Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
Po d z i e m n e k o r y t a r z e w Śr ó d m i e ś c i u Lu b l i n a
Ir e n a Ku t y ł o w s k a
W sierpniu 1998 r., podczas ziem nych prac kanali zacyjnych, prow adzonych w Lublinie, w obrębie chod nika ulicy (ryc. 1) przy północno-zachodnim narożniku b u d y n k u K a to lic k ie g o U n iw e rs y te tu L u b e ls k ie g o (Al. R acław ickie nr 14) odsłonięto m urow ane z cegły podziem ne korytarze. Sklepienia korytarzy były m iejsca mi silnie zniszczone, a ich w nętrze w ypełniała ziem ia z ruzem.
M im o braku ochrony konserw atorskiej dla tej partii Śródm ieścia L ublina w ram ach nadzorów archeologicz nych sporządzono dokum entację fotograficzną i rysun kow ą odkrytych reliktów podziem nych korytarzy, a je den z lepiej zachow anych odcinków w yeksplorow ano do dna (I. K utyłow ska 1998). Pozw oliło to sporządzić pełny przekrój podziem nych przejść (ryc. 2) oraz poczy nić poniższe obserw acje o ich cechach technologiczno- chronologicznych.
1. Podziem ne korytarze w ym urow ane zostały w w ą sko przestrzennych, odkrytych w ykopach i następnie za sypane.
2. Boczne ściany korytarzy do wysokości pachy skle pienia stanow i m ur grubości 0,6 m. na którym w ykona ne je s t sklepienie z dw óch w arstw cegieł. Dno korytarzy w yłożone je st cegłą układaną bez zapraw y wozów kam i do góry w tzw. rolkę i uform ow ane ze spadkiem w ściek pośrodku.
3. Do budow y korytarzy użyto cegły o wymiarach: 7,3-7,6 x 15,5-16,3 x 30,7-31,0 cm i kruchej zaprawy
pia-Ryc. 1. Lublin, posesja Al. Racławickie 14. Lokalizacja od krycia.
skowo-wapiennej z m ałym i konkrecjam i w apna oraz spo radycznie drobnymi ułam kam i kam ienia wapiennego.
4. W ysokość korytarzy w ykazuje niew ielkie różnice w granicach 1,79-1,81 m. Podobnie ich szerokość waha się w granicach 1,0-1,04 m.
5. N a dnie korytarzy zalega w arstew ka czarnej, mu- listej i cuchnącej ziem i grubości 12-14 cm przy ścianach kanału i 20-24 cm pośrodku obniżenia ścieku. Powyżej występuje warstwa ziemi z gruzem o zróżnicowanej m iąż szości w zależności od stanu zachow ania sklepienia.
6. Zarów no z w ypełniska korytarzy ja k i z zalegają cej w ich sąsiedztw ie naw arstw ień, nie uzyskano ani je d nego przedm iotu ruchom ego i tym sam ym brak je st za bytków do w nioskow ania tak o czasie pow stania w ar stw y zasypowej nad sklepieniam i korytarzy ja k i ich wy- pełnisk tj. zasypów gruzow ych oraz w arstew ki namu- listkowej przy dnie.
Z grom adzone dane o historii posesji Al. R acław ic kie nr 14 oraz poczynione obserw acje upow ażniają do sform ułow ania uw ag o chronologii i funkcji lubelskich podziem nych korytarzy odkrytych przy budynku K ato lickiego U niw ersytetu Lubelskiego.
W ym iary cegły, użytej do budow y podziem nych ko rytarzy, są najbardziej zbliżone do rozm iarów dużej i gru bej cegły stosow anej na L ubelszczyźnie w XVII w. rów nocześnie z m niejszą i cieńszą cegłą (grubości do ok. 6,0-6,5 cm) - przy czym ja k dotychczas zaobserw ow a no cegła „gruba” (powyżej 7,2 cm) na Lubelszczynie m a jeszcze w ów czas na jednej stronie bruzdy czyli je st tzw. palców ką. Poniew aż cegła zastosow ana do budow y pod ziem nych korytarzy nie je st palców ką należy się dom y ślać, że najpraw dopodobniej je s t m łodsza i pochodzi z X V III-X IX w. Nietypow e dla polskiej cegły z XVIII i XIX w. duże rozm iary m ogą wiązać się tylko ze specjal nym jej przeznaczeniem do budow y tych korytarzy jak też m ogły być narzucone cegielni przez budowniczego, przyzw yczajonego do innych w ym iarów cegły w tym czasie i pochodzącego spoza obszarów ziem polskich.
R ozm iary podziem nych korytarzy tj. wysokość i sze rokość pozw alają dom yślać się w nich tuneli ew akuacyj nych bądź krytych przejść w ojskow ych. N atom iast, w y profilow anie dna i odłożone tam nam ulisko przem aw ia za ich sanitarną funkcją chociaż obie te funkcje nie w y k lu czają się i sposób użytkow ania tych podziem nych korytarzy m ogła dyktow ać „potrzeba chw ili” .
O becnie brak je st podstaw do jednoznacznego spre cyzow ania czasu pow stania lubelskich podziem nych ko rytarzy przy Al. R acław ickich.
2 1 4 Ir e n a Ku t y ł o w s k a
Początki ich w iązać m ożna z działalnością budow laną dom inikanów obserw antów osadzonych w 1697 r. przy starszym kościele św. K rzyża (J. Duchniewski 1983, s. 83) adaptow anym po 1918 r. na św iątynię uniw ersy teck ą (J. Siennicki, S. W ojciechow ski 1931, s. 110). M ogły to być ukryte przejścia do ewakuacji zakonników z klasztoru pozbaw ionego um ocnień obronnych przysto sow anych do odparcia ataku z bronią palną. B udow a ta kich przejść w 1 poł. X V III w. była uzasadniona doświad czeniam i w ydarzeń w ojennych z połow y XVII w. oraz przem arszem w ojsk szw edzkich przez Lubelszczyznę na początku X V III w.
Nie m ożna w ykluczyć też m ożliw ości, że pow stały w latach 1800-1809 w zw iązku z adaptacją zabudow ań poklasztornych na austriacki szpital w ojskow y tzw. za chodniego lub św ięto k rzy sk ieg o obozu w ojskow ego w Lublinie (J. Siennicki, S. W ojciechowski 1931, s. 109- 110). Obiekty w ojskow e tego obozu na planie Lublina z 1912 r. rozlokow ane są w zdłuż obu stron dzisiejszych Al. R acław ickich, a w ów czas głów nego traktu w arszaw skiego. Podziem ne przejścia stanow iłyby w ygodne kry te połączenia pom iędzy obiektam i w ojskow ym i, rozrzu conymi na dużym obszarze, przeciętym traktem w arszaw skim. Część z tych korytarzy o kierunku północ-połu- dnie m ogła spełniać rów nież funkcję ścieków odprow a dzających nieczystości do w ąw ozu na terenie obecnego O grodu Saskiego i stam tąd do doliny Czechówki.
W przyszłości dalsze rejestrowanie wszelkich informa cji o podziemnych korytarzach w zachodniej partii lubel skiego Śródmieścia może dostarczyć danych źródłowych do bliższego sprecyzowania ich chronologii i funkcji.
Ryc. 2. Lublin, posesja Al. Racławickie 14. Przekrój podziem ny korytarza.
Li t e r a t u r a
D u c h n i e w s k i J.
1983 Dominikanie obserwanci, [w:] Encyklopedia
Katolicka, Lublin, t. IV, s. 82-83.
K u t y ł o w s k a I.
1998 Dokumentacja z nadzorów archeologicznych
prowadzonych w 1998 r. w Lublinie przy pose
sji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Al. Racławickie nr 14, mps WKZ Lublin
S i e n n i c k i J., W o j c i e c h o w s k i S.
1931 Miasto. Zabytki. Ilustrowany Przewodnik po
Lublinie, Lublin, s. 57 - 123.
Ir e n a Ku t y ł o w s k a
U n d r e g r o u n d p a s s a g e s o f t h e c e n t r e o f Lu b l i n
In 1998, during construction works carried out around the pavement next to the Catholic University of Lublin, at 14 Ra cławickie Alleys (Fig. 1), brick wall underground passages were uncovered. In the process of archaeological supervision, a do cumentation in the form o f photographs and drawings was made, and one of the well-preserved sections of the passage was thoroughly explored.
The size of the passages allows for a hypothesis that they served as evacuation tunnels or they were covered army passa
ges. On the other hand, the shape of their bottom and the natu re of the silt deposit suggest a sanitary function. The two func tions, however, are not mutually exclusive, and the use of the passages might have been dictated by needs arising in particu lar situations. The passages may be dated to the 18th century and connected with the construction activities of Dominicans (Observants), or to the beginning of the 19th century, and then, their construction can be ascribed to Austrians, who adapted the Dominican cloister to serve as army barracks.
