o d n ic h e x e q u a tu r , w p a ń s tw a c h w s c h o d n ic h zaś - berat.
M o ż n a stw ie rd z ić , że k o n ie c ś re d n io w ie c z a to okres z n a c z n eg o ro zw o ju in sty tu cji k o n s u la tu . S tała się o n a w s t o s u n k a c h m i ę d z y n a r o d o w y c h e le m e n te m o is to tn y m z n a c z e n i u 34.
30 M a k o w s k i stwierdził, iż jes t to bezp o ś re d n ie źród ło nazw y w spółc zesn ych konsu lów (tamże, s. 156).
31 W latach 1418 i 1419 b a rcelo ń czy cy pow ie rzyli funk cje kons ula na Krecie i na W ybr ze żu D em aty ń s k im m ie js c o w y m m ie s z cz a n o m ( L i b e r a , In stytu cja konsula h o n o ro w eg o , s. 45).
32 Szerzej na ten temat: tam że. Por. S u t o r, dz. cyt., wyd. IV, s. 247. 33 Szerzej na ten temat: 1 1 i n, dz. cyt., s. 8.
j4 Szerzej na ten temat: S u t o r, dz. cyt., wyd. IV, s. 248; L i b e r a , P raw o k o n su la rn e, s. 9-10.
III. CZ A S Y N O W O Ż Y T N E
1. E W O L U C J A U M Ó W K A P I T U L A C Y J N Y C H
N a p o c z ą tk u X V I w iek u , dzięk i F rancji, n a stą p ił ro z k w it instytucji u m ó w kapitu lacy jn y ch . W 1535 r. król Francji F r a n c is z e k I z a w a rł z s u łta n e m S o lim a n e m II kap itu lację, k tó ra po raz p ie rw s z y p r z y b ra ła f o rm ę u m o w y m ię d z y n a ro d o w e j, o b o w ią z u ją c e j u m a w ia ją c e się strony. M ia ła o n a p o z o s ta w a ć w m ocy do d n ia śm ierci j e d n e g o z m o n a rc h ó w . K a p itu la c ja ta j e s t ś w ia d e c tw e m p ostępu, który d o k o n a ł się w tej d z ie d z in ie na p rz e ło m ie w i e k ó w 35.
N a jw a ż n ie js z e p o s ta n o w ie n ia k a p itu lacji z 1535 r. p rz e w id y w a ły , iż F ra n c ja uzy sk u je p ra w o do p o s ia d a n ia w K o n s ta n ty n o p o lu sw o ic h k o n s u ló w . Ic h j u r y s d y k c ja ro z c ią g a ła się tylko na w s p ó ło b y w a te li36, p r z y z n a n o im r ó w n ie ż p ra w o ju ry sd y k c ji w s p ra w a c h n ie s p o rn y c h . K o n s u ló w nie m o ż n a b y ło p o c ią g a ć do o d p o w ie d z ia ln o ś c i za d ługi w s p ó łz io m k ó w . K o n su l s p r a w o w a ł fu n k c je p o r z ą d k ow e w faktorii i m ó g ł z a w s z e żąd ać od w ła d z m ie js c o w y c h p o m o c y w celu u trz y m a n ia p o rz ą d k u w o sa d z ie k u p ie c k ie j37.
W p o s ta n o w ie n ia c h k o ń c o w y c h kapitulacji p r z e w id z ia n o m o ż liw o ś ć p r z y s t ą pien ia do niej pap ieża, k ró la a n g ie ls k ie g o i k ró la sz k o c k ie g o o ra z o k re ś lo n o w aru n k i i te rm in y raty fik a c ji oraz p u b lik acji traktatu.
W latach p ó ź n ie js z y c h , aż do X V III w iek u , kolejni w ła d c y F ra n c ji z aw ierali u m o w y k a p itu lacy jn e, które były p o c z ą tk o w o p o tw ie r d z e n ie m p ie rw s z e j u m o w y , a w p ó ź n ie jsz y m czasie ro z s z e rz a ły zakres je j p o s t a n o w i e ń 38.
W 1740 r. L u d w ik X V i M a h m u d I z a w arli k a p itu la c ję o s z c z e g ó ln y m z n a c z e n iu 39. Nie b y ła o n a o g r a n ic z o n a te rm in e m ś m ierci j e d n e g o z k o n tra h e n tó w ,
35 Treść u m ów kapit ulac yjn ych zaw artych w w iekach średni ch o m aw ia M ak o w s k i (P raw o
m ięd zyn a ro d o w e, s. 278-279).
36 Sp rawy m ie sz an e po m ię dzy F rancuzam i a Turkam i ro z strzygano w n astępujący sposób: 1° w sp rawach cyw iln ych u chylo no śr ed n io w ieczn ą zasadę a c to r se ą u itu r fo r u m rei', odd an o je pod decyzję kadi tureckiego albo W yso kiej Porty (zawsze w obecności konsu la francuskiego albo jeg o reprezentanta); 2° w sp raw ach karnych Francuzi podlega li W ie lk ie m u W ezy ro w i. Szerzej na ten temat: tamże, s. 279.
37 Tam że , s. 279-280.
38 Szerzej na ten temat: tam że, s. 280-281 .
39 Kapitulacja między W y s o k ą P o rtą a Fr ancją zaw arta 28 m aja 1740 r. sk ładał a się z kw ie cistego wstępu, p o tw ierd zającego pr zyw ile je uzysk ane w po p rzed n ich kapit ulac ja ch, i 85 artykułów. Tekst u m ow y w: W ybór źr ó d eł d o nauki p ra w a m ięd zyn a ro d o w eg o , oprać. B. W in ia r ski, W arszaw a 1938, s. 1-4. Szerzej na ten temat: M a k o w s k i , P ra w o m ięd zyn a ro d o w e, s. 281-282.
m ia ła c h a r a k te r w ie c z y sty . P o s łu ż y ła za w z ó r dla w s z y s tk ic h p óźniejszych u m ó w k a p itu la c y jn y c h zaw a rty c h p rzez inne p a ń s tw a z T u r c ją 40.
B u d o w a u m ó w k a p itu la c y jn y c h b y ła w a d liw a i ch ao ty c z n a. P o stan o w ien ia o d n o s z ą c e się do tej sa m e j kategorii sp raw były r o z p ro s z o n e po ró żn y ch arty k u łach. M a k o w s k i w y o d r ę b n ia trzy g ru p y sp raw r e g u lo w a n y c h u m o w a m i kapitula- c y jn y m i: a) u m o w a o sie d le ń c z a , o k re ś la ją c a w aru n k i o sie d la n ia się i p rz e b y w a n ia c u d z o z i e m c ó w w p a ń stw ie tu reck im ; b) traktat h a n d lo w y ; c) u m o w a ju r y s d y k c y jn a , o k re ś la ją c a c h a ra k te r i g ra n ic e w ła d z y ju r y s d y k c y jn e j41.
Z e w z g lę d u n a p ro b le m a ty k ę n in ie js z e g o a rty k u łu najb ard ziej istotna jest u m o w a ju r y s d y k c y jn a , k tó ra sta n o w iła n a j w a ż n ie js z ą część w sz y stk ic h k a p itu la c ji42. O k r e ś la ła o n a c h a ra k te r i g ran ice w ła d z y sąd o w e j k o n su ló w oraz n a d a w a ła c u d z o z ie m c o m p rz y w ile j e k ste ry to ria ln o śc i. S pory p o m ię d z y c u d z o z ie m c am i tej sam ej n a ro d o w o ś c i - z a ró w n o w sp ra w a c h cy w iln y c h , ja k i karnych - r o z s trz y g a ł ich k o n su l albo a m b a s a d o r 43. W ła d z e m ie js c o w e były z tych sp raw w y łą c z o n e . Istn iał n a to m ia s t o b o w ią z e k u d z ie la n ia p o m o c y ko n su lo w i - n a j e g o ż ą d a n ie - p rz y w y k o n y w a n iu w y ro k u . W y ją tk ie m od tej zasady było p r a w o d a w s t w o p ru s k ie , które w latach 1761-1 8 7 9 d o p u sz c z a ło pro ro g a tio f o r i 44. S p o ry p o m ię d z y c u d z o z ie m c a m i r ó ż n y c h n a ro d o w o ś c i p o d leg ały o rz e c z
n ic tw u ich k o n s u ló w , a w p r z y p a d k u n ie m o ż n o ś c i d o jśc ia do p o ro z u m ie n ia - s ą d o m tu re c k im . W celu u n ik n ię c ia tej o sta te c z n o śc i sto so w a n o zasadę actor s e ą u itu r f o r u m rei. W y ją te k stan o w iły s p ra w y o n ie ru c h o m o śc i, które od 1868 r. p o d le g a ły są d o m m ie js c o w y m . S p o ry m ie s z a n e p o m ię d z y c u d z o z ie m c a m i a T u r k a m i - o ile w a rto ść p r z e d m io tu sp o ru nie p rz e k ra cz a ła czterech ty się c y a s p r ó w - do c z a su u c h w a le n ia k o d e k s u m o ż n a było załatw iać tylko na d ro d z e p o lu b o w n e j; w s p ó ln ie p rzez k a d ie g o i d ro g m a n a . Jeżeli n ato m iast w a r
40 M.in. S z w e cja w 1737 i 1862 r., Dania w 1756 i 1862 r., Prusy w 1761 r. (Kapitulacja ta zost ała p o tw ierd z o n a przez R zes zę N iem iecką w 1890 r.), Hiszpa nia w 1782 i 1840 r., Stany Z je d n o cz o n e A m ery k i w 1830 r., W ło chy w 1861 r. U m ow y kapitu lacyjne z Turcj ą zawarły także: A ng lia, .Austria, Belgia, G re cj a, Holandia, Po rtuga lia , Rosj a i Sardynia. Po lsk a uregulowała z W y s o k ą P o r tą sp raw y h a ndlo w e w Traktacie K arłow ickim z 1699 r. Szerzej na ten temat: tamże, s. 283-285 .
41 P o d rę cz n ik p ra w a m ięd zy n a ro d o w eg o , s. 160.
42 U m o w ę o sied le ń czą i traktat handlo w y o m aw ia M ako wski (P raw o m iędzynarodow e, s. 286- 287).
43 Np. art. 15 Kapitu lacji z 1740 r. stanowi, iż „g dyby z darzyło się jakie zabójstw o lub inne zajśc ie m ię d zy F ra n c u za m i, ich am basadorow ie i ich kon su low ie stanowić o nim będą według sw y ch p raw i z w y cz a jó w , i żad en z nasz ych urzędników nie może ich niepokoić z tego pow odu". W d o d a tk u art. 26 tejże Kapitulacji głosi, iż „[...] g dyby zaś powstał spór między Francuzami, z ajm ą się nim a m b a s a d o ro w ie i konsu lowie , orzekając według sw ych praw i zwycz ajów , czemu nikt nie będzi e się m ó g ł sp rz ec iw ić ” .
tość p rzed m io tu sporu była w y ż s z a od tej sum y, sp ra w y to c z y ły się p rz e d W y so k ą P o rtą45 w ob ecn o ści k o n s u la alb o je g o d e le g a ta 46. Z c h w i l ą w p r o w a d z e nia w Turcji kodeksu c y w iln e g o w 1876 r. i k o d e k s u k a rn e g o w 1858 r. spory pom iędzy cu d z o z ie m ca m i a T u rk a m i p rz e sz ły p o d o rz e c z n ic tw o s ą d ó w t u r e c kich. Przy ich ro z strz y g a n iu m u sia ł b y ć o b e c n y d ro g m a n , w razie j e g o n i e o b e c ności w yrok sądu był n ie w a ż n y . P o d o b n ie , tylko w o b e c n o śc i k o n s u la lub u p o w ażnionej przez nieg o osoby w ła d z e m ie js c o w e m o g ły w k ra c z a ć do d o m ó w z a m ie sz k a n y c h p rzez c u d z o z ie m có w .
Dla kon su ló w zastrz e żo n o w iele p rz y w ile jó w . M ieli oni z a g w a r a n t o w a n ą nietykalność o s o b is tą i n iety k a ln o ść siedziby. M ogli „ p o s łu g iw a ć się d r o g m a - nami, którym i zechcą, i m ieć b ę d ą tak ic h ja n c z a ró w , ja k im się p o d o b a , przy c zym nikt nie b ędzie m ó g ł z o b o w ią z y w a ć ich do p o s łu g iw a n ia się ta k im i, k tó rych nie b ę d ą c h c ie li”47. D ro g m a n i - p r z e d s ta w ic ie le a m b a s a d o r ó w i konsulów byli w yłączeni spod ju ry s d y k c ji tureckiej. K o n s u lo w ie m ieli ta k że p raw o do w y w ie sz a n ia flagi p a ń s tw o w e j z g o d n ie ze sw o im c e r e m o n i a ł e m 48.
K apitulacje p rz e w id y w a ły w ięc p ra w ie c a łk o w ite w y łą c z e n ie c u d z o z ie m c ó w spod ju ry sd y k c ji tureckiej, k o n s u lo m zaś n a d a w a ły c a łk o w itą n ie z a le ż n o ś ć od w ładz m ie jsc o w y c h i sta n o w isk o s u w e re n n e j w ła d z y sw e g o p a ń stw a .
U m o w y kapitu lacy jn e z a w ie ra n o ta k że z innym i p a ń s tw a m i - ja k je w ó w c z a s określano „ b a rb a rz y ń s k im i” , m .in. z E g ip tem , Persją, C h in a m i, K o re ą , Jap o
-■ 49
n ią .
T ry b u n ały k o n su larn e na W s c h o d z ie były p ra w ie w s z ę d z ie sąd am i p ie rw s z e j instancji. In sty tu cją o d w o ła w c z ą dla nich były sądy ap ela c y jn e m e tr o p o lii50. W ielk a B rytania u stan o w iła Izbę A p e l a c y j n ą w K o n s ta n ty n o p o lu , a d la k ra jó w D alekiego W s c h o d u - w S z a n g h a ju 51. R o sja p o s ia d a ła in stan cję o d w o ł a w c z ą w P e rsji52, H o lan d ia - w K o n s ta n ty n o p o lu i w B ataw ii. N a to m ia s t w p r z y p a d
45 Np. art. 41 Kapitulacji z 1740 r. stanow i, że „pro ce sy ponad cztery tysiące asp rów sądzone będą w moim D yw anie cesarskim i nigdzie w ię ce j”.
46 Np. art. 26 Kapitulacji z 1740 r. 47 Art. 45 Kapitulacji z 1740 r. 48 Np. art. 49 Kapitulacji z 1740 r.
49 Zob. M a k o w s k i , P raw o m ięd zy n a ro d o w e , s. 288-297.
80 Tak np. dla wyroków sądó w ko nsu larnych francusk ic h instancją o d w o ła w cz ą była Izba Ap elacy jna w Aix (dla państw Dalekiego W s c h o d u Izba A pelac yjna w Sajgonie), dla w ło sk ich - sądy w Genui i Ankonie, dla niem iec kic h - Sąd R zes zy w Lipsku, dla belgijskich - są d w Brukseli. Francuskie sądow nictw o kon su la rne o m aw ia M akow s ki (tam że, s. 298).
51 System angielski przedstawia M ak o w s k i w P o d rę czn iku p ra w a m ię d zy n a ro d o w e g o , s. 160. Por. t e n ż e , P raw o m ię d zy n a ro d o w e , s. 298.
ku w y r o k ó w są d ó w k o n s u la r n y c h a m e ry k a ń s k ic h , w drugiej instancji orzekał a m b a s a d o r a m e ry k a ń s k i w K o n s ta n ty n o p o lu .
U m o w y k a p itu la c y jn e p r z e tr w a ły aż do X X w ieku, m im o iż były często k ry ty k o w a n e i w s k a z y w a n o n a w iele ich wad. J e d n y m z p o d d a w a n y c h krytyce e l e m e n tó w k ap itu la c ji był zw y c z a j brania p rz e z p o s e ls tw a eu ro p e jsk ie w opiekę (w z a m ia n za d u ż e su m y p ie n ię d z y ) b o g a ty c h k u p c ó w m ie jsc o w y c h , którzy dzięk i listo m o p ie k u ń c z y m , tzw. b e ra to m , korzystali z w sz e lk ic h p raw i p r z y w i le jó w p r z y z n a n y c h c u d z o z i e m c o m 53.
P a ń s tw a B lis k ie g o i D a le k ie g o W s c h o d u p rz e z w iele lat starały się o z n ie s ie n ie k a p itu la c ji, s ta n o w ią c y c h j e d n o s t r o n n ą k o n cesję u d z ie lo n ą przez w ła d c ę , k tó ry g o d z ił się na o g ra n ic z e n ie sw ej s u w e re n n o śc i. K a p itu la c je były ty p o w y m i u m o w a m i n ie r ó w n o p r a w n y m i, p r o w a d z ą c y m i do p o w s ta n ia p a ń s tw a w p a ń s tw ie . W T u rcji u m o w y k a p itu la c y jn e zn io sła k o n w e n c ja z b io ro w a p o d p i sa n a w L o z a n n ie 24 lip ca 1923 r. W E g ip c ie k a p itu la c je zostały z niesione na m o c y k o n w e n c ji z b io ro w e j p o d p is a n e j w M o n tre u x d n ia 8 m aja 1937 r.54 O s ta tn im p a ń s tw e m , które u z y s k a ło zn ie sie n ie kapitulacji, były C hiny; nastąpiło to o s ta te c z n ie 1 k w ie tn ia 1947 r.55
2. A B S O L U T Y Z M
S y tu a c ja in sty tu c ji k o n s u la z m ie n iła się z a s a d n ic z o w okresie a b s o lu ty z m u , w w y n ik u w z m o c n ie n ia p a ń s tw a i w ła d z y c e n traln ej. P o c z ą w s z y od X V I wieku, n a s tę p o w a ł k ry z y s i s p a d e k p o p u la rn o ś c i tej instytucji. P o ja w iły się tendencje do p o d p o r z ą d k o w a n i a p rz e z p a ń s tw o w s z y s tk ic h o só b p r z e b y w a ją c y c h na jeg o te r y to r iu m j e g o w ła s n y m p r a w o m i są d o w n ic tw u . W ła d z e cen traln e nieufnie s p o g lą d a ły n a d z ia ła ln o ś ć k o n s u ló w na s w y m tery to riu m . P a ń s tw a e u ro p e jsk ie p o z b a w ia ły ich s to p n io w o w ła d z y sąd o w ej i fu n k cji p o rz ą d k o w e j w ram ach p o d le g łe j im ko lo n ii k u p ie c k ie j. N ie c h ę ć p a ń stw do sam ej in stytucji kon su ló w z n a la z ła sw ój w y ra z ta k że w n ie k tó ry c h u m o w a c h m ię d z y n a ro d o w y c h . Ś w ia d e c tw e m takiej p o s ta w y s ą u n o r m o w a n ia trak tatu z a w a rte g o w W e rsa lu m ięd zy
53 N a p o czątk u X IX w ie ku sam a R osja miała w Turcji o k oło m iliona takich protego w anyc h. K ry ty c zn ą o cen ę kapitulacji i pr oces jej znie si enia przedst aw ia M akow ski (tamże, s. 298-301). Por. t e n ż e , P o d rę czn ik p ra w a m ię d zy n a ro d o w e g o , s. 161-162; L i b e r a , P ra w o ko nsularne, s. 19-
21.
54 Teks t u m o w y w: W ybór źró d eł, s. 576-579.
55 U m o w a ch iń s k o -p o rtu g als k a z dnia 1 kwietn ia 1947 r. była osta tnią z um ów zaw artych z Ch inam i w spra wie znie si enia kapitulacji. Por. L i b e r a , P raw o ko n su la rn e, s. 20-21.
F rancją a Z j e d n o c z o n ą P r o w in c ją N id e rla n d ó w w 1739 r., k tó re z o b o w ią z y w a ły u m aw iające się p a ń s tw a do n i e p r z y jm o w a n ia ż a d n y c h k o n s u l ó w 56.
W tym sa m y m czasie u p o w s z e c h n ia ła się in s ty tu c ja sta ły c h p rz e d sta w ic ieli d y p lo m a ty c z n y c h . Byli oni w y sła n n ik a m i g ło w y p a ń s tw a i r e p re z e n to w a li o g ó l ny interes p a ń stw a . S p ra w o w a li op iek ę nad s w o im i w s p ó ło b y w a te la m i, z w ła szcza k u p cam i, a także nad sw o im i k o n su la m i. D y p lo m a c i c ie sz y li się n i e w s p ó ł m iernie w ię k s z y m au to ry te te m niż k o n su lo w ie , co u m o ż liw ia ło im s k u te c z n ie j sze działanie na szerokiej p ła sz c z y ź n ie m ię d z y n a r o d o w e j. W p ły n ę ło to n a d alsze z a w ężen ie za k re su k o m p e te n c ji k o n s u ló w . Z a k re s ich w ła ś c iw o ś c i rz e c z o w ej został w ięc o g ra n ic z o n y do o b ro n y p raw ich w s p ó ło b y w a te li i do opieki nad interesam i h a n d lu i żeg lu g i ich o jc z y s te g o kraju.
N ależy z a z n a cz y ć , że konsul p rzestał j u ż być p r z e d s ta w ic ie le m o k re ślo n e j faktorii k u p ieck iej, a stał się w y s ła n n ik ie m p a ń stw a , p o w o ł y w a n y m p rz e z c e n tralne o rg an y w ła d z y . A n g lia ja k o p ie rw s z a - na m o c y p r z y w ile jó w w y d a n y c h ju ż w p o c z ą tk a ch X V w ie k u p rz e z H e n ry k a IV - p o w o ła ła p ie r w s z e g o k r ó le w
skiego k o n su la a n g ie ls k ie g o w r. 148557. P o c z ą w s z y od tej daty, w y łączn ie w ła d z a k ró le w s k a w y d a w a ła listy k o m isy jn e k o n s u lo m a n g ie ls k im , z tym , że w X V I w ie k u - w zak resie u staleń co do p o trz e b y u s ta n a w ia n ia k o n s u la lub co do oso b y k a n d y d a ta - d z ia ła ła z in ic ja ty w y S e k re ta rz a S t a n u 58. W e Francji p o d o b n a p ra k ty k a zo sta ła u s a n k c jo n o w a n a w O r d o n a n s ie M o r s k im C o lb e r ta z 1681 r. S ta n o w i on w sp o só b k a te g o ry c z n y , iż „ « n ik t nie b ę d z ie m ó g ł p o d a w a ć się za k o n s u la N a ro d u F ra n c u sk ie g o , nie m ając od nas K o m is ji [...]», to znaczy p rzez króla w y d a n y c h listów k o m is y jn y c h ”59. P o w s z e c h n ie p r z y ję ła się zasad a u sta n a w ia n ia k o n s u la za p o m o c ą listów k o m is y jn y c h w y d a n y c h w y łą c z n ie p rzez głow ę p a ń s tw a 60.
K o n su lo w ie p o w o ły w a n i p rzez p a ń s tw o n ad al j e d n a k r e k ru to w a li się w z a s a dzie ze ś ro d o w is k a kupieck ieg o : albo p o w o ły w a n o k o n s u la s p o śró d k u p c ó w za m ie sz k a ły ch w kraju i zlecan o m u ud an ie się do o k re ś lo n e g o p a ń s tw a obceg o , albo u s ta n a w ia n o k o n su la s p o śró d k u p c ó w m a ją c y c h m ie jsc e p o b y tu w p a ń stwie, w k tó ry m m iał on pełnić sw oje fu n k cje. P i e r w s z ą g ru p ę k o n s u ló w z a c z ę to n a z y w a ć co n su le s m issi, d ru g ą zaś - c o n s u le s electi. J e d n a k p o d z ia ł ten nie
76 Np. art. 40 stanowi, iż „w przyszłości k onsu low ie nie b ę d ą p rz y jm o w a n i przez ż ad n ą ze stron, a gdyb y je d n a k zaszła potrze ba wy słania rezydentó w , agentów, kom is arzy lub tym p o d o b nych, m ogą oni rozmieszczać się tylko w stałej rezyde ncji D w o r u ” (I 1 i n, dz. cyt., s. 10).
57 P ierw szeg o kr ólew sk iego konsula ang ie lsk iego - którym był L o ren z o Strozzi - pow ołał król Ryszard III w Pizie.
78 L i b e r a, In stytu cja konsula hono ro w eg o , s. 46. 59 Tam że.
60 Pierwsz e w ew nętrzne regulacje praw ne praktyki p o w o ły w a n ia ko n su ló w przez władze centralne w róż ny ch krajach o m aw ia Ilin (dz. cyt., s. 11-13).
o d p o w ia d a ł w ó w c z a s p o d z ia ło w i k o n s u ló w - z m e ry to ry c z n e g o punktu w id z e n ia - n a z a w o d o w y c h i h o n o ro w y c h , j a k w s k a z y w a ć by m o g ła u trz y m a n a do dziś te r m in o lo g ia łaciń sk a.
P rz e d e w s z y s tk im aż do p o c z ą tk u X IX w ie k u nie p rz y w ią z y w a n o wagi do k w e stii o b y w a te ls tw a . N a w e t fu n k c je d y p lo m a ty c z n e p o w ie rz a n o czasam i c u d z o z i e m c o m 61. Nie by ło ż a d n y c h p o w o d ó w , aby fu n k cje ko n su la p o w ierzać tylko w ła s n y m o b y w a te lo m , pełnili je w ięc także ku p cy o b c y c h państw . Było to z g o d n e ze sta ry m z w y c z a je m w y w o d z ą c y m się z praktyki p o w o ły w a n ia consules h o sp ites.
W d o d a tk u tak d ługo, ja k ko n su l n ie o trz y m y w a ł stałych po b o ró w - jak o z a s a d n ic z e g o ź ró d ła u trz y m a n ia - m ó g ł z a jm o w a ć się in n ą d z ia ła ln o ś c ią z a ro b k o w ą . P a ń s tw o nie z a k a z y w a ło im takiej d z iałaln o ści. K o n w e n c ja ko n su larn a f r a n c u s k o - h is z p a ń s k a z a w a rta w P a rd o w 1769 r. w yraźnie p rz e w id u je p raw o k o n s u la do z a jm o w a n ia się d z ia ła ln o ś c ią z a ro b k o w ą , stan o w iąc w art. II, iż „ k o n s u lo w ie [...] k o rzy stać b ę d ą z im m u n ite tu o so b iste g o [...] z w y jątk iem p r z y p a d k u p o p e łn ie n ia zb ro d n i o raz p rz y p a d k u , gdy konsul je st kupcem [...]”62. W o k re sie a b s o lu ty z m u urząd k o n s u la m o ż n a było k u p o w a ć 6'1.
W X V III w ie k u p a ń s tw a z a c z ęły w p r o w a d z a ć stale u p o sażen ia dla f u n k c jo n a riu s z y p a ń s tw o w y c h . W tym sa m y m cz a sie r o z p o c z ą ł się okres k ry stalizo w an ia się w y r a ź n e g o p o d z ia łu n a k o n s u ló w z a w o d o w y c h i h o n o ro w y c h .
3. O K R E S PO R E W O L U C J I P R Z E M Y S Ł O W E J K O Ń C A XVIII I XIX W IE K U
R o z w ó j żeglugi o raz w y m ia n y h a n d lo w e j, m o ż liw y dzięki w p ro w a d z a n iu n o w y c h , sz y b k ic h śro d k ó w k o m u n ik a c ji m e c h a n ic zn e j, sp o w o d o w a ł renesans in sty tu cji k onsula. P a ń s tw a d o s trz e g ły p o trz e b ę tw o rz e n ia coraz to now ych p l a c ó w e k , k tó ry c h c elem m ia ło być z a p e w n ie n ie opieki i o c h ro n y in teresów h a n d lo w y c h i p rz e m y s ło w y c h n a te ren ie o b c y c h p ań stw oraz intensyfikacja o b r o tu to w a r o w e g o i u z y s k a n ie d o stę p u do o b c y c h ry n k ó w zbytu.
K o n su l staje się w tym o k re sie p rz e d e w s z y s tk im o p ie k u n e m in teresów k u p c ó w i p r z e m y s ło w c ó w p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o oraz o rg a n e m obrotu han d lo w eg o .
61 Z a przykła d m o g ą posłużyć po lsc y rezyd enci i komisarze królew scy w Hamburgu (W. N a m y s ł o w s k i , R ezy d e n ci p o ls c y w H a m burgu, W arszaw a 1931).
62 L i b e r a, In stytu cja kon su la h o n o ro w e g o , s. 48. 6' Por. tamże.
W końcu XVIII w ieku in sty tu c ja k o n su la n a b ra ła ce c h p o w s z e c h n o ś c i, była stosow ana p rzez w sz y stk ie w a ż n ie js z e p a ń s t w a 64.
W XIX w ieku n a stąp ił w y ra ź n y p o d z ia ł instytucji k o n s u la rn y c h na k o n s u ló w z a w o d o w y c h i k o n su ló w h o n o ro w y c h . K o n su l w y s y ła n y sta w a ł się z re g u ły płatnym e ta to w y m u r z ę d n ik ie m p a ń s tw o w y m . Z o b o w ią z a n y był c a łk o w ic ie p ośw ięcić się d z ia ła ln o śc i k o n su la rn e j, był w ięc w rezu lta c ie k o n s u le m z a w o d o w ym . P ań stw a zaczęły sto so w ać zasad ę w ią z a n ia służby p u b lic z n e j z w y m o g ie m p o siad an ia o b y w a te ls tw a p a ń stw a , k tó re m u służył, d la te g o też konsul z a w o d o w y m usiał być o b y w a te le m p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o . N ie k tó re p a ń s tw a w u s t a w o d a w stw ie w e w n ę trz n y m w p r o w a d z iły w y ra ź n e u n o r m o w a n ia n a k a z u ją c e , by konsul zaw o d o w y był o b y w a te le m w ła s n y m . N a p rz y k ła d u s ta w a n ie m ie c k a z 8 listopada 1867 r. w § 7 p rz e w id y w a ła , że „tylko ten m o że być m ia n o w a n y kon su lem z a w o d o w y m ( co n su l m i s s u s ), kto je s t o b y w a te le m K o n fe d e ra cji p rzez urodzenie [,..]”65. P ra w o k o lu m b ijs k ie w art. 119 D e k re tu n r 1148 z 1923 r. stanow iło, że „jed y n ie o b y w a te le k o lu m b ijs c y m o g ą być m ia n o w a n i k o n su lam i e ta to w y m i”66. A n a lo g ic z n e p rz e p isy z n a la z ły się w w ielu in n y c h u s ta w o d a w - stw ach. Z a w ie ra n e w ó w c z a s p rzez p a ń s tw a liczne u m o w y d w u s tr o n n e re g u lu ją c e z a g a d n ie n ia p ra w a k o n s u la rn e g o sp ra w ę o b y w a te ls tw a k o n s u la p o z o s ta w ia ły otw artą. O d sy łały w tej s p ra w ie im p licite do p r a w a w e w n ę tr z n e g o z a i n t e r e s o w a nych p a ń s tw 67. T a k ż e w p ra w ie w e w n ę tr z n y m p a ń s tw a z a c z ęły o k re śla ć w y m a g ania w zakresie p rz y g o to w a n ia z a w o d o w e g o k a n d y d a tó w d o słu żb y k o n s u larnej68.
W zrost liczby p la c ó w e k k o n s u la rn y c h u łatw iał e k s p a n s ję g o s p o d a rc z ą . P a ń stw a d ostrzegły, że często łatw iej i k o rz y stn ie j je s t p o w o ła ć k o n s u la w o k r e ś lo n y m o środku h a n d lo w y m s p o śró d m ie js c o w y c h k u p c ó w i p r z e m y s ło w c ó w niż k ierow ać tam nie z n a ją c eg o s to s u n k ó w m ie js c o w y c h k o n s u la z kraju w y s y ł a j ą cego. Taki konsul, który znał m ie js c o w y rynek, je g o p o tr z e b y i m o ż liw o śc i, m ó g ł oddać p a ń stw u p o w o łu ją c e m u ce n n e usługi. D la te g o też p a ń s tw a co raz c zęściej zaczęły w y k o r z y s ty w a ć w sw ojej p ra k ty c e in sty tu c ję c o n s u le s electi.
Do konsulów tych nie sto su je się w y m o g u p o s ia d a n ia o b y w a te ls tw a p a ń s tw a w y sy łająceg o . K onsul electus m ó g ł b y ć o b y w a te le m p a ń s tw a , w k tó ry m miał pełnić funkcję, lub n a w e t p a ń s tw a trz e c ie g o , je ż e li tylko z a m ie s z k iw a ł na stałe
64 W Polsce instytucje ko nsu la rn e w p ro w ad z o n o w okresie sta nis ła w ow sk im. Szerzej na ten temat: L i b e r a , P raw o ko n su la rn e, s. 13.
65 T e n ż e, In stytu cja konsula h o n o ro w eg o , s. 49. 66 Tamże.
67 Np. francusko-am ery kańska k onw encja z 1788 r. pom ij a kwestię o b y w a telstw a ustanaw ianych w zaj emnie kon su lów. W s p o m in a tylko, że ko nsu low ie „ m o g ą być wybieran i spośród kupców tuby lców lub c u d z o z ie m c ó w ” (tamże, s. 49-50).
n a t e r y to r iu m p a ń s t w a p rz y jm u ją c e g o . D ziałał n a p o d s ta w ie u m o w y zaw artej z p a ń s tw e m w y s y ła ją c y m , a n g a ż u ją cy m go do d zia ła n ia w tym ch arak terze. Nie był on f u n k c jo n a r iu s z e m p a ń s tw o w y m i nie o tr z y m y w a ł ż a d n e g o stałego u p o s a żenia, m ó g ł co n a jw y ż e j - za z g o d ą p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o - o trz y m y w a ć o k re ś lo n ą c zęść o p ła t k o n s u la rn y c h na p o k ry c ie k o s z tó w u trz y m a n ia placów ki. M ógł też, w o d r ó ż n ie n iu od k o n s u la z a w o d o w e g o , p ro w a d z ić d z ia ła ln o ść h a n d lo w ą lub in n ą d z ia ła ln o ś ć z a r o b k o w ą 69. K onsul e lectu s pełnił swe fu n k cje bez w y n a g r o d z e n ia - h o n o r o w o , i d la te g o z a c z ęto go n a z y w a ć k o n su le m ho n o ro w y m , n ie e ta to w y m , h a n d l o w y m lub w y b ra n y m .
IV. K O N W E N C JA W I E D E Ń S K A
O S T O S U N K A C H K O N S U L A R N Y C H Z R O K U 1963
Z d e f in io w a n ie p o ję c ia k o n s u la h o n o r o w e g o by ło w ielo k ro tn ie p rz e d m io te m o b ra d K o m isji P r a w a M ię d z y n a r o d o w e g o O rg a n iz a c ji N aro d ó w Z je d n o c z o n y c h 70, k tó ra w 1955 r. p o d ję ła p race n a d p ro je k te m k o n w e n c ji w sprawie s to s u n k ó w i p rz y w ile jó w k o n s u la rn y c h 71.
N a sesji K o m is ji w 1956 r. o k re ślo n o k ry te ria o d ró ż n ia ją c e ko n su la h o n o ro w e g o od k o n s u la z a w o d o w e g o . S ą to: a) w y n a g ro d z e n ie - konsul zaw o d o w y za s w o ją p ra c ę o tr z y m u je p en sję od p a ń s tw a w y sy ła ją c e g o , konsul h onorow y zaś pełn i sw e fu n k c je h o n o ro w o i nie o trz y m u je u p o s a ż e n ia od p a ń s tw a w y sy ła j ą c e g o ; b) u m o w a o p ra c ę - k o n su la z a w o d o w e g o łączy z p a ń s tw e m w y s y ła ją c y m u m o w a o pracę, ko n su l h o n o ro w y nie p o d p is u je takiej u m ow y; c) p rze s z k o le n ie - k o n su l z a w o d o w y je st w y k w a lif ik o w a n y m p r a c o w n ik ie m służby z a g ra n ic z n e j, n a to m ia s t konsul h o n o ro w y nie; d) o b y w a te ls tw o - konsul z a w o d o w y je s t o b y w a te le m p a ń s tw a w y sy ła ją c e g o , ko n su l h o n o ro w y zaś je st w y b ie ra n y z w y k le s p o ś ró d m i e s z k a ń c ó w p a ń s tw a p rz y jm u ją c e g o , m o że być o b y w a te lem p a ń s t w a w y s y ła ją c e g o , p a ń s tw a p rz y jm u ją c e g o lub p a ń s tw a trzeciego; e) w y k o n y w a n i e in n e g o z a w o d u - ko n su l z a w o d o w y m o że być z a a n g a żo w a n y tylko w słu ż b ę k o n s u la rn ą , konsul h o n o ro w y zaś m o że i z a z w y c za j zajm uje się
69 Por. S u t o r, dz. cyt., wyd. IV, s. 248; L i b e r a , P raw o ko n su la rn e, s. 14.
70 O rg an p o m o cn ic zy Z g rom adzenia O g ó ln eg o O N Z, ustanow iony na podstawie rezolucji Z g r o m a d z e n ia O g ó ln e g o O N Z 174 (II) z dnia 21 listopada 1974 r. w celu popierania rozwoju p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o i j e g o kodyfikacji. Zob. K o m issija M ieżd u n a ro d n o g o P raw a, [w:]
D ip ło m a tic ze sk ij sło w a r, t. II, M o s k w a 1985, s. 60.
71 K o m isja w y z n ac z y ła ja k o spraw ozdaw cę s pecja ln ego Ja rosł aw a Ż o urka - prawnika c ze ch o s ło w a c k ie g o (K. L i b e r a , Z a g a d n ien ie k o d yfika c ji p ra w a k o n su la rn eg o (na tle p ro jektu K om isji
P raw a M ięd zyn a ro d o w eg o O N Z ), „Państ w o i P r a w o ” , 1961, z. 2, s. 189). Por. S. S a w i c k i, F u n kc je kon su la . S tu d iu m p ra w n o m ięd zyn a ro d o w e, W ro cław 1992, s. 32-33.
in n ą d z ia ła ln o ś c ią z a w o d o w ą; f) zakres p r z y w ile jó w i im m u n ite tó w - konsul z a w o d o w y m a w ię k sz y zakres p rz y w ile jó w i i m m u n ite tó w niż k o n su l h o n o ro w y .
W 1959 r. K o m is ja P ra w a M ię d z y n a r o d o w e g o O N Z p rz y ję ła , iż k o n su l h o n o row y to o soba, która nie o trz y m u je stałej p en sji od p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o oraz m a praw o do z a jm o w a n ia się in n ą d z ia ła ln o ś c ią , m a j ą c ą n a celu o sią g n ię c ie zysku. N a to m ia st w 1960 r. z re z y g n o w a n o z tej definicji i p rz y ję ty w 1961 r. p rzez K o m isję p ro jek t k o n w en cji w s p ra w ie s to s u n k ó w k o n s u la r n y c h nie d e f i niuje te rm in u „konsul h o n o r o w y ” 72. P rz y ję ta w W ie d n iu na K o n fe re n c ji N a r o dów Z je d n o c z o n y c h w dniu 2 4 k w ie tn ia 1963 r. K o n w e n c ja o s t o s u n k a c h k o n su la rn y c h 73 także nie defin iu je p o ję c ia „ k o n su l h o n o r o w y ” , n a to m ia s t stan o w i, że istnieją d w ie k ategorie u rz ę d n ik ó w k o n s u la rn y c h - u rz ę d n ic y k o n s u la m i zaw o d o w i i urzęd n icy kon su larn i h o n o r o w i74.
K o n w e n c ja w ie d e ń sk a z 1963 r. - ja k o p o d s ta w o w e ź ró d ło w s p ó łc z e s n e g o p ra w a k o n su la rn e g o - nie w p r o w a d z a o g r a n ic z e ń ro z w o ju p ra k ty k i k o n su la rn e j p o sz c z e g ó ln y c h p ań stw . K o n w e n c ja p r z y ję ła f a k u lta ty w n y c h a r a k te r instytucji h o n o ro w y c h u rzę d n ik ó w k o n su la rn y c h , sta n o w ią c w art. 68, iż „ k a ż d e p a ń s tw o m a s w o b o d ę d e c y d o w a n ia o m ia n o w a n iu lub p r z y jm o w a n iu h o n o r o w y c h u r z ę d n ik ó w k o n s u la rn y c h ” . K o n w e n c ja z o sta ła z a w a r ta w celu k o d y fik a c ji p ra w a k o n su la rn e g o , a nie stw o rz e n ia j e d n o lite g o s y s te m u o b o w ią z u ją c e g o w sz y stk ie p aństw a. Z g o d n ie b o w ie m z art. 73: 1. P o s t a n o w i e n i a n i n i e j s z e j k o n w e n c j i n i e n a r u s z a j ą i n n y c h u m ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h o b o w i ą z u j ą c y c h w s t o s u n k a c h m i ę d z y p a ń s t w a m i , k t ó r e s ą s t r o n a m i t y c h u m ó w . 2. Ż a d n e z p o s t a n o w i e ń n i n i e j s z e j k o n w e n c j i n i e s t a n o w i p r z e s z k o d y d o z a w i e r a n i a p r z e z p a ń s t w a u m ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h b ą d ź p o t w i e r d z a j ą c y c h , u z u p e ł n i a j ą c y c h l u b r o z w i j a j ą c y c h j e j p o s t a n o w i e n i a , b ą d ź r o z s z e r z a j ą c y c h z a s i ę g ich s t o s o w a n i a .
72 T e n ż e, P rzyw ileje i im m u n itety k o nsularne. S tu d iu m p ra w n o m ię d zy n a ro d o w e , W rocław 1989, s. 195-196.
13 K o n w en cja wiedeńsk a o stosu nk ach ko nsu larnych w esz ła w życie 19 marca 1967 r., 30 dni
po złożeniu dw udzieste go drug iego dok u m en tu raty fikacyjnego, zgodnie z p o stan o w ien iem art. 77 ust. 1 Konw encji. Stronami Konwencji są 152 p aństw a (stan na dz ień 31 grudnia 1994 r.). W dniu 17 wrześ nia 1981 r. Kon w encja została raty fikow ana (bez zastrzeż eń) przez Po lsk ę, a po złożeniu 13 października 1981 r. do k u m en tó w ratyfikacyjnych Sekreta rzo w i G e n era ln em u O N Z wesz ła w życie w stosu nku do Polski w dniu 12 listopada 1981 r. Teks t u m ow y w: P ra w o m ięd zyn a ro d o w e
pub liczn e. W ybór d o k u m en tó w , oprać. A. P rz y b o ro w s k a-K lim c z ak , Lubli n 1996, s. 109-136 oraz
Dz U, 1982, nr 13, poz. 98, załącznik.
74 W czasie obrad konferencji w W ie dniu d ele g at Portugalii zap ro p o n o w ał, aby zd efinio w ać pojęcie konsula honor ow ego, ale niestety ta p ropozycja nie została przyjęta. Szerzej na ten temat: S. S a w i c k i, K o n su l h o n o ro w y , „Spraw y M ię d z y n a r o d o w e ”, 1987, nr 6, s. 120-121.
I n s ty tu c ja k o n s u la h o n o ro w e g o w K o n w e n c ji w ie d e ń sk ie j została u re g u lo w a na w taki sp o só b , by o s o b a p e łn ią c a tę fu n k cję m o g ła sw o b o d n ie w y k o n y w ać z a d a n ia p o w ie r z o n e je j p rz e z p a ń stw o .
*
In s ty tu c ja k o n s u la h o n o r o w e g o je st s z e ro k o sto s o w a n a w o b ro cie m ię d z y n a r o d o w y m . Jej p o p u la rn o ś ć w y n ik a nie tylko ze w z g lę d ó w o sz c z ę d n o śc io w y ch . D o ty c h c z a s o w a p ra k ty k a w s k a z u je b o w ie m , iż n iek ie d y k o n su lo w ie zaw odow i i u rz ę d y k o n s u la r n e p rzez nich k ie ro w a n e m a ją p e w n e trudności w n a w ią z y w a niu i u t r z y m y w a n iu k o n ta k tó w z k ręg am i g o s p o d a rc z y m i p a ń s tw a p rz y jm u ją cego, j a k też w z a c ie śn ia n iu w ię z ó w z o b y w a te la m i p a ń s tw a w ysyłającego m ie s z k a ją c y m i n a stałe w p a ń stw ie p r z y jm u ją c y m . In sty tu c ja ko n su la h o n o r o w e go z w ię k s z a s k u te c z n o ś ć k o n ta k tó w g o s p o d a r c z y c h m ię d z y p ań stw a m i oraz w w ielu w y p a d k a c h u s p ra w n ia i ak ty w iz u je w s p ó łp ra c ę z o b y w a te la m i państw a w y s y ła ją c e g o .
N a p o d s ta w ie lic z n y c h d efinicji w y b itn y c h p rz e d sta w ic ieli nauki i praktyki p a ń s tw w z a k re s ie s to s o w a n ia instytucji k o n s u la h o n o ro w e g o m o ż n a w skazać kilk a z a s a d n ic z y c h ce c h c h a ra k te ry z u ją c y c h tę instytucję, a j e d n o c z e ś n ie o d r ó ż n ia ją c y c h j ą od k o n s u la z a w o d o w e g o . N a le ż ą do nich: a) k w estia obyw atelstw a; b) s p r a w a w y n a g ro d z e n ia ; c) s to su n e k do p a ń s tw a w y sy ła ją c e g o ; d) zakres k o m p e te n c ji, p r z y w ile jó w i im m u n ite tó w .
A d a) K o n s u l h o n o r o w y - w p r z e c iw ie ń s tw ie do k o n su la za w o d o w e g o , który je s t z w y k le o b y w a te le m p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o - je st z reguły o b y w atelem p a ń s tw a p r z y jm u ją c e g o , choć m o że być także o b y w a te le m p a ń s tw a w y s y ła ją c e go lub trz e c ie g o . W e d łu g S u to ra k o n s u le m h o n o r o w y m m oże być także b e z p a ń s t w o w i e c 75. W p ra k ty c e sy tu acja ta je s t raczej w ą tp liw a ze w zg lęd u na n ie u r e g u lo w a n y status ap a try d ó w . Z a s a d ą je s t n a to m ia st, że konsul hon o ro w y stale z a m ie s z k u je w p a ń stw ie p rz y jm u ją c y m .
A d b) K o n s u l h o n o r o w y pełni sw e fu n k c je h o n o ro w o , nie p o b iera stałego u p o s a ż e n ia od p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o . P rz y s łu g u je mu j e d n a k p ra w o do re k o m p e n s a ty p o n ie s io n y c h w y d a tk ó w z p o b ie ra n y c h p rz e z nieg o opłat k onsularnych. F u n k c je k o n s u la rn e pełni z a z w y c za j o b o k sw ej z a sa d n ic z ej d ziałaln o ści z a w o d o wej, co w isto tn y s p o só b o d ró ż n ia go od k o n s u la z a w o d o w e g o . P rzy jęło się, że konsul h o n o r o w y je s t w y b ie ra n y s p o śró d o só b c ie sz ą c y ch się w y so k im a u to ry te te m i o k r e ś lo n y m p re s tiż e m w m ie js c o w y c h k o ła c h o raz „ z a s o b n y m p o rtfe le m ” (z w ią z a n e je s t to z d u ż y m i k o sztam i u trz y m a n ia u rz ę d u k o n su la rn e g o ). U rzędnik
lub fu n k cjo n ariu sz p a ń s tw o w y p a ń s tw a p rz y jm u ją c e g o lub o fic ja ln y re p re z en ta n t p ań stw a trzeciego z reguły nie m o że b y ć k o n su le m h o n o ro w y m .
Ad c) K onsul h o n o ro w y nie je s t u r z ę d n ik ie m p a ń s tw a w y s y ła ją c e g o , z k tó rym zw iązany je st u m o w ą o c h a ra k te rz e p r y w a tn o p r a w n y m . Nie je s t też w y k w a lifikow anym p ra c o w n ik ie m służby k o n su larn ej. Z a z w y c z a j nie je s t ró w n ie ż uw ażany za f u n k c jo n a r iu s z a p a ń s t w a w y s y ła ją c e g o , choć z je g o u p o w a ż n ie n ia pełni funkcje k o n s u la r n e 76.
Ad d) Z akres k o m p e te n c ji k o n s u la h o n o r o w e g o o k re ś la ją p o s ta n o w ie n ia um o w y zaw artej z nim p rzez p a ń s tw o w y sy ła ją c e . P rz y s łu g u je m u w ę ż sz y z a kres p rz y w ile jó w i im m u n ite tó w niż k o n s u lo w i z a w o d o w e m u 77.
D IE G E S C H I C H T L I C H E E N T W I C K L U N G D E R I N S T I T U T I O N D E S W A H L K O N S U L S
Z u s a m m e n f a s s u n g
Die Insti tu tion d es W a h l k o n s u l s ist e in e d e r ä ltesten E in r ic h tu n g e n d es in te rn atio n ale n öffentlichen R ech ts. Ihre A n f ä n g e r e ic h en bis ins alte G r i e c h e n la n d z u rü ck , w o ein als „ P r o x e n o s ” b e z e ic h n e te r S t a d tb ü r g e r die I n tere sse n d e r A u s lä n d e r vertrat. Im M i t te la lte r ko nnte im Z u s a m m e n h a n g m it d e r E n tw ic k l u n g d es S e e h a n d e ls b e s o n d e rs im M i t te l m e e r g e b i e t eine Entfaltu ng d e r F o r m e n d es A u s lä n d e rs c h u t z e s b e o b a c h te t w e rd en . A b e r zu e in e r w irk lic h en B lütezeit d e r Institu tion d es W a h l k o n s u l s k am es ers t n ach d e r in d u strie lle n R e v o lu tio n an d e r W ende vom 18. zum 19. J a h r h u n d e r t. D ie se E in r ic h tu n g w a r d a m a l s sc h o n se h r v e r b re ite t und w ur de von allen w ic h tig e re n S taaten p ra k ti zie rt. In W ü r d ig u n g d e r V o rteil e d i e s e r In stitu tio n sowie des N utzens , d e n sie d e m Sta at, d e r d ies en K ons ul e n ts en d e t, b rin g en k a n n und a uch bringt, besteht sie bis a u f d e n h e u tig e n Tag.
O bw ohl be reits im 19. J a h r h u n d e r t d e u tlich z w i s c h e n zw ei A rte n v o n K o n s u ln u n t e r s chieden wurde: den B e r u f s k o n s u ln u n d d e n W a h lk o n s u ln , b e g e g n e t m a n in m a n c h e n K o n venti onen und in d e r in n eren G e s e t z g e b u n g e in ig e r S taaten a u ch h e u te n o c h g e w is s e n I n k o n seq u e n ze n und U n te rsch ie d en b eim D e fin ie ren d i e s e r K a teg o rien .
Die W ie n e r K o n v e n tio n von 1963 ü b e r die K o n s u la r b e z i e h u n g e n , die di e G r u n d l a g e de s z eitg en ö ss isch e n K o n s u la rrec h ts bild et, si eht kein erle i E i n s c h r ä n k u n g e n fü r die E n tw ic k l u n g de r K o n s u la r p r ax is d e r ein z eln e n S ta ate n vor, d e fin iert a ll e rd in g s a uch d e n B e g r if f d es „ W a h l- k o n su ls” nicht, so n d e rn besa gt le diglic h, d a ß z w ei K a teg o r ien von K o n s u la r b e a m te n ex is tie ren - B e ru fsk o n su ln so w ie W a h l k o n s u l n und die e n ts p r e c h e n d e n K o n s u la r b e a m te n .
A u f d e r G r u n d la g e z a h lr e ic h e r D e f in itio n e n v o n V e rtre tern d e r W is s e n s c h a f t und d e r Praxis de r Sta aten hin sich tlic h d e r In stitu tio n d es W a h l k o n s u l s k ö n n e n e in ig e p rin zip ielle E i g e n s c h a f
76 W Wielkiej Brytanii i Holandii konsul h o norow y traktow any j e s t j a k o t y m c z aso w o z n a jd u jący się w jeg o służbie (S u t o r, dz. cyt., wyd. IV, s. 270).
ten g e n a n n t w e r d e n , d ie d i e s e In stitu tio n c h a r a k te r i s i e r e n und sie gleic h ze it ig von d e r des B e r u f s k o n s u l s a b g r e n z e n . D a z u g ehören:
a) die F r a g e ih rer S ta a ts b ü r g e r s c h a f t, b) die F ra g e ih r e r V e r g ü tu n g ,
c) ihr V e r h ä l t n is z u m e n ts e n d e n d e n Staat,
d) d e r U m f a n g ih rer K o m p e te n z e n , P r i v i le g i e n und Im m u n itäten .
