A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA H ISTO RIC A 26, 1986
Zofia L i b i s z o w sk a
M IĘ D Z Y N A R O D O W E ZN A C Z E N IE B IT W Y WIEDEŃSKIEJ*
T r zech se tn a ro czn ica b itw y w ie d e ń sk ie j p r zy n io sła ogro m n ą ilo ść o k o lic z n o śc io w y c h a rty k u łó w i w y p o w ie d z i p u b lik o w a n y ch na łam a ch p ra sy , cz aso p ism p e rio d y c z n y ch i fa c h o w y c h p ism h isto r y cz n y ch . S łu -ch o w isk a ra d io w e i sp e k ta k le te le w iz y jn e z b liż a ły o d b io r cę do re a lió w ep o k i. W y d a je się n a w e t, ż e n a stąp ił p e w ie n p r z e sy t tem atem , k tó ry p rze cież od ła w y szk o ln e j zn a n y je st n iem al ka żd em u . A je d n a k w s łu ch u jąc się w g ł o s y sp e cja listó w , u cz e stn ic zą c w k o n fe re n cja ch n a u k o w y c h , ła tw o p rzek o n a ć si ę m ożn a, iż w ie d z a sz k o ln a je st na der u b o -ga , a u sta len ia sp rzed lat k ilk u d z ies ię c iu w y m a g a ją w er y fik a c ji. Pod w p ły w e m d a w n y c h au to ró w , a ta k że su g e sty w n e j k sią ż k i T a d e u sza Z eleń sk ieg o B o y a , M a r y s i e ń k a S o b i e sk a , za k o rz e n iły się b o w ie m p e w -n e ste r e o ty p y , k tó re do dziś krążą, o d z y w a ją się w p o lem ik a ch , tk w ią w p o to czn ej św ia d o m o ści h isto ry c zn ej.
O k rąg ła roczn ica trze ch stu le c i zo b o w ią zu je też h isto ry k a . N a u k a n asza p o sz c zy c ić się m o że n o w y m i op ra cow an iam i, k tó re zajm ą trw a łe m ie js ce w dorobku n a sz ej h isto riog ra fii. P ierw sza z n ich Jana W im - m era, W i e d e ń 1683, W ar sza w a 1983. J e st to n a jp e łn i ejsz e i ź ró d ło w o w y c z er p u ją ce studiu m o k am p an ii S o b iesk ie g o i u d zia le w sz y stk ic h w o jsk sp rz y m ierz o n y ch w ro z str zy g a ją cy m u d erzen iu . P rzecin a o n o w s z e l k i e sp e k u la c je na tem a t licz b y , stan u b o jo w e g o sił p o lsk ich c z y o so b is te g o d o w ó d ztw a Jan a S o b ies k ieg o w o p er a cji w o jsk s o ju sz n
i-czy ch .
D ruga trw ała p o zy c ja n a u k ow a — to Z b ig n iew a W ó jcik a , Jan So -b i e sk i , W a rsza w a 1983. K ról-rodak p r ze d sta w io n y z o sta ł -b ez k o tu rn ó w i h a g io g ra fic zn y ch u p ię k sz eń . A u tor u k a z u je za r ó w n o b la sk i, za słu g i i trium fy, jak i c ien ie , b łę d y i p o tk n ię cia , b o i ta kich w d łu gim ż y w o c ie
k ró la n ie bra kło. K siążk a W ó jcik a ro zw iew a p e w n e m ity, a le z le g e n -dą n ie w o ju je , rzec m ożn a, że ją w zb o g a ca .
L egen d a S o b ie sk ieg o ma trw a łe m ie jsc e w p a m ięc i n a ro d o w e j, zro -d ziła się już za je g o ż y c ia po-d P o-d ha jca m i, C ho cim iem , L w ow em . Po W ied n iu fa sc y n o w a ł w p ro st ca łą E uropę. N ic d ziw n eg o w ięc , że p ie r w sze je g o b io g r afie w raz z o p ise m P olsk i w y sz ły spod p ióra cu d z o z iem -ców . W P o l sc e p rzy p o m n ia n y zo sta ł z ca ły m r oz g ło se m i ju b ile u szo w ą paradą w stu letn ią ro c zn ic ę o d sie c z y W ied n ia , za p a n o w a n ia S ta n isła w a A u g u sta. T en n ie n a zb y t w o jo w n i c z y k r ól u czc ić c h c ia ł s w e g o o d le g łe g o p o p rzed n ik a k r ó la ry cer za, w y sta w ia ją c mu p om n ik w Ł azien kach. Jan S o b ie sk i m ia ł ró w n ież p om ó c S ta n isła w o w i A u g u s to w i w je -g o w ła s n ej p o lity c e i p la n a c h u d zia łu w w o jn ie z T u rcją po stro n ie R osji. O d X V II w . jed n a k u k ła d y e u r o p e jsk ie u l e g ł y zm ian ie. N i e o d -ż y ły ju-ż a n ty tu r ec k ie n a stro je. A u stria w z ię ł a u d zia ł w p ier w s zy m ro zb iorz e P olsk i. P y ta n o zatem , cz y o p ła c iło się iść z p om ocą p r ze w r o tn e -mu ce sa rz o w i. T o ler a n c y jn e o ś w i e c e n ie sc e p ty c z n ie p atr za ło też na d a w n e z a p a ły ob ro ń c ó w w iar y. N iem n iej k u lt k ró la-w o jo w n ik a , k róla - -z w y c i ę z c y i tęsk n o ta d o je g o m iecz a c e ch u je sp o łe c z e ń stw o p o lsk ie w la ta ch n a r o d o w eg o zr y w u p o p r z ed z a ją c eg o o sta te c zn y up ad ek
p aństw a.
N a stę p n a o k rą g ła d w u setn a ro czn ica w y p a d ła na o k re s zab or ów i n a cec h o w a n a b y ła o g ó ln ą te n d en cją ,,ku p o k r zep ien iu serc". P o w a ż-n y b y ł ż-n a to m ia st jej p loż-n ż-n a u k ow y . H isto ria sta w a ła si ę ż-n au k ą eru d y - cy jn ą . W ie lo to m o w e w y d a w n ic tw o źr ó d ło w e pod e g id ą A k a d e m ii U m iejętn o ści o b ję ło d o k u m e n ty i akta z c z a s ó w Jana S o b iesk ie g o . O p a sły tom p o ś w ię c o n y b y ł w y łą c z n ie k am p an ii 1683 r. Z ajęto si ę ró w -n ież w y d a -n ie m p a m ięt-n ik ó w z c za só w Ja-na III i relacji u c z e st-n ik ó w b itw y , p o c z ą w s zy od lis tó w k ró la do M a ry sień k i i re la cji m ło d o c ia n e -g o sy n a k r ó l e w s k ie -g o , Jak u b a, k tó r y o b y cz a jem p rzo d k ów , w dniu b itw y , p a s o w a n y b y ł p rzez o jc a na ry cerza . W o b c h o d a ch i o k o li c z n o ś c io w y c h p u b lik a cja c h p o ja w iła się n uta p re te n sji do n ie w d z ię c z -n ej A u strii, a -n a w e t k r y ty k a d ec y zji S o b iesk ieg o .
O J a n ie S o b iesk im i u d z ia le w o jsk p o lsk ic h w b itw ie pod W ie d -n iem -n a jcisz e j b y ło w ła ś -n i e w W ie d -n iu p rz ez -n ich u ra to w a -n ym . Od dnia p a m iętn y ch w y d a rz eń w sto lic y ce sa rstw a w y c isz a n o n a le żn ą S o b iesk ie m u sła w ę i ro zgłos. D u m n y ce sa r z n ie m óg ł p o g o d z ić s ię z fa k tem , iż ratu n ek za w d zięc za k r ó lo w i p o lsk ie m u i że on p ie r w s z y w j e -ch a ł do w y z w o lo n e j sto lic y . W o la ł w y r ó ż n ia ć sw y c h w o d z ó w i im
sta w ia ć pom nik i.
W o k r e sie p o ro zb ior o w y m p r zy w ó d co m A u strii n ie w sm a k b y ło p r zy zn a w a ć, ż e n i eistn ie ją c ej ju ż P o lsc e n a le ż y s ię z jej str o n y w d z ię c z -n ość. M ó w ię tu p rzed e w szy stk im o o b ch o d a ch o fic ja l-n y ch , jak ie m
iały m ie jsc e w d w u setn ą ro czn icę. B adan ia n a u k o w e p r o w a d z iiały b o w iem do o d m ie n n y ch w n io sk ó w , a cz i h is to r y c y a u str ia c c y n ie je d n o k r o tn ie p ró b o w a li u m n ie jsza ć i b a g a te liz o w a ć p om oc p olsk ą . W o d -p o w ied zi -p o lsk a h isto riog ra fia za jm o w a ła s ta n o w isk o n a cjo n a listy c zn e — n ie w o ln e od szo w in izm u . Z n a cz en ie m ię d z y n a r o d o w e k am p an ii w ie d e ń sk ie j n ie b y ł o w i ę c w ła ś c i w i e in ter p re to w a n e . S y tu a c ja n ie u le g ła za sa d n icz e j zm ia n ie po p ie r w sz e j w o jn i e św ia to w e j.
T rzech se tn a roczn ica o d sie c z y w ie d e ń sk ie j ob ch o d zo n a je st w z g o ła od m ien n y sp osó b , ch o ć w n ie ła tw e j sy tu a cji narodu p o ls k ieg o . M ię d zy n a ro d o w e z n a cz e n ie czy n u n a sze g o oręża d o c e n ia n e jest p o w s z e c h nie. O d m ien n o ścią n a s zy c h o b c h o d ó w jest ich p e łn e i c a łk o w ite zg ra -n ie z u sta le-n ia m i -n a sz eg o part-nera a u str iac k ieg o . B yło to p r ze cież p artn ersk ie, so ju sz n ic z e z w y c i ę s tw o w o jsk p o lsk ich , a su tria ck ic h i n i e -m ieck ich . T oteż w sz y s tk ie str o n y z d e c y d o w a ły s ię p rzyzn ać, iż su k c es o sią g n ię ty zo sta ł d zięk i sk u te cz n e j i do brze p r zep ro w a d zo n e j k o o p e r a cji, iż b y ł to zatem rzadki p rzy k ła d w sp ó łd z ia ła n ia , za g r o ż o n y ch n a -jazd em w sp ó ln e g o w ro ga , p a ń stw E uropy śro d k o w o w sc h o d n ie j. W ro zstr zy g n ię ciu p ie r w sz e ń stw o p rzy p a d ło k r ó lo w i p o lsk iem u i jeg o n ie -zr ó w n a n e j jeździe. N ie m n iej, k a żd y z d o w ó d c ó w i n iem a l k a ż d y ż o ł-n ierz b e z b łę d ł-n ie i b r a w u r o w o w y k o ł-n a ł s w e z o b o w o ą za ł-n ia i d la te g o te ł-n jed en d zień n a zw a ć m ożna: m irabil is.
Z n ik ły zatem a n se i k o m p le k sy w i e k ó w p o p rzed n ich . H isto r y cy a u str ia cc y biorą u d zia ł w k o n fe re n c ja ch n a u k o w y c h w P o lsce , w z a -jem n ie n asi u c zen i słu c h a n i są z u w a g ą w W ied n iu . J ed n y ch i d ru gich ce c h u je rz e te ln o ść n au k ow a i w ier n o ść praw d zie.
D o W ie d n ia z ok azji tr z ec h se tn e j r o cz n i cy je g o o sw o b o d z e n ia p r z y -b y ły d e le g a c je w s z y stk ic h stron za a n g a żo w a n y ch w -boju, w śró d n ich i turecka. Z e u ro p eizo w a n e już d zisiaj sp o łe c z e ń stw o tu r eck ie o d cin a się od w iek u pod boju , a g re sji i o k ru cie ń stw p o p e łn ia n y c h z n ak azu su ł- ta ń sk ich sz a le ń có w . Europa n a tom iast d o ce n ia i w y s o k o sza c u je w k ła d tu re ck ie g o orien tu d o k u ltu ry e u ro p ejsk iej w b ard zo r o zle g ły m jej w a ch la rzu . P o cz ą w szy od sztu k i w o jsk o w e j i a k c e so r ió w u zb ro jen ia , p op rzez p ię k n o n ie zr ó w n a n y c h tkan in w sc h o d n ich , e le m e n tó w c o d zie n n eg o kom fortu i sp o ży c ia (k aw a), a k o ń czą c na c h ę tn ie słu ch a n ej, p o -w ie la n ej i in spiru jącej -w ie lk ic h k om p o zy to r ó -w e u r o p e jsk ich , m u zy ce. S zc ze gó ln y m a k cen tem o b c h od ó w r o c zn ic o w y c h w W ied n iu b y ł u d ział w n ich n a stę p c y In n o c en teg o XI na sto li c y a p osto lsk iej, p ap ieża Jan a P aw ła II. W sz a k z w y c ię stw o pod W ied n ie m u w a ż a n e b y ł o za trium f ch rz eścija ń stw a i p a p iestw a. In n o c e n ty XI n ad ał też S o b ie sk ie -mu ty tuł O b ro ń cy W ia ry . W izy ta w W ied n iu Jan a P aw ła II, p ap ieża P olaka, św ia d c z y n iem n iej d o b itn ie o ż y w e j i zn ac zą ce j o b e cn o śc i P olsk i w d zisiejsz y m św ie cie .
k róla n ie b ra k ło. K siążk a W ó jc ik a r o zw ie w a p e w n e m ity, a le z l e g e n -dą n ie w o ju je, rzec m ożna, że ją w zb o g a c a.
L egen d a S o b ie sk ieg o ma trw a łe m ie jsc e w p a m ięci n ar od ow ej, z ro -d ziła się już za je g o ż y c ia po-d P o-d h ajcam i, C h o cim iem , L w ow em . Po W ie d n iu fa sc y n o w a ł w p r ost c a łą E uropę. N ic d z iw n eg o w ięc, że p ie rw sz e je g o b io g ra fie w raz z o p ise m P o lsk i w y s z ł y sp od p ió ra c u d zo z ie m -có w . W P o lsc e p r zy p o m n ia n y zo sta ł z ca ły m r oz g ło se m i ju b ile u szo w ą paradą w stu letn ią r o cz n icę o d s ie c z y W ied n ia, za p a n o w an ia S ta n is ła w a A u gu sta. T en n ie n a zb y t w o jo w n ic z y k ró l u cz c ić c h c ia ł s w e g o o d le g ł e g o p o p rzed n ik a k ró la ry c erza , w y sta w ia ją c mu p om n ik w Ł a zien kach . Jan S o b ie sk i m iał ró w n ież p om ó c S ta n isła w o w i A u g u sto w i w je -g o w ła s n ej p o lity c e i p la n a ch u d zia łu w w o jn ie z T urcją po stro n ie R osji. O d X V II w . jed n a k u k ła d y e u r o p e jsk ie u le g ły zm ian ie. N ie o d -ż y ł y ju-ż a n ty tu re c k ie n astro je . A u stria w z ię ła u d z iał w p ier w s zy m ro zb io rze P olsk i. P yta n o zatem , cz y o p ła c iło się iść z p o m o cą p r ze w r o tn e -m u c es a rz o w i. T o ler a n cy jn e o ś w ie c e n i e sc e p ty c z n ie p a trza ło te ż na d a w n e z a p a ły o b ro ń có w w ia r y . N ie m n ie j k u lt k ró la -w o jo w n ik a , k róla- -z w y c ię z c y i tę sk n o ta d o je g o m iecz a c e c h u je sp o łe c z e ń s tw o p o ls k ie w la ta c h n a r o d o w eg o z ry w u p o p r ze d za ją ce g o o sta te c z n y u p ad ek
p ań stw a.
N a stę p n a o k r ąg ła d w u setn a ro c zn ica w y p a d ła na o k r es za b o ró w i n a cec h o w a n a b y ła o g ó ln ą te n d en cją „ku p o k rze p ien iu serc". P o w a ż -n y b y ł -n a to m iast jej p lo -n -n a u k o w y . H istor ia sta w a ła się -n au k ą er u d y - cy jn ą . W ie lo to m o w e w y d a w n ic tw o źr ó d ło w e pod e g id ą A k ad em ii U m ie ję tn o ś ci o b ję ło d o k u m e n ty i akta z c z a só w Jana S o b ie sk ie g o . O p a sły tom p o ś w i ę c o n y b y ł w y ł ą c z n ie k a m pa n ii 1683 r. Z a jęto s ię r ó w -n ie ż w y d a -n iem p a m ięt-n ik ó w z c z a s ó w Ja-n a III i re la cji u c ze st-n ik ó w b itw y , p o c z ą w s z y o d l istó w k r óla do M a ry sień k i i r ela cji m ło d o cia n e -g o s y n a k r ó l e w s k i e -g o , Jak ub a, k tó r y o b y cz a je m p rzo d k ów , w dn iu b itw y , p a so w a n y b y ł p rzez o jc a na r yce rza . W ob ch o d a ch i o k o li c z n o ś c io w y c h p u b lik ac ja ch p o ja w iła się n uta p r ete n sji do n ie w d z ię c z -n ej A u strii, a -n a w e t k ry ty k a d ec y z ji S o b iesk ieg o .
O J a n ie S o b iesk im i u d zia le w o js k p o lsk ic h w b i tw ie pod W ie d -n iem -n a jcisz e j b y ło w ła ś-n i e w W ied -n iu p rze z -n ich u ra to w a -n y m . Od dn ia p a m iętn y ch w y d a r z eń w sto li c y ce sa r stw a w y c isz a n o n a leżn ą S o b iesk iem u sła w ę i ro zg ło s. D u m n y c esa r z n ie m óg ł p o g o d z ić si ę z fa k tem, iż ratu n ek za w d zięc za k r ó lo w i p o lsk iem u i że o n p ie r w sz y w j e -ch a ł do w y z w o l o n e j sto lic y . W o la ł w y r ó ż n ia ć s w y c h w o d z ó w i im
sta w ia ć pom n ik i.
W o k r e sie p o ro zb ior o w y m p r z y w ó d c o m A u str ii n ie w sm a k b y ło p rzy zn aw a ć, ż e n i eistn ie ją c ej już P o lsc e n a le ży s ię z jej stro ny w d z ię c z -n ość. M ó w ię tu p rzed e w szy stk im o o b ch o da ch o f i c j a l n y c h , ja k ie m
iał y m iejsc e w d w u se tn ą ro czn icę. B ad ania n a u k o w e p r o w a d ziiały b o w iem do o d m ie n n y ch w n io sk ó w , a cz i h is to r y c y a u str ia c c y n ie je d n o k r otn ie p ró b o w a li u m n iejsz a ć i b a g a te liz o w a ć p o m o c p olsk ą . W o d -p o w ie d zi -p o lsk a h isto riog ra fia z ajm o w a ła s ta n o w isk o n a cjo n a lis ty c z n e — n ie w o ln e od szo w in izm u . Z n a cz en ie m ię d zy n a ro d o w e k am p anii w ie d e ń sk ie j n ie b y ło w i ę c w ła ś c i w ie in te r p re to w a n e. S y tu a c ja n ie u le g ła z a sa d n icz e j zm ia n ie p o p ie r w sz e j w o j n ie św ia to w e j.
T rzec h setn a ro czn ica o d s ie c z y w ie d e ń s k ie j o b ch o d zo n a je st w z g o ła o d m ien n y sp o só b , ch oć w n ie ła tw ej sy tu a c ji narodu p o lsk ie g o . M ię d zy n a r o d o w e zn a c z en ie cz yn u n a sze g o oręża d o c e n ia n e jest p o w s z e c h nie. O d m ien n o ścią n a sz y ch o b ch o d ó w je st ich p e łn e i c a łk o w ite z g ra -n ie z u sta le-n ia m i -n a sz eg o p art-nera a u stria ck ie g o . B y ło to p rz ecie ż partn ersk ie, so ju sz n ic ze z w y c i ę stw o w o jsk p o lsk ich , a su tria ck ich i n i e -m ieckich . T ote ż w s z y stk ie str o n y z d e c y d o w a ły si ę p rzyzn a ć, iż su k ce s o sią g n ię ty zo sta ł d zięk i sk u te cz n e j i do brze p r zep r ow a d zo n ej k o o p e r a cji, iż b ył to zatem rzadki p rzy k ła d w sp ó łd z ia ła n ia , za g r o ż o n y c h n a -jazd em w s p ó ln e g o w ro g a , p a ń stw E urop y śr o d k o w o w sc h o d n ie j. W ro zstrz y g n ię ciu p ie rw sz e ń stw o p r zyp ad ło k r ó lo w i p o lsk ie m u i je g o n ie zr ów n a n e j jeźd zie. N iem n iej, k a żd y z d o w ó d c ó w i n iem al k a żd y ż o ł -n ierz b e z b łę d -n ie i b r a w u r o w o w y k o -n a ł s w e z o b o w o ą z a -n ia i d la te g o te -n je d en d zie ń n a zw a ć m ożna: m irabil is.
Z n ik ły zatem a n se i k o m p le k s y w ie k ó w p o p rzed n ic h. H i sto r y c y a u stria c c y biorą u d ział w k o n fer en cja ch n a u k o w y c h w P o lsc e, w z a -jem n ie n asi u cz en i słu ch a n i są z u w a g ą w W ied n iu . J ed n y ch i dru gich
ce ch u je rz e te ln o ść n a u k o w a i w ier n o ść praw d zie.
D o W ie d n ia z o k az ji trz ec h se tn ej r o c z n ic y je g o o s w o b o d ze n ia p rz y -b y ł y d e l e g a c je w sz y stk ic h stron z a a n g a ż o w a n y ch w -boju, w śró d n ich
i tureck a. Z eu ro p eizo w a n e ju ż d zisiaj sp o łe c z e ń stw o tu r ec k ie o d cin a się od w ie k u pod boju , a g resji i o k r u c ień stw p o p e łn ia n y c h z n ak azu su ł- ta ń sk ich sza le ń có w . Europa n a tom iast d o cen ia i w y s o k o sz a cu je w k ła d tu r ec k ieg o orien tu d o k u ltu ry e u ro p e jsk ie j w bard zo ro zle g ły m jej w ach larzu . P o cz ą w sz y od sztuk i w o jsk o w e j i a k c e so ri ó w u zbro jen ia , p op rzez p ięk n o n iez r ó w n a n y ch tk anin w sch od n ic h , e le m e n tó w c o d z ie n n e g o kom fortu i sp o ży cia (kaw a), a k o ń czą c na c h ętn ie słu ch a n ej, p o -w ie la n ej i in sp iru jącej -w ie lk ic h k o m p o z y to r ó -w e u r o p e jsk ich , m u zy ce. S z cz eg ó ln y m a k ce n tem o b ch o d ó w r o c z n ic o w y ch w W ied n iu b ył u d zia ł w n ich n a stę p c y In n o c en te g o XI na s to l ic y a p o sto lsk iej, p ap ieża Jana P aw ła II. W sza k z w y c ię s tw o pod W ie d n ie m u w a ż a n e b y ło za trium f ch r ze śc ija ń stw a i p a p iestw a . In n o c en ty XI n ad ał też S o b ie s k ie -mu ty tu ł O b ro ń cy W ia ry . W iz y ta w W ie d n iu J an a P a w ła II, p ap ieża P ola ka, św ia d c z y n iem n iej d o b itn ie o ż y w e j i z n a c zą c e j o b e cn o ści P olski w d z isie jszy m św ie c ie.
S koro d ziś n ie ma już z w y c i ę z c ó w an i p ok on an y ch , p o zo sta ła h i-storia i n au k a z n iej p ły n ą ca .
W ą tp liw o ść , k tóra n a jc zę śc iej się rod zi w n a sz y ch ro zw a ża n iac h , to p y ta n ie c z y r z e c z y w iś c ie E uropa b y ła za g rożo n a p rzez p a ń stw o o s m ań sk ie. S ły s z y s ię n ieraz o p in ie, iż T u rcja b y ła ju ż o sła b io n a i n ie -zdo ln a do d a lsz y c h p o d b o jó w . O d p ow ia d a m y, T u rcja w X V II w . b y ła je sz c z e o grom n ą p o tę g ą m ilitarną i g o sp o d a rc zą . P o n io sła w p r a w d zie zn a czn e stra ty w w a lk a ch z a zjaty ck im i sąsia d am i, a le w ła śn ie z a m ie-rzała je k o m p en so w a ć w E uropie, k tó ra o d X V w . n ie p otra fiła się z je d n o c z y ć do w a lk i z za g r oż en ie m id ą c y m o d p o łu d n io w eg o w sch od u . D zięk i u d o stęp n ie n iu źró de ł i k ron ik tu reck ic h oraz d o k o n a n y ch p rzez tu r k o lo g ó w p rze k ła d ó w , w ie m y d ziś w ię c e j o c ela ch i zam iara ch T ur-cji niż h is to r y c y w i e k ó w p o p rzed n ich . O d u pa d ku K o n sta n ty n o p o la su łta n i tu re c cy u w a ż a li s i ę za n atu r aln yc h su k c e so r ó w d a w n e g o c e sa r -stw a rz y m sk ieg o , p re te n d o w a li do je g o p o s ia d ło śc i i w ła d ztw a w E u ro-pie. Z am ierzali zd o b y ć le g e n d a r n e ,.cz er w o n e jab łko", c z y li sk a rb y i sy m b o le c h r ze śc ija ń sk ie g o ce sa rza . W ra z z ty tu łem k a lifa p rzejęli też p rzy w ó d ztw o w isla m ie . Ich w izją b y ł n ad al p odb ój św ia ta ch rz e-ścija ń sk ieg o . T u rcja b y ła p a ń stw em teo k ra ty c zn y m i d e sp o ty c zn y m , op ar tym na p od boju i w c ie la n iu do sy stem u a d m in istra c y jn e g o , w o j-sk o w e g o i p o d a tk o w e g o p o d b ity ch k rain i n a rod ó w . N a sz p am iętn ik arz i g a w ęd z ia rz, Jan C h ry zostom P asek o k r e ś lił ich n a stęp u ją co : D e p o p u - l a ł o r e s t o t i u s m u n d i e t p o s s e s o r e s q u a d ra g i n t a re g n oru m . Ł u p iestw a i w o jn a le ż a ł y u p o d sta w w ie l k ie g o im perium . W o jn a p o trz eb o w ała arm ii, armia p o trze b o w a ła w o jn y i n o w y c h su k c e só w . A rm ię rek r u to -w a n o n a jc zę śc iej z m łod zie ży p od b ity c h n aro d ó-w , t-w orzą c k a d ry k a r-n y ch ja r-n cza rów . E u ro p e jscy le r-n r-n ic y tu r e c c y (C har-n at K rym ski, W o ło - sza, M ołd a w ia, S ied m io gró d ) o b o w ią z a n i b y li d o star cza ć w ła s n e k o n -ty n g e n -ty . N a jg r o źn ie jsi z n ich, sz e r z ą cy p o str a ch i o g ie ń zn iszc ze n ia to T a tarzy . A rm ia i te ok r a ty c z n y sy s te m w ł a d z y — o p a r ty na d o gm a -ty c zn ej, o rto d o k sy jn e j in terp reta cji K oran u — b y ł y za rzew iem w o jn y , u św ię c o n e j w sk a za n iam i p ro rok a M ah om eta.
I w ś w i e c i e ch r ześcija ń sk im od w c z e s n e g o śre d n io w ie cz a za k o r ze -n io -n e b y ło g łę b o k o p rze k o -n a-n ie , iż o b o w ią zk ie m ch r ześc ija -n i-n a jest w o jn a w o b ro n ie K rzyża i w ia r y C h r y stu sow ej. A le od cz a só w refor -m acji św ia t ch rz eśc ija ń sk i rozp adł się na w r o g ie so b ie w y z n a n io w e k ieru n k i, d op r ow a d za ją c do k r w a w y c h w o je n re lig ijn y c h . W y g a sa ła id ea zjed n o c z en ia ch rz e ścija ń stw a p r ze ciw isla m o w i n a rzecz o b r o n y w ła s n y c h in te r e só w n a ro d o w y ch i d y n a sty c z n y ch . Z a cz ę ły się raczej p ró b y p o z y sk a n ia g r o ź n eg o p r zeciw n ik a , p ró b y w sp ó łż y c ia z nim na po lu ek o n o m icz n y m bą dź p o lity c zn y m . P o czą tek dała Francja, która r y w a liz u ją c z dom em h ab sbu rsk im , w id ziała w T u rcji m ilita rn eg o i h a n
-d l o w e g o partn era. D z ię k i Francji T urcja, p a ń stw o „ n ie ch rz eścija ń sk ie" , zo sta ła w c ią g n ięta w sy s te m d yp lo m a cji e u r o p e jsk ie j. M o gła to w y k o -rzy sta ć i w y k o r zy sta ła w sw o jej d a lsze j ek sp a n s ji na te re n ie Europy ś ro d k o w o w sc h o d n ie j.
N ie co fa ją c się zb y t d a lek o w cza sie, n a l eż y p rzy p o m n ieć, że w d ru giej p o ło w ie X V II w . is tn ia ły w E uropie d w a p o d s ta w o w e k o n flik ty w sto su n k a ch m ię d z y n a ro d o w y ch . P ier w szy , to ry w a liz a cja m ię -d zy -dom em h ab sb ursk im a F ran cją o h e g e m o n ię w E uropie i sp orn e zie m ie p o gra n icza . O d w o jn y tr zy d zie sto letn iej, śc iśl ej m ów ią c o d p o k oju p ire n e js k ie g o Francja tę p r z ew a g ę zy sk a ła . D rugi k on flik t stw a -rzała w śro d k o w o w s ch o d n iej E u rop ie zab orcza ek sp a n sja T u rcji. T e dw a w ie lk i e m ięd zy n a ro d o w e sp o ry w a r u n k o w a ły się w za jem n ie , w c i ą -g a ł y w sw e o rb ity in n e p ań stw a . S y tu a cja w o je n n a b y ła perm am ent- na. S tra tegia T urcji p o le g a ła na rozb ijan iu w p o je d y n k ę sw y c h p rz e-ciw n ik ó w .
W roku 1669, p o d łu g o le tn ic h zm ag an iach , T u rcy o d e p c h n ęli p a n u -jącą o n g iś nad A d r ia ty k ie m W e n e c ję z o sta tn ie g o b a stion u B ałk a-n ó w , w y s p y K aa-ndii zw a a-n ej dziś K rętą. P oczu li s i ę p ew a-n i. W ia d o m o b y ło , iż n a stęp n e u d er zen ie sk ie ro w a n e b ęd z ie bądź na R osję, bąd ź na P o lsk ę. S k o ń cz y ł s ię o k r es w o jen m ięd zy obu tym i p a ń stw a m i w y w o ła n y p rob lem em k o zack ou k ra iń sk im . R ozejm a n d r u szew sk i d o k o n a ł (1667 r.) p od ziału U k r a in y w zd łu ż lin ii D niep ru . A ta m a n p r a w o -b rzeżn ej, tj. P o lsk iej U k rain y, Piotr D or o sze n k o , d ążą c d o zjed n o c ze n ia s w e g o kraju od d ał się pod p r otek cję T urcji. S k utek n ie dał na sieb ie cze k a ć. C zam b uły ta ta rsk ie w ta r g n ęł y d o w o je w ó d z tw p o łu d n io w y ch , s i ę g n ę ł y d a lek o w g łą b kraju. S łab e s i ły p o lsk ie pod d o w ó d ztw e m h e tm ana Jan a S o b ie sk ie g o w św ie tn e j o p er acji w o je n n e j s ta w ił y itm c z o -ła pod P od ha jca m i. B y ł to p ie rw s zy d uży su k ce s b o jo w y S o b ies k ieg o w b e zp ośr ed n ie j w a l c e z T ataram i.
Za T ataram i ru szy ła ry ch ło regu larn a arm ia su łta ń sk a . W e w n ę tr z -na sy tu ac ja kraju n ie sp rzyja ła p rz y go tow a n io m w o je n n y m . Z a w iod ła też d yp lo m acja w lata ch p a n o w an ia M ich ała K o ry bu ta W iśn io w i ec k i e- go. A n i A ustria, ani P o sja n ie k w a p iły się z p om o cą P o lsce, która zn a -la zła się w ob licz u ag resji p o tęż n y ch sił su łta ń sk ich . W roku 1672 d o szło do h a n ie b n ej k a p itu la cji pod B u cza czem i trak tatu, k tó r y o d d a w a ł T urkom U k ra in ę i P od o le w ra z z n a jw ię k sz ą tw ie rd zą R z e c zy -p o s-p o lite j — K am ień com . K ról P olsk i z o b o w ią z a n y z o sta ł do haraczu, co ró w n a ło się p o z y c ji len n ik a tu reck ieg o . Sejm o ck n ął się , o g ł o si ł d alszą w o jn ę. H a ń bę b u cza ck ą po c z ęś ci zm a zało ś w ie tn e z w y c ię s tw o S o b iesk ie g o nad D n iestrem pod C h ocim iem . O d b iło się o n o g ło śn y m ec h e m w Europie, S o b iesk iem u o tw o r zy ło d ro g ę do k o r o n y k r ó le w sk ie j.
stanu. O so ju sz e p o lity c z n e i m ilitarn e za b ieg a ć p o c z ę ły r y w a lizu ją ce ze so bą m oca rstw a : F rancja i H a b sb u rg o w ie. L u dw ik X IV , k tó r y d ą ż y ł do ab so lu tn e j h e g em o n ii w E u rop ie b y ł w toku trud nej w o jn y z H o -lan dią, za k tórą sta ło c esa rstw o i H iszp a n ia , oraz n iek tó r e k s ię stw a R ze sz y . M o n to w a ł w i ę c p r z e ciw H ab sb u rgo m r o z le g łą k o a lic ję , z w a -ną p o to czn ie b arierą p ó łn o c n o -w sc h o d n ią , (w sk ład jej w e jś ć m iały: S zw e cja , P o lsk a i T urcja). P o lsc e w zam ian za u d ział w w o jn i e o b i e -c y w a ł P ru sy K sią ż ę-c e i sk ra w k i ziem -cesa rsk i-ch . O soju sz z S o b ie s-kim z a b ieg a ł n ie m niej d w ó r w ied e ń s k i i p a p iestw o , w id z ąc w nim ,,m ie cz na p og an y" .
S o b iesk i b y ł ro zw aż n ym p o lity k ie m . O d lat z F ran cją zw ią za n y , d ą ży ł do za k oń c zen ia w o jn y z T u rcją sp r a w ie d liw y m p ok ojem . Z go d -n ie z p ro p o zy cja m i F ra -ncji zw ró c ić ch c ia ł sw ą a k ty w -n o ść w kieru -n k u p ó łn oc n o-za ch o d n im , b y z lik w id o w a ć n a trętn e i g ro ź n e są s ie d z tw o W ie lk ie g o E lek tora w P rusach K sią ż ęcy ch . O d a lek o w z ro cz n y m sp o j-rzen iu i d a lek o sięż n y m p ro gr am ie p o lity c zn y m S o b ie sk ieg o św ia d cz y p odjęta w p ie r w sz y c h latach je g o p a n o w a n ia próba p o lity k i b a łty c k ie j.
W a ru n k o w a ło ją jed n ak p o g o d z e n ie się z T u rcją, w czym p o śre d -n icz y ć c h c ia ła F ra-ncja. L udw ik X IV p rze licz y ł się jed -nak , sąd ząc, że W y s o k ie j P orcie b ę d zie m ó gł n arzu cić sw o je p r op o zy cje . P o se ł fra n -cu sk i zo sta ł z le k c e w a ż o n y . P ok ój żu ra w iń sk i, k tó r y za k o ń cz y ć m iał „osta tn ią" już w y p r a w ę S o b ie sk ie g o , n ie p rz y n ió sł sp o d z ie w a n ej u g o dy. W a ru n k i trak tatu b u c za c k ie g o p o zo sta ł y w m ocy , tw ier d ze p o g r a n ic zn e n ada l w ręk ach T urk ów , u ła tw ia ją c im raz p o raz o r g a n iz o w a n ie p rz yk ry c h w y p a d ó w na ter y to ria R ze czy p o sp o litej. Z h a ń b y b u -cz a ck ie j w y m a z a n y zo sta ł je d y n ie o b o w iąz ek hara-czu.
W y n io ś le i w z o a r d li w ie p o tr a k to w a n y z o sta ł w S ta m b u le p o s e ł p o lsk i Jan G n iń lsk i (1679 r.). N i e m ożna b y ło o cz e k iw a ć, b y Sejm R z e c zy p o s p o lite j r a ty fik o w a ł te u k ła d y . Z atem d a lsz a w o jn a z T u rcją w y -d aw a ła si ę n ieu n ik n io n a . P o lityk a b a łty ck a S o b ie sk ieg o za ła m a ła się też z in n ej p rz y cz y n y , za w ió d ł na c a łej lin ii p artn er szw ed zk i, zaś B randenb urgia p rzeszła na stro n ę fra ncu ską . Z k o le i p ok ój w N im w e -g e n p rze rw ał zm a-ga nia w o je n n e na Z ach od zie. P re te n sje n ie k tó ry ch h isto r y k ó w do S o b ie sk ie g o , iż za n iec h a ł p o lity k i b a łty c k iej są w ię c n ieu z a sa d n io n e .
W E u rop ie ro zch o d z iły się w ie ś c i, iż su łta n sz y k u je og ro m n ą armię. P o g ło sk i b y ły ró żn e i różn e d o m y sły , w k tórą stron ę sk ie r o w a n e b ę d z ie u d erze n ie. S o b iesk i w sw e j a k ty w n o ści d y p lo m a ty cz n e j d o p ro w a -d zić c h c ia ł -do m ilita r n y ch so ju sz y i w sp ó ł-d z ia ła n ia z a g r o ż o n y c h p ań stw , w tym i R osji, sł u s z n i e tw ie rd zą c, że w p o je d y n k ę , ża d n e o b ro n ić si ę n ie potrafi. W o b liczu za g ro żen ia , k tó re na rów n i o d cz u w a li c e -sarz, jak i R z eczp o sp o lita , d o szło m ięd zy nim i do za w a rcia p rzym ierza
za cz ep n o -o d p o rn e g o , k tó re sejm r a ty fik o w ał w dniu 31 III 1683 r. N a m o cy teg o p o ro zu m ien ia , każd a z e stron z o b o w ią z y w a ła s ię p rzy jść d ru giej z p om oc ą m ilitarn ą w w y s o k o śc i 40 ty s. ż o łn ierz y , w ra zie z a a ta k o w a n ia jej gran ic. W w y p a d k u b e zp o ś re d n ie g o z a gro że n ia W ie d -nia c z y K rak ow a, stron a n ie z a a ta k o w a n a p o ś p i e sz y ć m iała na p om oc z tak ą siłą , jaką w d an ym m o m e n c ie m o gła d y s p o n o w a ć . D o u kład u p rzy stą p iły n iek tó r e k sięs tw a R zeszy.
S z c z ęś liw ie dla nas, u d erz en ie p o szło na W ie d e ń . P retek stem w y p ra w y b y ło p o w sta n ie w ę g i er s k ic h m a lk o n te n tó w p rze ciw k o c e s a r z o -w i. W ę g ry , jak -w iad o m o , b y ły p o d z ie lon e. R ó żn e p rzeto o rie n ta c je n u to w a ł y w ę g ie r s k ie s p o łe c z e ń stw o , od w r o g o ści w o b e c o sm a ń sk ie j T u r-cji, po g o to w o ś ć w sp ó łp ra c y z nią p r ze ciw H ab sburgom . T ę o rie n ta c ję re p r ez en to w a li p o w s ta ń c y i ich p r zy w ó d ca Imre T h ök öly.
W y p ra w a S o b ies k ieg o p od W ie d eń b y ła n ie ty lk o w y p e łn ie n ie m so ju sz n ic z y c h zo b o w iąz ań , a le też św ie tn y m w y k o r z y sta n iem o k o li c z -n o ści, p o z w a la ła S o b ie sk ie m u p rz e -n ie ść fro-n t w a l-n k i z T u rcją -na o b c y teren, bić się o p o l sk ie zie m ie i ich b e z p ie c z e ń stw o po za gra n ica m i kraju, p ola c h w a ły sz u k a ć na ter e n ie so ju szn ik a . Była to rozw ażn a d e -c y z ja tak p od w z g lę d e m m ilita rn ym , jak i p o lity -c z n y m . S taw k a n ie b y ła n a zb y t w y so k a . O tw ier a ła się sza n sa u ra to w a n ia W ie d n ia , E u ro-p y i w ła s n y c h za g ro ż o n y ch rub ieży.
Ś m ierteln e n ie b e z p ie c z e ń stw o za w isło nad W ied n iem , o b le ga n y m p rzez s tu ty się c z n ą arm ię w e z y r a K ara M u sta fy . W m ie śc ie, k tó re o p u ścił cesa rz i w ie le t y s ię c y p rze ra żon y ch m iesz k a ń có w p o z o sta ła licz ą ca 11— 14 tys. lu dzi z a ło g a pod d o w ó d ztw e m z d e te r m in o w a n e -g o o b ro ń cy R ü d i-gera v o n S ta rh em b er-ga , k tó r y o d rzu c ał w y n i o ś le co raz g r o źn ie j fo rm u ło w a n e u ltim atu m w e zy r a . A rm ia c esa r sk a , d o w o d z o na p rzez ks. K arola L o ta ry ń sk ie go , lic z y ła p o n iżej 20 ty s. ludzi. O f e -row ała n ie śm ia ło na p ó łn o c n y zach ó d od m iasta. C zam bu ły tata rsk ie ro z la ły się po kraju. O k o lica b y ła sp u sto szo n a , ty sią c e lu d zi p o jm a n y c h w ja sy r w y k u p y w a li, to w a r z y sz ą c y arm ii, tu r ec cy k u p cy . P o ło ż e n ie w y d a w a ło się r o zp a c z liw e . D o k róla p o lsk ie g o s z ły p ro śb y i p o n a g len ia . „S ła w a T w e g o im ien ia — p isa ł L o ta ryń czy k — z n a cz y w ię -cej niż cała arm ia".
P ap ież In n o c e n ty XI n a w o ły w a ł d o n o w e j k r u c ja ty w im ię jed n o ści ch rześcija ń stw a , w im ię zag ro żen ia ca łej w sp ó ln o ty . Ł ożył du że śro d -ki na w o jsk o, zarząd ził w k o śc io ła ch m o dły. G roził w ła d co m karam i k o śc ie ln y m i za z le k c e w a ż en ie w e zw a n ia . A p e lu p a p ie sk ieg o n ie p o słu ch a ł a rcy c h r ześc ija ń sk i król L udw ik X IV , k tó ry z n ie u k r yw an ą s a t y s fakcją p rzyjm ow ał k ło p o ty s w e g o są sia d a, k rew n ia k a i ry w a la w k o ro n ie cesa r sk iej. B ył w ła ś n ie w tra k cie d o k o n y w a n ia re u n io n ó w i zd o b y -w an ia p o g ra n icz n y c h n a d reń sk ich fortec. N ie -w s z y s c y też k sią ż ę ta
R ze szy p op arli s w e g o cesarza . N i e z a w ió d ł so ju szn ik p olsk i. Z d u m ien i e i u z ien a ien ie b u dził za ró w ien o sp rz y m ie rz eń có w , jak i w ro g ó w , o s o b is -tą o b ec n o śc ią w arm ii i szy b k o śc ią m arszu. W ita n o go w s z ę d z ie jak S a lv ato ra. Im ię p o g ro m cy T u rk ów d z iała ło ch a r y zm a ty c zn ie, b ud ziło o tu c h ę o b r o ń có w i sp r zy m ier zeń có w .
,,Jeg o im ię, tak gr oź n e d la w sp ó ln y c h n iep rzy ja ció ł, u c z y n i sam o ich k lę sk ę nieuch ron n ą" — p isa ł z p rz ek o n a n iem cesar z L eop old I.
P o la c y sta n o w i li 1/3 si ł sp rz y m ie rz o n y c h , k tó r y ch łą czn a liczb a d o -ch o d ziła do 70 ty s. Po d w u m ie się cz n y m o b lę ż en iu s ił y tu re c k ie b y ły ju ż zn a c z n ie w y c z e r p a n e , sz e r z y ła się w n ich d e ze rcja , w y n i s z c z a ł y je ch o rob y . P rzew a ga lic ze b n a b y ła je d n a k nad al po ich stron ie.
B itw a pod W ie d n iem b y ła m istrz ow sk a d zięk i u m ieję tn em u w y k o -rzy stan iu , a ra czej p ok o na n iu teren u i sz y b k o śc i m an ew ru. T u rcy n ie zd ą ży li ro zw in ą ć d e fe n s y w n e g o plan u. O w y b o r z e tak ty k i b ite w n ej z a -d ec y -d o w a ł k ró l P o lsk i, n ajba r-dziej -d o św ia -d c zo n y w śró-d w o -d z ó w w o jsk so ju sz n icz y c h . Z w iek u , u rzęd u i s ła w y p r zy p a d ło mu n a c z e ln e d o -w ód zt-w o . O n też je sz c z e -w K rak o -w ie, na p o d sta -w ie map to p o g ra fic z-n y c h p rz esła z-n y c h p rzez K arola L otary ń sk ieg o , o p r a c o w a ł ro zk az do b itw y , O r d r e d e b a t a i ll e i p lan ten z m a ły m i zm ian am i z o sta ł z a a k c e p -to w a n y na n a ra d zie w o je n n ej w L asku W ie d eń sk im .
B y ło to r z e c z y w iśc ie z w y c i ę stw o „o jakim w ie k i p r ze sz łe n ie s ł y szały" . N a jw ię k s z y w d a w n ej R ze cz y p o sp o lite j su k c e s o ręża p o l s k i e -g o i o statn i p rzed u p ad k iem p ań stw a.
N azaju trz po b itw ie z n am iotu w e zy ra , w k tó rym k ról p o lsk i z ają ł ty m c za so w ą k w a terę , r o zc h o d ziły się li sty d o w ie lk ic h te g o św iata p isa n e ręką k róla. P ie rw sz y list sk ier o w a n y b y ł do „ N a ju k o ch a ń sz ej M a -ry sień k i" . M ó w ił o ro zm iara ch k lę sk i tu r eck iej. Z o sta ł też na ż y c z e n ie k róla p rz eło ż o n y na jęz y k i o b c e i r o z e sł a n y do w y d a w c ó w za g r a n icz -n y ch . R o zch o d ził się w w ie lu eg z e m p la r za ch i k o le j-n y c h -n ak ład a ch , p r z y cz y n ia ją c się do c h w a ły z w y c i ę z c y i jeg o ro zg ło su . N ie m n iejszą sła w ę p r zy n io sły mu str a w e sto w a n e w li śc i e do p ap ieża sło w a C ezara: V e n i m u s, v i d i m u s , D e u s v i c i t . Stał się C ezarem sw o ich cz a sów . O dtąd na po rtretach u k a zu je si ę w w ie ń c u la u r o w y m i pu rp urze trium fatora.
K am pania w ie d e ń sk a p o d n io sła w ś w ie c i e p restiż i p o z y c ję R z e c zy p o sp olitej, n a d w eręż on ą już m ocn o w o statn ich latach p a n o w a n ia J a -na K azim ierza i za M ich a ła K oryb u ta W iś n io w ie c k ie g o . P olsk a stała się r z e cz y w is ty m , sp r a w d z on y m p artnerem , licz ą c y m się w u k ła d a c h m ięd z y n a ro d o w y ch p a ń stw em . O k a za ło się, że n ie na d łu go.
Z w y c ię stw o w ie d e ń sk i e p o ło ż y ło raz na z a w s z e k res ek sp a n sji tu -reck iej, W ied e ń zo sta ł u ra to w a n y , a W ie d e ń b ył k lu c ze m do Europy. U r a to w a n ie W ied n ia b y ło w ię c p o śr e d n io o c a le n ie m n a sz e g o k o n ty n en tu. Z n ikła na z a w sze g roza tu re ck iej in w azji. M ię d zy n a ro d o w e z n a
-c ze n ie o d sie -c z y W ied n ia m ożna b y o k r eś lić je s z -c z e szerze j. D zień 12 IX 1683 r. b y ł pu n k tem zw ro tn y m w w ie k o w y c h zm ag a n iac h c h rz e ścija ń stw a i m u zułm an izm u . B yła to d ec y d u ją ca k o n fro n ta cja d w u ś w ia -tów , dw u k rę g ó w k u ltu ro w y c h , d w u o d m ien n y c h struktur p o lity cz n y ch , d w u id e o lo g ii i o d ręb n y c h sy ste m ó w w a rtości. P A X O S M A N IC A , k tó ry T u rcy n a rz u c a li p o d b ity m n arod om , p r z y n o s ił im d e g ra d a c ję, w y -n isz c za ł ich rodzim ą k u lturę, o d c i-n a ł ją o d jej k orze-n i. N is z c z y c ie ls k ie j e ro z ji u l e g a ły s iły tw ó rc z e ty ch sp o łe c z eń s tw . T o te ż z w y c i ę s tw o w i e -d e ń sk ie o-d b iło s ię sze rok im e c h em na B ałk an ach , w śró -d lu -d ó w u ja rzm io n y ch , p r zy n io sło irzm n a d zieję , p o b u d z iło d ą że n ia do w ła s n e j, n a ro -d o w e j i-d en tyfik ac ji.
A jed n a k ra cję p r zy zn a ć n a l eż y i tym , k tó rz y tw ierd zą , iż z w y c ię s tw o w ie d e ń s k ie n ie b y ło n a l e ż y c i e w y k o r zy sta n e. N a s tę p stw a p o lity c z n e te go z a d z iw ia ją c eg o św ia t trium fu n ie p r z y n io sły żad n ej z w o ju ją cy ch stron p e łn e j sa ty sfa k c ji i o c z e k iw a n y c h su k ce só w . O c z y w iś cie, n ietru d n o za czą ć o d . T u rcji. P y sz a łk o w a ty , n ie u d o ln y w ó d z w y -p ra w y K ara M u stafa, -po u tr a cie k lu c z o w ej tw ie r d z y E sztergöm , z ro zk azu su łta n a z o sta ł u d u szo n y . N ie m n ie j arm ia tu reczka sp ra w iła z w y -c ię z-c o m przyk rą n ie sp o d zia n k ę . Pod W ied n ie m n ie zo sta ła d e fin ity w n ie rozgrom io na, a le raczej ro zp ro szon a i d łu go je s z c z e p otra fiła p r ow a d zić d e fe n s y w n e o p er acje, p a ra liżo w a ć s iły p r z e ciw n ik ó w z w ią za n y ch p ak -tem Ligi Ś w ięte j. O s ile T u rk ów i ich b o jo w e j g o to w o ś c i p rz ek o n a ł s ię n ie b a w e m S o b iesk i w d w u d n io w e j k rw a w e j b itw ie pod P ark anam i, k tóra p o c h ło n ę ła w iel o k r o tn ie w ię c e j ofiar, niż o p e ra cja w ied e ń sk a . S z e sn a śc ie lat je sz c z e trw a ła w o jn a z a czep n a z jed n o c z o n y c h w L idze Ś w ię te j so ju sz n ik ó w — w w o jn ie tej P o lsk a n ie o d n io sła ju ż b ły s k o t-liw y c h su k c esó w , a co go rsza op in ia szla c h ec k a b y ła jej p rzeciw n a .
N ie w ą tp li w ie b łęd em b y ło p o ch op n e z a a n g a żo w a n ie się S o b ie s k ie g o i w p r z ę g n ię c ie się, jak to trafnie o k re ś lił W ła d y s ła w K o n o p cz y ń -sk i, w „jarzm o Ligi Ś w iętej" . E uforia, k tó ra o g a r n ę ła z w y c ię z c ó w oraz n a c isk i p ap ieża In n o c e n te g o X I l e g ły u p o d sta w p o c h o p n y c h z o b o w ią zań. S u k ce sem d yp lo m a ty c zn y m S o b ie sk ieg o n a to m ia st b y ło w c i ą g n i ę cie do Ligi ró w n ie ż R osji i m ilita rn e z n ią w s p ó łd z ia ła n ie. M u sia ł je d -n a k p rzed tem p o g o d zić s ię d e fi-n ity w -n ie z carem i w a ru -n k i rozejm u a n d ru sz o w sk ieg o p o tw ie r d zić w ie c z y sty m p o k o je m z w a n y m od n a z w iska jeg o n eg o c ja to ra — p o k o jem G rz y m u łto w sk ie g o . P ok ój ten n ie z y s -k a ł na o g ó ł ap ro b aty w s p ó łc z e sn y c h an i c z ę śc i h isto ry -k ów .
S o b ie sk i n ie d o c z ek a ł w y n ik u w o jn y , zm arł na trzy la ta p rzed p o -k ojem . P o tom n ość zd aje się n ie d o c e n ia ć -k o r z y śc i w y n ie s io n y c h z tej w o jn y . T urcja zrzek ła si ę p r z ec ież w s z y stk ic h n a b y tk ó w , k tó re p o Bu- cza czu za g arn ęła w raz z rozb u d o w a n ą p rzez s ie b ie tw ierd zą — K am ień cem . B yła to dla n iej b o lesn a stra ta i n a jd łu żej o p ie ra ła s ię tem u w a
run k ow i. N ie om ijała też żad n ej o k a z ji w w iek u n a stęp n ym , jak to w y -k a zał J. G ie ro w s-k i, by z p o w rotem za ją ć lu b w y n e g o c jo w a ć K a m ie-n iec. N iem ie-n ie j g r a ie-n ice z T u rcją i T atara m i sta ły s ię b e zp ie cz ie-n e.
C esarz L eo po ld I, a c z p o zo rn ie u zy sk a ł n a jw ię c e j, g d y ż c a ł e W ę -g r y z o s ta ły zjed n o c z o n e p o d je -g o b erłem , zn alazł się ró w n ież w trudnej sy tu a cji, g d y p o k l ę s c e T h ö k ö ly e g o , ż a g ie w p o w sta n ia n a r o d o w o -w y z -w o le ń c z e g o p rzec i-w H ab sbu rgom p o d n ió sł F ra n c iszek II R a k o czy i o g ło sił d etro n iz a cję c e sa r za z w ę g ie r sk ie g o tronu. S p raw a w ę g ie r sk a z a c ią ż y ła na s y tu a c ji H a b sb u rg ów , o sła b iła ich p o z y c j ę w R zeszy , w k tórej e le k to r b ran d en b u rsk i i e le k to r b a w a rsk i co raz w y r a źn ie j fro n d o w a li p r ze c iw c esa r zo w i.
Z w y c ię s tw o w ie d e ń sk ie b y ło też z a p o w ie d zią p rz esilen ia w s to -sun k a ch na za c h o d z ie E urop y. U w o ln ien i od g ro ź b y tu r eck iej H a b s-b u rg ow ie w zią ć m ogli a k ty w n i e js z y u d zia ł w k o a lic ji a n tyfr an cu sk ie j, m on tow a n ej p rzez W ilh elm a O ra ń sk ieg o , p r zy w ó d c ę H o la n d ii, a n ie b a w em i k róla a n g ie ls k ie g o . T o też p o s ta w ę . L udw ika X IV , k tó r y p o m o cy za g ro żo n em u c esa rstw u o d m ó w ił, u z n a ć n a le ży za n a der r y z y k o w n ą . N ie b a w e m zn alaz ł się w izo la cji i z n ó w p ró b o w ał szu k a ć s o -ju szn ic zy ch p oro zum ień z P olsk ą.
P ok ój w K arło w ica ch (1699 r.) p r zy n ió sł w szy s tk im u lg ę i o d p rę ż enie. N ie b y ł to jedn a k p ok ój triu m fatorów , a cz p o p rze d z iły g o b ły s k o tliw e z w y c ię stw a . W o jn y ty p u k o a lic y jn e g o i ich p o w ik ła n ia p o lity c z -n e m ają s w o je -n ie p rz ew id z ia -n e m ea-n dry.
W raz z p o k o jem k a rło w ick im , za m y k a ją c y m d łu g o le tn ie zm ag an ia o ręża a u stria ck ieg o , p o ls k ie g o , W e n e c ji i R osji z p o tę g ą tu reck ą , E uropa w k ra cza ła w w i e k X V III. N a p rze ło m ie w ie k ó w z m ie n ił si ę i p o s ze rz y ł h or y zo n t p o lity c z n y . N a ja k ty w n ie jsz e w sied em n a sty m s tu le -ciu p otęg i, F rancja, H a b sb u rg o w ie i T urcja u stęp u ją n o w y m siłom i uk ładom . N a Z a ch od zie d o sk o k u p rz y g o to w u je się le w b ry ty jsk i, na w sc h o d z ie w y ła n ia si ę k o lo s ro sy jsk i d ąż ący do o tw arcia o k ien na morza i e u r o p e jsk ie szlak i. W śro d k o w ej E uropie, w d w a lata po K ało w ic a ch , e le k to r b ran denbu rsk i n ie p yta ją c o z g o d ę cesa rza , tytu la r-n e g o s w e g o zw ier z ch r-n ik a — o g ła sz a s i ę k r ó le m w P ru siech . N a r a sta ją n o w e p ro b le m y m ię d zy n a ro d o w e w sk a li k o n ty n en tu i glob u .
B liższe i d a lsz e n a stęp stw a p am iętn ej d a ty 12 w rz eśn ia 1683 r. n ie u m n ie jsza ją w n iczem d e cy d u ją c e g o i r o z strz y g a ją ce g o jej zn a czen ia . B lask i ro z gło s o d sie c z y w ie d eń sk iej trw a do d ziś i n ie m a leje . O b ec -n ie -nikt w h isto riog ra fii -n ie k w e stio -n u je p ier w sz o p la -n o w e j roli, jaką od egr ał w ty c h zm a ga n ia ch żo łn ier z p o lsk i i z a lic za n y do p an te on u n a
jw ię k sz y c h jw o d zó jw sie d em n a ste g o stu le c ia k ró l P o lsk i — Jan Ii i S o -b ie sk i.
In s ty tu t H is to rii UL Z ak ład H is to rii P o w s z ec h n ej N o w o ż y tn e j i N a jn o w sz e j
Z o li a L i b is z o w s k a
L’IM PO R TAN CE IN TE RN A TIO NA L E DE LA BATAILLE DE VIEN NE
L'auteur p r es e n te la s itu a tio n in te r n a tion a le e n E urope è la v e ille d e l'in v a s io n de s Turcs: la r iv a lité ir a n co a u tric h ie n n e et la m e n a c e du c o té du m on de M u su l-m ans. La P o lo gn e q u i a su bi u n e g ran de d ofa ite e n v e rs la T urquie, c he rc h ait so us le r è g n e de J e a n III a r és o ud re s e s p ro blèm es e n a llia n c e a v e c la B rance. M ais la p a ix de N im v e g e n m etta it lin a la gue rre de L ouis X IV et l'Em pire a in si q u ’au e sp é r a n c es de s H on gr ois in su rg é s et au x efforts dc la P o log n e d'a tte indr e la pa ix a v e c la T urquie par n é g o c ia tio n s diplo m a tiqu es . La T urqu ie c h o is it la guerre.
C o ntrairem e nt a u x o p in ion s c o ur a ntes l'a uteu r dém ontre qu e la T urquie é tait tou jou rs un e gra nde p u iss a n c e m ilitaire e t l'o ffe n s iv e q u 'e lle en tr ep ren ait con tre l'E m pire é ta it un e vr ai m e n a c e pour V ie n ne , pour la C h ré tien té et pour la culture du m o nd e eu rop éen . La d é liv r a nc e d e V ie n n e é tait n on s e u le m en t un s u e s és p er-s o n n e l du roi J ea n S o b ie er-sk i et de er-s eer-s tr oupeer-s, c 'était un grand er-s u c c èer-s de tou te la P qloçfne, s o n r ed r e ss e m e n t après le s tr is te a n n ée s de g ue r re s e t d e tro u b le s inte rn es . La p a ix d e K ar ło w ice n 'était pas pour la P o lo g n e u n e p a ix pe rdu e m ais sa s itu atio n in te rne de pu is V ie n n e c'es t de ter io rée .
La b a ta ille de V ie n n e pe u t être c o n s id ér é e com m e u n poin t tou rnan t de l ’h i-sto ire . C e s c o n se q u e n c e s so nt de lo n g u e durée, im pr évu es par le s c o tés b ellig ue ra nts . E lle a n n on c e p rem ièrem ent l e d é c lin do la T urquie. E lle app orte un é q u ilib re entre la F rance e . 1 E m pire, qui d é liv r é du m e na ce T urque pe u t s'en g ag er plus effec ti- v e ïæ jn t c o n tr e L ouis X I V e t s a p olitiq u e d e s r éun io ns . Sur l'h o r is o n p o litiq u e a pp a roiss en t le s futu re s p u iss a n ce s : l'A n g lete rr e e t la R u ss ie , au c en tre d e l ’E urope le G rand E lecteu r, r en fo rc e s o n in d é p en d a n ce e t sa s o u v e r a in e té e n v e r s l'Em pire.
C o nféren ce d on n é e le jour de l ’in a u gu r a tio n de l ’a nn é e a cc ad e m iqu e le 3 o c to -bre 1983.
