Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych, Uniwersytet Łódzki 90-127 Łódź, ul. Składowa 43 RECENZENT Bogdan Góralczyk REDAKTOR WYDAWNICTWA Danuta Bąk SKŁAD I ŁAMANIE Oficyna Wydawnicza Edytor.org
PROJEKT OKŁADKI Marta Grabowska
Praca finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2011−2012 jako projekt badawczy
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2013
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I (dodruk). W.06097.13.0.H
ISBN 978-83-7525-851-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62
木有本，水有源
事有因，话有缘
Drzewo ma swoje korzenie, woda swoje źródło; rzeczy mają swoje przyczyny, słowa swój powód. Chińskie przysłowie ludoweSpis treści
Wstęp 11
Rozdział I. Retoryka, tożsamość i oddziaływanie
w stosunkach międzynarodowych 25
Teoretyczne aspekty retoryki i języka polityki 26
Język i tożsamość w stosunkach międzynarodowych 56
Retoryka jako narzędzie oddziaływania w polityce zagranicznej 76
Rozdział II. Zerwanie z rewolucyjnymi ideałami
i pragmatyczna argumentacja 99
Odejście od wizji Mao Zedonga i wyjście z chaosu 102
Redefinicja dyskursu i powrót do zasad pokojowego współistnienia 114
Sytuacja międzynarodowa w ocenach chińskich naukowców 147
Rozdział III. Kryzys wartości, lekcje asertywności
i „pokojowe wzrastanie” 175
Sytuacja wewnętrzna i państwowy nacjonalizm 176
Od taoguang yanghui do „wielkiego odrodzenia narodu chińskiego” 187
Nowe oceny i formułowanie argumentacji „pokojowego wzrastania” 214
Rozdział IV. Retoryczny idealizm
i konieczność redefinicji roli Chin na arenie międzynarodowej 245
Alternacja władzy i problemy społeczne 247
Idealna wizja harmonijnego świata i dywersyfikacja argumentów 255
Oceny redefinicji nowej roli Chin w stosunkach międzynarodowych 291
Zakończenie 319
Bibliografia 331
Indeks osobowy 365
Wstęp
Od ponad 30 lat elity Chińskiej Republiki Ludowej prowadzą proces moderni-zacji kraju, odmienny od tego, któremu poddano Chiny w czasach maoistowskich. Wyjście z okresu „rewolucji kulturalnej” (1966−1976) i skierowanie tak polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej na tory pragmatyczne stało się fundamentalnym czynnikiem w odbudowywaniu pozycji Chin w stosunkach międzynarodowych. Mimo że w Chinach nie brakuje problemów i wyzwań będących pochodną zmian, to jednak wzrost gospodarczy, zgromadzone rezerwy walutowe czy skala interak-cji Chin ze światem stanowią o konieczności przeprowadzenia szerszych analiz i refleksji na temat przyczyn, przebiegu i skutków implementowanej polityki. W tym kontekście sytuacja międzynarodowa staje się podstawową przyczyną po-dejmowania tematów związanych z siłą oddziaływania słowa, argumentów czy też, w szerszym znaczeniu − dyskursu kształtowanego przez chińskie elity władzy.
Analizy polityki zagranicznej prowadzonej przez Chińską Republikę Ludo-wą w większości koncentrują się na wymiarze materialnym lub strategicznym, rzadziej natomiast omawiają zagadnienia dotyczące roli języka, sloganów, wpro-wadzania nowych pojęć czy dopasowywania nowej argumentacji do dawnych ha-seł, przyjmowanej argumentacji czy też chińskiej tożsamości. Nie można jednak wskazanych powyżej zagadnień bagatelizować czy przechodzić obok nich obojęt-nie. Przekazywane słowo buduje tożsamość, a w przypadku państwa aktywnego na arenie międzynarodowej − tożsamość międzynarodową, rozumianą jako świa-dome poczucie odrębności, która sama w sobie jest elementem oddziaływania na świadomość innych aktorów relacji globalnych czy regionalnych. Przedkładane argumenty służą przekonywaniu odbiorcy, a tym samym stają się immanentną częścią prowadzonej polityki zagranicznej, mającej prowadzić do z góry założo-nych celów. Budują zatem ramy oddziaływania, co z czasem wykorzystywane jest dla osiągnięcia materialnych celów.
Głównym celem przeprowadzonej analizy jest przedstawienie czynników kształtujących retoryczny wymiar chińskiej dyplomacji w okresie po 1978 r., do przejęcia władzy przez Xi Jinpinga w 2012 r. W ramach tej tematyki zostały wy-dzielone następujące zagadnienia szczegółowe:
1. Omówienie dynamiki zmian wewnętrznych w Chinach;
2. Analiza ilościowa haseł występujących w referatach partyjnych i spra-wozdaniach z prac rządu oraz tematów poruszanych w periodykach naukowych poświęconych sprawom międzynarodowym;
3. Analiza jakościowa dyskursu wewnętrznego dotyczącego otoczenia międzynarodowego, przeprowadzona na przykładzie zarówno oficjalnych prze-mówień i komunikatów z wizyt zagranicznych przywódców chińskich, jak i arty-kułów w periodykach akademickich poświęconych sprawom międzynarodowym.
W alternatywnej perspektywie spojrzenia na politykę zagraniczną Chin kła-dzie się główny nacisk na elementy pozamaterialne: idee, koncepcje, tożsamość, język, choć pozornie tylko częściowo związane z materialnym wymiarem polityki zagranicznej: rozwojem gospodarczym, potencjałem naukowo-technicznym oraz militarnym. Na podstawie analizy zmieniających się sloganów oraz retoryki pod-jęto w pracy próbę określenia kierunków ewolucji niematerialnych ram chińskiej
polityki zagranicznej w okresie reform1. Należy podkreślić, że za wyborem
tema-tu przemawia też zmieniająca się rola i oczekiwania Chin w stosunkach między-narodowych oraz coraz intensywniejsze debaty w samych Chinach wokół miejsca i roli Państwa Środka w stosunkach międzynarodowych. W tym kontekście, co znajduje odzwierciedlenie w dyskursie chińskim, przedstawiono zagadnienie ide-ologii, pragmatyzmu i moralności w języku chińskiej dyplomacji.
W przedłożonych tezach badawczych rozróżniono dwa aspekty: wewnętrz-ny i zewnętrzwewnętrz-ny, gdyż retoryka w chińskiej polityce zagranicznej jest pochodną zmian wewnętrznych: społecznych, gospodarczych i politycznych, zachodzących w okresie modernizacji państwa. Podstawowym wyzwaniem chińskiej dyploma-cji w okresie reform podjętych w 1978 r. stało się odejście od wymiaru ideologicz-nego chińskiej argumentacji, znamienideologicz-nego dla czasów maoistowskich, a przede wszystkim dla okresu „rewolucji kulturalnej”. Argumentacja stosowana w kon-taktach dyplomatycznych staje się jednym z elementów dyskursu wewnętrznego, dotyczącego przyszłości reform w Chinach. Stąd też, jako następstwo moderni-zacji, obserwowana jest tendencja do dezideologizacji argumentów i przejście do retoryki odwołującej się do chińskiej tradycji, często wskazującej na aspekt moralny. Retoryka spraw zagranicznych przebiega dwukierunkowo − odnosi się nie tylko do audytorium międzynarodowego, ale głównie do wewnętrznej opinii publicznej. Zatem retoryka chińskiej polityki zagranicznej przede wszystkim:
1. Staje się jednym z elementów zarządzania chińską transformacją; 2. Buduje podstawy spójności społecznej bardzo zdywersyfikowanego spo-łeczeństwa, tworzy z Chin państwo narodowe, nie zaś cywilizację;
3. Ukazuje ewolucję tożsamości Komunistycznej Partii Chin w kierunku
par-tii ogólnonarodowej, reprezentującej interesy wszystkich obywateli ChRL.
1 Podobną metodę badania słów-kluczy (guanjian ci) w języku politycznym i analizy zmian
w myśleniu i podejściu do zmieniającej się rzeczywistości podjęto w pracy Jin Guantao oraz Liu Qingfeng Guannian shi yanjiu, Zhongguo xiandai zhongyao zhengzhi muyu de xingcheng (Historia myśli. Formowanie współczesnych ważnych terminów politycznych w Chinach), Fali chubanshe, Beijing 2009.
Dla prowadzonej polityki zagranicznej i jej realnego wymiaru istotne jest stwierdzenie, iż retoryczna reorientacja i przejście do stosowania argumentów opartych na własnym dziedzictwie kulturowym i chińskiej tradycji stanowi istotny element w chińskiej strategii globalnej, tworząc retoryczne otoczenie dla działań materialnych. W tym kontekście retoryka, jako element oddziaływania miękkie-go, pełni utylitarną rolę względem celów nakreślonych w polityce zagranicznej – odbudowy dawnej pozycji Chin. Zważywszy na coraz większą aktywność, za-równo chińskiego kapitału, jak i innych sfer życia gospodarczego i politycznego, budowanie otoczenia w oparciu o wybrane elementy chińskiej kultury wydaje się zasadnym wyborem.
Co istotne, wraz z reorganizacją struktur władzy po 1978 r. i przejściem do coraz bardziej kolektywnego modelu w procesie decyzyjnym, rola retoryki w chińskiej polityce zagranicznej maleje, co wynika przede wszystkim z obec-ności większej liczby aktorów uczestniczących w procesie decyzyjnym, posiada-jących różne interesy. Z drugiej jednak strony, wobec rosnącej aktywności Chin w polityce światowej, coraz więcej uwagi poświęca się chińskiej argumentacji. W konkretnych sytuacjach bowiem dyplomacja chińska musi zaprezentować wła-sne stanowisko. Z uwagi na status materialny Chin, coraz szersze audytorium stara się zrozumieć i właściwie zinterpretować chiński przekaz, który często świa-domie jest przedstawiany wieloznacznie. Z uwagi na wysokokontekstowy język daje to pole wielorakim interpretacjom, a często ów przekaz jest jedynie wer-balnym komunikatem, za którym nie idą spodziewane działania. Należy uznać, iż dopiero w dalszej kolejności staje się on czynnikiem tworzącym chińską tożsa-mość międzynarodową, która z uwagi na trwającą jeszcze modernizację państwa nie została określona.
Stawiane pytania badawcze mają prowadzić do zrozumienia motywacji dzia-łań Chin w prowadzonej polityce zagranicznej, oczekiwań władz w Pekinie oraz określenia chińskiej tożsamości. Pierwszym etapem analizy tematu była weryfika-cja zmian lub stwierdzenie ich braku w argumentacji dyplomacji chińskiej w okre-sie po 1978 r. Następnie podjęto próbę omówienia przyczyn wskazywanych zmian. W pracy skupiono się na udzieleniu odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jaką rolę odgrywały i odgrywają slogan i argumentacja w kreowaniu sta-tusu i tożsamości państwa na arenie międzynarodowej?
2. Jakie różnice zachodzą w poziomach argumentacji: ogólnym, szczegóło-wym i kryzysoszczegóło-wym?
3. W jaki sposób dokonywano zmian i która z części argumentacji ulegała przewartościowaniu?
4. Jaki obraz tożsamości Chin wyłaniał się z języka i prezentowanych argu-mentów w interakcji z zagranicą?
Kolejnym celem pracy stała się odpowiedź na pytanie o przyczyny ewentu-alnych zmian w argumentacji na arenie międzynarodowej. Na ile, w kolejnych
dekadach reform, zmieniająca się rzeczywistość wewnętrzna i polityka między-narodowa wpływały na zmianę retoryki, a w jakim stopniu tę rzeczywistość kreowały?
U progu reform Chiny ponownie nawiązały do zasad polityki zagranicznej,
przedstawianych przez premiera Zhou Enlaia2 po powstaniu Chińskiej Republiki
Ludowej w październiku 1949 r. W pierwszej dekadzie reform uznano, iż pod-stawowym kryterium wskazanych zasad było pragmatyczne wykorzystanie sy-tuacji międzynarodowej do budowania podstaw rozwoju materialnego. W tym celu przywołano zasadę „Mało pustych słów, dużo realnych działań”. Było to konsekwencją odejścia od ideologicznego podejścia Mao Zedonga, które dopro-wadziło do izolacji i marginalizacji Chin na arenie międzynarodowej. Zerwanie zatem z ideologicznym podejściem było koniecznością wymuszoną przez rezulta-ty dorezulta-tychczasowej polirezulta-tyki opartej na wizji permanentnej rewolucji. Przejmujący
władzę pod koniec lat 70. XX w. Deng Xiaoping prowadził politykę
dezideolo-gizacji, opierając się na pragmatycznym podejściu do rzeczywistości. Odejście od koncepcji „walki klas” oraz od woluntarystycznego i autarkicznego modelu gospodarki miało symbolizować zmiany i postawienie na ewolucyjny, oparty na odpowiedzialności rozwój. W tym aspekcie ewolucji uległo również znaczenie języka dyplomacji i przedkładanych argumentów. Były one wykorzystywane pragmatycznie, co kontrastowało z okresem blisko trzydziestu lat rządów prze-wodniczącego Mao Zedonga i miało stworzyć podstawy dla „wielkich Chin”.
Wraz ze zmieniającymi się potrzebami, Komunistyczna Partia Chin zmie-niała argumentację. W latach 80. powrócono do pierwotnych zasad pokojowego współistnienia, co miało gwarantować możliwość spokojnego rozwoju gospo-darczego państwa. Inaczej było po stłumieniu studenckich demonstracji na Placu Tian’anmen w 1989 r. − wówczas położono nacisk na narodowe odrodzenie Chin i patriotyczny dyskurs, który w obliczu narastającego kryzysu oficjalnej ideolo-gii marksistowskiej miał wypełnić pustkę ideologiczną. Wraz z pojawieniem się nowych wyzwań okresu reform i coraz większymi problemami oraz potrzebami społecznymi, ale również wobec zmieniającego się statusu gospodarczego Pań-stwa Środka, przy jednoczesnym pozostawaniu przy uprzednio ustanowionych zasadach politycznych, uznano za konieczną zmianę retoryki. W okresie po prze-jęciu władzy przez Hu Jintao i Wen Jiabao w 2002 i 2003 r., argumenty chińskiej
2 W pracy autor posługuje się łacińską transkrypcją chińskich znaków − pinyin.
Transkryp-cja ta jest powszechnie stosowana w pracach i publikaTranskryp-cjach poświęconych Chinom. W 1977 r. na wniosek delegacji chińskiej III Konferencja ONZ w sprawie standaryzacji nazw geograficznych przyjęła rezolucję o stosowaniu transkrypcji pinyin w zapisie imion własnych i nazw geograficz-nych. W 1981 r. Komitet Techniczny Dokumentacji Światowej Organizacji Standaryzacji stwierdził, że wszystkie państwa przyjęły zalecenia z 1977 r. Zapis ten dotyczy jednak wyłącznie Chińskiej Republiki Ludowej, z wyłączeniem Hongkongu, Makau i Tajwanu. Biogramy chińskich polityków przedłożone zostały w przypisach w kolejnych rozdziałach. Terminy chińskie wraz z wyjaśnieniami zapisane zostało kolejno: transkrypcją pinyin, znakami chińskimi oraz tłumaczeniem i interpretacją w języku polskim.
dyplomacji ogniskowały się wokół zagadnień związanych z konfucjańską moral-nością, nawiązującą do tradycyjnego postrzegania kwestii moralnych i etycznych. W deklaracjach chińskiej polityki zagranicznej doszło zatem do zmiany argumen-tacji − ze zorientowanej na podkreślanie socjalistycznego charakteru państwa, na eksponującą tradycyjnie pokojowe dziedzictwo Chin.
Z punktu widzenia podejścia teoretycznego, rozumianego jako uporządko-wany zbiór pojęć, służący wyjaśnieniu pewnych zachodzących zjawisk, uznano, iż najlepszą perspektywą teoretyczną będą: konstruktywizm społeczny oraz teoria racjonalnego wyboru, związana z realizmem politycznym. Pierwsza z nich kła-dzie nacisk na analizę pozamaterialnych elementów, w tym języka, idei i tożsa-mości w życiu społecznym i politycznym. Zmiany zachodzące w argumentacji dyplomacji chińskiej definiowane są jako pochodna interakcji społecznej Chin ze światem, która weszła w gwałtowną fazę po wojnach opiumowych. Klasycz-na, w tym ujęciu, jest praca Marty Finnemore National Interests in International Society, przedstawiająca nową analizę zachowań i ewolucji podmiotów na are-nie międzynarodowej. Wskazuje ona, by dla zrozumienia zachowania podmiotu na arenie międzynarodowej prowadzić systematyczne badania zmieniających się znaczeń i wartości społecznych, wyrażanych w języku, a warunkujących zmiany
tożsamości i interesów3. Ważne jest tu odniesienie do teorii konstruktywistycznej
Alexandra Wendta, Nicolasa Onufa i Friedricha Kratochwila i dyskursu konstruk-tywistycznego w Chinach, wprowadzonego przez Qin Yaqinga z pekińskiego Instytutu Dyplomatycznego. Podstawowym elementem konstruktywistycznej wizji świata jest krytyka pozytywistycznego myślenia i odrzucenie paradygmatu o obiektywnej rzeczywistości, która li tylko rozpatrywana jest jako produkt ludz-kiej świadomości. W tym przypadku podjęto próby postmodernistycznej dekon-strukcji obiektu badanego, tak by wyjaśnić za pomocą analizy retoryki motywy
działania na arenie międzynarodowej4. Kluczowe w tym wypadku jest określenie
elementów tworzenia i wyrażania tożsamości, do których należy zaliczyć język. Zachowanie aktora w stosunkach międzynarodowych warunkowane jest zatem jego poczuciem tożsamości, która kreowana jest przez slogany i argumenty przed-kładane w momencie interakcji z „innym”. W konsekwencji powstaje swoista wspólnota przekonań i idei, wyznaczająca jednocześnie własne granice i budują-ca poczucie przynależności narodowej.
Druga perspektywa związana jest z tworzeniem ram strategii polityki za-granicznej w oparciu o teorię racjonalnego wyboru. Polityka zagraniczna jest tu rozumiana jako proces aktywności politycznej podejmowanej przez państwo, który jest adresowany i prowadzony w środowisku międzynarodowym. Aby
3 M. Finnemore, National Interest in International Society, Cornell University Press, New
York 1996.
4 R. Jackson, G. Sorensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i
kie-runki badawcze, tłum. A. Czwojdrak, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 269−275.
zrozumieć politykę zagraniczną państwa, należy w pierwszej kolejności przed-stawić całość problematyki, uwarunkowania i przebieg procesu aktywności Chin na arenie międzynarodowej. Wydarzenia zachodzące we współczesnym świecie są wypadkową różnych procesów, w tym m.in. polityki zagranicznej. To właśnie od jej prowadzenia, jakości i formy zależy kształt współczesnych stosunków
mię-dzynarodowych5. W szerokim znaczeniu polityka zagraniczna oznacza
zorganizo-wany wysiłek państwa skierozorganizo-wany na zewnątrz, podporządkozorganizo-wany realizacji jego interesów. Polega na kształtowaniu otoczenia państwa w sposób przynoszący mu korzyść i modyfikowaniu sytuacji niekorzystnych. Polityka zagraniczna stanowi rodzaj celowej działalności państwa na arenie międzynarodowej. O celowym cha-rakterze działań państwa świadczy korelacja z określonym typem świadomości społecznej – potrzebami, wartościami i ideami. Cel jest zawsze stanem pożąda-nym, do którego dany podmiot dąży, podejmując odpowiednie decyzje i przedsię-wzięcia dla jego osiągnięcia. Polityka zagraniczna jest częścią polityki państwa, która funkcjonuje w środowisku wewnętrznym państwa, jak i międzynarodowym. Otoczenie polityki zagranicznej jest zatem bardzo szerokie i podlega wielu
wpły-wom6. W zakres debat na temat polityki zagranicznej wchodzi pojęcie
dyploma-cji, która rozumiana jest jako działalność organów państwowych realizujących politykę zagraniczną państwa poprzez instytucje i urzędy pełniące te funkcje oraz ich pracowników, personel dyplomatyczny służby zagranicznej. Drugie rozumie-nie pojęcia to dyplomacja jako sztuka prowadzenia i utrzymywania stosunków między państwami, przenośnie wyjaśniana jako zręczność, układność, obrotność, oraz postępowanie w sposób ostrożny, zręczny, przebiegły, czy też skryty. Nie-mniej warto tu przytoczyć bardziej pragmatyczną definicję dyplomacji przedło-żoną przez Henry’ego Kissingera. Porównuje on dyplomację do partii szachów, w której dokonując ruchu, należy obliczyć liczbę pól, które znajdą się w obrębie
działania figury czy piona, tak by ograniczać swobodę ruchu przeciwnika7.
Ważne z punktu widzenia analizy retoryki w polityce zagranicznej jest założe-nie racjonalności działań polityków. W tym kontekście teoria racjonalnego wyboru w prowadzeniu polityki zagranicznej jest rozumiana jako założenie: „Kiedy ludzie mają do wyboru kilka sposobów działania, zwykle robią to, co w świetle ich
przy-5 Por. Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, red. R. Zięba, Wydawnictwo Adam
Mar-szałek, Toruń 2004; T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wy-dawnictwo Uniwerstytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000; M. Nicholson, International Relations. A Concise Introduction, NYV Press, London 1998, s. 90–119.
6 Szerzej na ten temat zob.: R. Zięba, Uwarunkowania polityki zagranicznej państw,
[w:] Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa, red. R. Zięba, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 17–33; J. Kukułka, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfliktów w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2001, s. 243–256.
7 Por. H. Kissinger, Dyplomacja, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa 1996; Z.
puszczeń prawdopodobnie zapewni im najlepszy wynik”8. Zatem zarówno język,
jak i argumentacja, bądź jej brak, stanowią ważny element prowadzenia polityki zagranicznej, służący ochronie własnego interesu narodowego. Jednak, na co wska-zują krytycy teorii racjonalnego wyboru, należy wskazać elementy ograniczające racjonalny wybór decydentów, do których zalicza się normy, ideologie, strukturę społeczną czy konwencje. Mimo to należy podkreślić, iż dla zachowania i ochro-ny tożsamości, a także utrzymania i rozwinięcia interesów materialochro-nych, opartych np. na inwestycjach zagranicznych czy gromadzeniu rezerw walutowych, sloga-ny i argumenty są dobierane w sposób racjonalsloga-ny. Dochodzi tu do analizy sytuacji międzynarodowej, a także oparcia się na wcześniej określonych celach dyploma-tycznych. Tym samym retoryka jest narzędziem w strategii polityki zagranicznej
pod-miotu, stając się jednocześnie utylitarnym elementem kompleksowej siły państwa9.
W pracy posłużono się pięcioma głównymi pojęciami: sloganu, retoryki, toż-samości, oddziaływania soft power oraz dyplomacji wymuszania (coercive diplo-macy), a także podjęto próbę ustalenia zależności zachodzących między wyżej wymienionymi czynnikami a prowadzoną polityką zagraniczną. Mimo że anoni-mowy urzędnik partyjny, cytowany przez Johna W. Lewisa i Xue Litaia, uznaje, iż Zachód zwraca uwagę li tylko na slogany, to jednak slogan staje się ważnym
czynnikiem kreującym życie społeczne, polityczne i gospodarcze10. Wraz ze
sloga-nem nadawca wyjaśnia własne stanowisko, pozycję czy działania. W tym miejscu dochodzi do rozpoczęcia procesu komunikacji i tworzenia retorycznego otoczenia dla działań materialnych. Służy temu miękkie oddziaływanie, rozumiane głów-nie jako przyjęcie określonej strategii retorycznej, mającej budować efektywne środowisko dla działań w polityce, w tym w polityce zagranicznej. Z drugiej zaś strony interakcja retoryczna tworzy tożsamość rozumianą jako poczucie odrębno-ści kształtowane w procesie interakcji z „innym”. Wraz z modernizacją państwa i przechodzeniem przez kolejne etapy transformacji materialnej tożsamość pod-miotu łączy się z interesem narodowym. Buduje to logiczną całość, tworząc model łączący w sobie konstruktywizm z realizmem, które wzajemnie się nie wykluczają. Umiejętne dobranie sloganu, a następnie zasadna argumentacja i dobór elementów retorycznych stanowią o sile oddziaływania podmiotu na odbiorców jego komu-nikatu, a tym samym slogan i retoryka stają się częścią miękkiego oddziaływania. W tym kontekście, w centrum zainteresowania jest zagadnienie retoryki i
wpływa-nia na odbiorcę, nie zaś normatywny wymiar przedkładanych argumentów11.
8 H. Ward. Teoria racjonalnego wyboru, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych,
red. D. Marsch, G. Stoker, tłum. J. Tegnerowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kra-ków 2006, s. 63.
9 Ibidem.
10 J. W. Lewis, Xue Litai, Social Change and Political Reform in China: Meeting the
Chal-lenge of Success, „The China Quarterly” 2003, no. 176, s. 939.
11 Na temat wzajemnych relacji między modelem, teorią, metodologią a metodą zob.:
D. Silverman, Prowadzenie badań jakościowych, tłum. J. Ostrowska, red. nauk. K. T. Konecki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 133−138.
Podejmując problem retoryki stosowanej przez dyplomację chińską, doko-nano podziału na trzy dekady, związane ze zmianami przywództwa w struktu-rach partyjnych i państwowych. Porównanie trzech dekad po 1978 r., związanych z kolejnymi pokoleniami chińskich przywódców − Deng Xiaopingiem, Jiang Zeminem oraz Hu Jintao − pozwoliło na wskazanie głównych czynników
wa-runkujących zmiany w retoryce chińskiej dyplomacji12. Każde z dziesięcioleci
charakteryzowało się inną dynamiką zmian wewnętrznych, wyzwań, szans i za-grożeń. Ta sytuacja, zdaniem autora, warunkowała formę komunikatu i argu-mentacji chińskiej dyplomacji. W oparciu o wyżej wymienioną strukturę należy wskazać zmienne zależne, niezależne i poboczne, mające wpływ na taki czy inny kształt sloganu i retoryki. W pierwszej kolejności zmienna zależna przedstawia-na jest jako zmiany zachodzące w sferze retorycznej i argumentacji chińskiej polityki zagranicznej. Za zmienną niezależną należy uznać, przyjęte wraz z wstaniem Chińskiej Republiki Ludowej, zasady chińskiej dyplomacji, które po-zostawały i pozostają niezmienne. Pięć zasad pokojowego współistnienia przez cały okres po 1978 r. stanowi stały punkt odniesienia w dyskusjach o chińskiej polityce zagranicznej. Do zmiennych pobocznych należy zaliczyć zmiany w śro-dowisku wewnętrznym, rozumiane tu jako tranzycja władzy w łonie Komuni-stycznej Partii Chin, wzrost potencjału gospodarczego, wojskowego czy też narastające problemy społeczne i konieczność ich rozwiązania. Ponadto jako zmienną poboczną, choć wynikającą w sposób pośredni z konieczności zmian personalnych w partii, należy uznać ocenę sytuacji międzynarodowej i percepcję
innych podmiotów w odniesieniu do pozycji Chin na arenie międzynarodowej13.
Przyjęta metoda daje zatem możliwość zrozumienia zmian zachodzących w sa-mych Chinach, środowisku zewnętrznym i w tym kontekście określenia zmian w chińskiej argumentacji na arenie międzynarodowej.
W przedłożonej analizie posłużono się dwoma badaniami porównawczymi: jakościowym i ilościowym. Pierwsze z nich cechuje się dużym „holizmem”, dru-gie zaś ma przede wszystkich charakter analityczny − wyodrębniając określone zjawiska z ich kontekstu, porównuje je między poszczególnymi przypadkami, podczas gdy badania jakościowe rozpatrują je między poszczególnymi
przypad-kami we właściwym im kontekście, ujmując poszczególne przypadki jako całość14.
Omówienie zagadnienia retoryki oparto na krytycznej analizie dyskursu oraz ilościowego badania sloganów i tematyki w opracowaniach publikowanych
12 Por. Zhongguo gongchan dang yu dangdai Zhongguo waijiao (1949−2009)
(Komunistycz-na Partia Chin i dyplomacja Chin współczesnych (1949−2009)), red. Ji Pengfei, Zhonggong dangshi chubanshe 2010, s. 31−35.
13 Szerzej na temat metodologii zob.: P. Burnham, K. G. Lutz, W. Grant, Z. Layton-Henry,
Research Methods in Politics, Second edition, Palgrave Macmillan, New York 2008, s. 69−79.
14 J. Hopkin, Metody porównawcze, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych,
red. D. Marsch, G. Stoker, tłum. J. Tegnerowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 264−265.
przez Instytut Światowej Gospodarki i Polityki (1982−1989) oraz Instytut Badania
Problemów Międzynarodowych przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych ChRL.
Badania sloganów i tematyki oficjalnych dokumentów oparto na analizie treści, polegającej w tym wypadku na stworzeniu zbioru kategorii sloganów, a następnie przedstawieniu ich ilości i kontekstu, w jakim występowały. Celem zatem jest zro-zumienie deklaracji, jakie przedstawiają Chiny w stosunkach międzynarodowych,
i wyjaśnienie, jak są one używane w konkretnych sytuacjach15. Kluczowym
zagad-nieniem jest tu analiza dyskursu, rozumianego za Philipsem i Hardy jako „teksty, konwersacje oraz praktyki związane z konkretnym przedmiotem, uzależnione od kontekstu, w którym zostały stworzone i opublikowane”. W pracy przedstawiono analizę dyskursu politycznego w polityce zagranicznej, rozumianego jako dys-kurs posiadający funkcje polityczne, a co za tym idzie nawiązujący do rozważań Edwarda Halla. W tym wypadku dyskurs ten ma spełniać role kontrolno-propa-gandowe, tak by zapewniać podmiotowi dominującemu możliwość wpływania na zachowania i preferencje adresatów. Mimo że teoretycznie jako adresatów winno się rozumieć odbiorców zagranicznych, to jednak dyskurs polityczny w polityce
zagranicznej wynika jednocześnie z wewnętrznych debat i jest ich elementem16. Co
ważne, jak zauważa Teun Van Dijk, w badaniach dyskursu badacze mogą znaleźć się na dwóch skrajnych pozycjach: pierwszej − w której zakłada się a priori, iż nie-równości społeczne mogą być reprodukowane w dyskursie, i drugiej − wskazującej na kontekst wypowiedzi i jego przedstawienie. Analiza dyskursu opiera się głównie na tym, co się mówi − tzn. na mechanizmach konstruowania argumentów, idei etc., oraz na tym, czego się nie mówi − czyli przemilczeniach, brakach i opuszczeniach. W tym aspekcie, jak zauważa Tim Rapley, istotne staje się badanie siły retorycznej prezentowanych tekstów. W jaki sposób omawiane kwestie są strukturalizowane i organizowane oraz przede wszystkim, jak tekst stara się przekonać nas o
prawo-mocności zawartej w nim argumentacji17. W analizie dyskursu interesujące jest to,
w jaki sposób język znajduje zastosowanie w rozmaitych kontekstach, jak kreuje i wytwarza konkretne oddziaływanie, kreuje tożsamości, praktyki, wiedzę i zna-czenia. Niewątpliwie podjęcie takiej analizy określa, w jaki sposób używana reto-ryka, prócz oddziaływania na odbiorcę, kreśli, definiuje i kategoryzuje opisywaną
rzeczywistość18. W pracy oparto się na analizie dyskursu chińskiej dyplomacji, co
15 D. Silvermann, Interpretacja danych jakościowych Metody, analizy rozmowy, tekstu i
inte-rakcji, tłum. M. Głowacka-Grajper, J. Ostrowska, wprow. K. T. Konecki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 148−149.
16 M.in. P. Chilton, Analysing Political Discourse: Theory and Practise, Routledge, London
2004; G. Orwell, Politics and the English Language, [w:] Critical Discourse Analysis: Critical Concept in Linguistic, Routledge, London 2002, s. 29−39; N. Chomsky, E. Herman, Manufacturing Consent: Thought Control in Democratic Societies, Pantheon Press, London 1988.
17 T. Rapley, Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2010, s. 194−198.
oznacza analizę sloganów i retoryki charakterystycznych dla zbioru tekstów do-tyczących chińskiej polityki zagranicznej i ogniskujących się wokół aktywności Chin w stosunkach międzynarodowych. Druga z metod odzwierciedla pozytywi-styczną ideę − wiedzy mającej opierać się na tym, co obiektywne i namacalne.
Ma to na celu stworzenie precyzyjnego pomiaru badanych danych19. Analiza
ilo-ściowa sloganów i opracowań w periodykach naukowych wydawanych w Chi-nach w zasadniczy sposób uzupełniła analizę jakościową prezentowaną w tekście. Przeprowadzając badania ilościowe sloganów w referatach partyjnych i sprawoz-daniach z pracy rządu oraz idącej za nimi argumentacji, należy wnosić, iż przez pryzmat takiego podejścia możliwe jest określenie subiektywnych doświadczeń Chin w stosunkach międzynarodowych oraz zmieniających się oczekiwań Chin wobec środowiska międzynarodowego. W ten sposób poniżej przedstawiane tezy zostały poparte zarówno analizą jakościową dyskursu, jak i analizą ilościową slo-ganów i tematyki opracowań dotyczących relacji międzynarodowych.
W dotychczasowej literaturze przedmiotu nie przedłożono podobnego opra-cowania. Nurt konstruktywistyczny, reprezentowany głównie przez Williama Callahana z University of Manchester, Daniela Lyncha z University of Southern California czy Qin Yaqinga z Instytutu Dyplomatycznego w Pekinie, nie przed-stawiał relacji między politycznymi deklaracjami i retoryką a konstruowaniem
międzynarodowej tożsamości Chin20. Z drugiej zaś strony, spojrzenie związane
z realizmem politycznym głównie prezentowane było przez amerykańskich po-litologów, m.in. Davida Shambaugha czy Roberta Suttera. Przedstawiony temat został poddany analizie głównie w oparciu o teksty źródłowe, periodyki naukowe oraz literaturę wydawaną w Chińskiej Republice Ludowej. Do materiałów źró-dłowych, wykorzystanych w pracy, zalicza się referaty partyjne i sprawozdania z pracy rządu przedkładane przed Ogólnochińskim Zgromadzeniem Przedstawi-cieli Ludowych, a także przemówienia przywódców chińskich w czasie wizyt zagranicznych, publikowane w „Dzienniku Ludowym” oraz na stronach inter-netowych Agencji Prasowej „Nowe Chiny”. W przedstawionej analizie, z uwagi na ograniczony dostęp, nie wykorzystano materiałów ze spotkań zagranicznych kierownictwa partii w Chinach. Ponadto, w opracowaniu chińskich rozważań na temat filozofii, zagadnień semantycznych, języka, wykorzystano pozycje po-święcone chińskiej retoryce autorstwa m.in. Xing Lu, Tu Weiminga, Li Zehou,
19 P. John, Metody ilościowe, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsch,
G. Stoker, tłum. J. Tegnerowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 217−220.
20 M.in. W. Callahan, China. A Pessoptimist Nation, Univeristy of Oxford Press, Oxford
2010; D. Lynch, Rising China and Asian Democratization: Socialization to “Global Culture” in the Political Transformations of Thailand, China, and Taiwan, Stanford University Press, Stanford 2006; Qin Yaqing, Quanli, zhidu, wenhua. Guoji guanxi lilun yu fanfa yanjiu wenji (Siła. Instytucje. Kultura. Zbiór artykułów o teorii stosunków międzynarodowych i metodach badawczych), Beijing daxue chubanshe, Beijing 2010.
Lisy Raphals, Andy Kirkpatricka oraz Ji Fengyuana. W odniesieniu do zagadnień tradycyjnej myśli chińskiej strategii wykorzystano prace profesora K. Gawli-kowskiego, Ralpha Sawyera, Li Linga, Zhou Piqi czy Niu Xianzhonga. W przed-stawianych ocenach sytuacji międzynarodowej powoływano się na artykuły publikowane w periodykach: „Shijie jingji yu zhengzhi” (Światowa Gospodarka i Polityka) wydawanym przez Instytut Gospodarki i Polityki Światowej, „Waijiao pinglun” (Przegląd Dyplomatyczny) wydawanym przez Instytut Dyplomatyczny w Pekinie, „Guoji wenti yanjiu” (Studia Problemów Międzynarodowych)
wyda-wanym przez Instytut Studiów Międzynarodowych przy MSZ, „Guoji zhengzhi
yanjiu” (Studia Polityki Międzynarodowej) wydawanym przez Uniwersytet Pe-kiński oraz „Guoji zhengzhi kexue” wydawanym przez Uniwersytet Qinghua. Wykorzystane w pracy opracowania były publikacjami profesora Jana Rowiń-skiego wydawanymi przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych. Dodat-kowo praca została wzbogacona o ustalenia głównych akademików pekińskich zajmujących się problematyką międzynarodową, w tym Wang Jisi – dziekana studiów międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego, Wang Yizhou – prodzie-kana studiów międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego, Yan Xuetonga – ze Szkoły Stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie Qinghua, Qin Yaqinga – z Instytutu Dyplomatycznego, Shi Yinhonga – pracującego na Uniwersytecie Ludowym oraz Li Shaojuna – profesora Instytutu Światowej Gospodarki i Poli-tyki oraz młodszych pracowników naukowych uczelni pekińskich. W odniesieniu do analiz języka i relacji tegoż z polityką za istotne należy uznać publikacje Sun Jisheng z Instytutu Dyplomatycznego, która przedstawiła analizę języka i kre-owania reżimu międzynarodowego amerykańskiej dyplomacji przed wybuchem
wojny w Iraku21.
Analizę tematu przeprowadzono w czterech rozdziałach mających struktu-rę chronologiczno-problemową. W pierwszej części rozdziału 1 stworzono, na podstawie analizy teoretycznej roli sloganów, retoryki, tożsamości i miękkiego oddziaływania, model teoretyczny opisujący niematerialną rzeczywistość polityki zagranicznej. W tym kontekście zdefiniowano pojęcia sloganu, języka i retoryki, odnosząc się zarówno do dyskursu zachodniego, jak i chińskiego, w tym kładąc nacisk na ukazanie relacji między językiem a rzeczywistością. W kolejnych trzech rozdziałach przyjęto tożsamą strukturę rozdziałów, omawiając kolejno: sytuację wewnętrzną pod kątem politycznym, społecznym i gospodarczym, dalej oficjalny dyskurs partyjno-państwowy przedstawiany w referatach i sprawozdaniach z prac rządu oraz retorykę stosowaną w czasie wizyt zagranicznych i w okresach kryzy-sowych, a w ostatniej części rozdziału zawarto analizę i ocenę sytuacji między-narodowej, wyłaniającą się z artykułów publikowanych w chińskich periodykach poświęconych stosunkom międzynarodowym.
21 Por. Sun Jisheng, Yuyan, yiyi yu guoji zhengzhi. Yilake zhanzheng jiexi (Język, znaczenie
W pierwszej części rozdziału pierwszego skupiono się na analizie roli języka i retoryki w życiu społecznym i politycznym, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki języka dyplomacji. Przedstawiono szeroką panoramę rozważań filozo-ficznych, koncentrując się na analizie chińskiego spojrzenia na język i retorykę, zarówno w filozofii przed zjednoczeniem Chin w 221 r. p.n.e., jak i w później-szych okresach, kończąc na okresie po utworzeniu Chińskiej Republiki Ludowej. W dalszej części pierwszego rozdziału podjęto próbę analizy wpływu języka i ar-gumentacji na konstrukcję tożsamości w stosunkach międzynarodowych, opiera-jąc się głównie na debatach toczonych w Chinach. W ostatniej części rozdziału przedstawiono relacje między retoryką a miękkim oddziaływaniem, będącym ele-mentem strategii w polityce zagranicznej. W drugim rozdziale omówiona została retoryka w pierwszym okresie reform, do 1992 r. W okresie przejmowania wła-dzy przez Deng Xiaopinga nowe slogany, m.in. „Poszukujmy prawdy w faktach”, były istotnym orężem w walce politycznej z Hua Guofengiem. W tym wypadku argumenty przytaczane w polityce zagranicznej ogniskowały się wokół pragmaty-zmu odbiorców komunikatów, a także podkreślania „wzajemnego uczenia się od siebie”. Dodatkowym elementem było uwidocznienie niezależnej polityki, mają-cej gwarantować niezależność. Wynikało to z traumy wojen opiumowych i pora-żek w okresie późnej dynastii Qing. Na szczególną uwagę zasługuje tu materiał opracowany w ostatnim podrozdziale, dotyczącym oceny sytuacji międzynarodo-wej, oparty na analizach publikowanych jako „materiały wewnętrzne” (nei can) w miesięczniku „Światowa Gospodarka i Polityka”.
W trzecim rozdziale przedłożono analizę redefinicji dyskursu z socjalistycz-nego na narodowy. Z punktu widzenia zmiany retoryki chińskiej dyplomacji, warunkowanej zmianą dyskursu wewnętrznego, ważny był rozłam w strukturach partyjnych i wydarzenia na Placu Tian’anmen. W latach 90. redefinicja układu międzynarodowego postawiła przed chińską dyplomacją poważne wyzwania. Stąd też przywiązanie do haseł Deng Xiaopinga „niskiego profilu i zyskiwania czasu” stało się wytyczną działań dyplomatycznych, w tym także w sferze reto-rycznej. Mimo to podstawowym zadaniem były reformy, a te nie były możliwe bez dalszego otwarcia Chin na świat. Decyzja o ponownym otwarciu została podjęta w 1992 r. i od tego czasu Chiny nieprzerwanie prowadzą politykę otwar-cia. Wzmożona interakcja nie przebiegała jednak bezkonfliktowo. W 1999 r. Chiny zostały poddane próbie. Pomimo że oskarżono je o łamanie praw czło-wieka, prowadziły bardzo oszczędną w słowach politykę zagraniczną. Jednak narastająca niechęć do Chin i lansowane teorie „zagrożenia chińskiego” skłoniły elity chińskie do określenia polityki zagranicznej nowym sloganem − „pokojowe wzrastanie”. Po raz pierwszy Chiny, łamiąc zasadę „niskiego profilu” i „ukrywa-nia intencji”, otwarcie przedstawiły własne zamiary. Jednak zarówno na scenie wewnętrznej, jak i za granicą, nowa argumentacja w dalszym ciągu wzbudzała podejrzliwość. Mimo że po kilku miesiącach „wzrastanie” zastąpiono „rozwo-jem”, to slogan ten był kluczowy z punktu widzenia zmian w chińskiej retoryce na arenie międzynarodowej.
Negatywna ewaluacja wcześniej dobranych sloganów miała istotny wpływ na zmianę oficjalnej argumentacji, choć i tu należy się odwołać do zwiększają-cych się problemów społeczno-gospodarczych w Chinach i zmian na szczytach
władzy. Przyjęta i przedstawiona przez Hu Jintao w ONZ w 2005 r. koncepcja
„harmonijnego świata” z jednej strony wyrażała chęć konstruktywnego wkła-du w kreowanie systemu międzynarodowego, lecz z drugiej, w rzeczywistości istotniejszej, wynikała z konieczności dopasowania języka do wewnętrznych problemów społecznych. Tu znaczenia nabierała interpretacja przytaczanych ar-gumentów, dająca możliwości manewrowania w prowadzonej polityce zagranicz-nej. Dobór argumentów moralnych, wynikający z konieczności łagodzenia napięć wewnątrz Chin, i związane z tym problemy interpretacyjne mogły jednak ponow-nie prowadzić do ponow-niewłaściwego odczytania chińskich intencji. Bowiem podmiot próbujący opisywać swoją pozycję językiem moralności stanowi niebagatelne wyzwanie dla funkcjonującego systemu międzynarodowego, a także może być postrzegany jako dążący do rewizji istniejącego układu, co w konsekwencji może powodować powstawanie reakcji równoważących taką właśnie percepcję.
* * *
W pracy autor starał się omówić powyżej wskazane problemy. Kluczowa była bariera dotycząca interpretacji języka, przysłów, idiomów i powiedzeń, dają-cych często różnorakie możliwości interpretacji, zależnie od kontekstu. W tym też upatrywana jest siła sfery retorycznej polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej oraz czynnik odzwierciedlający charakter Chin. Z punktu widzenia zro-zumienia procesów zachodzących w stosunkach międzynarodowych analiza reto-ryki, zwłaszcza warunkowanej językiem wysokokontekstowym, pozwala inaczej spojrzeć na chińską politykę zagraniczną. Ukazuje ona rozliczne problemy, przed jakimi stają Chiny oraz inne podmioty stosunków międzynarodowych, a wyni-kające z konieczności włączenia nowego, ambitnego aktora, jakim jest Chińska Republika Ludowa. W tym przypadku pogodzenie teoretycznej perspektywy kon-struktywizmu i realizmu było sprawą naturalną, porządkującą wywód pod wzglę-dem logicznym.
Rozdział I
Retoryka, tożsamość i oddziaływanie
w stosunkach międzynarodowych
Podejmując rozważania na temat znaczenia czynników niematerialnych w stosunkach międzynarodowych, takich jak idee czy tożsamość, należy zwró-cić uwagę na rolę języka i jego szczególną formę, jaką jest retoryka. Kreowanie polityki zagranicznej wymaga przemyślanych decyzji, a zarazem konstruowania argumentacji i nadawania formy i kształtu językowego podejmowanym i prze-kazywanym decyzjom. Język staje się szczególnym narzędziem oddziaływa-nia, perswazji czy też kamuflażu, pod którym ukrywają się prawdziwe intencje
nadawcy1. Niewątpliwie, zarówno język, jak i retoryka wynikają z wcześniej
zde-finiowanego interesu oraz nakreślonych celów nadawcy, które w trakcie interakcji stają się narzędziem miękkiego, pośredniego bądź bezpośredniego oddziaływa-nia. W zależności od doboru sloganu, a następnie argumentacji – retoryki, pod-miot komunikujący się kształtuje własną postawę, stwarzając ramy i kreując tym samym bazę do działań dyplomatycznych. W tym przypadku kluczowe stają się pytania o zależność między językiem warunkującym aktywne działanie a odda-jącym zachowanie status quo i postawę pasywnego obserwatora.
W rozważaniach określających ramy teoretyczne zależności między sloga-nem, retoryką a oddziaływaniem należy rozgraniczyć dwa ujęcia, pierwsze kon-struktywistyczne, mówiące o budowaniu tożsamości międzynarodowej przez slogany i argumenty, i drugie, mające za zadanie opisać rolę języka w strategii po-lityki zagranicznej państwa. W pierwszym przypadku, idealizującym rzeczywi-stość stosunków międzynarodowych, ważnym zadaniem będzie określenie relacji między językiem a tożsamością, na tej podstawie wykreowanie jej obrazu, a także wyjaśnienie schematów określonych zachowań. W drugim zaś podejściu, wią-żącym się z teorią racjonalnego wyboru, konieczne jest ustalenie relacji między
1 Język definiuje się jako dziedzinę kultury, współtworzoną przez kolejne elementy: słownik
– zbiór znaków prostych, gramatykę – zbiór zasad i reguł precyzujących sposób konstruowania znaków złożonych ze znaków prostych, dyrektyw znaczeniowych określających użycie znaków, wzajemne relacje między znakami w ramach danego systemu oraz podporządkowanie znakom kon-kretnego znaczenia. Definicja wg J. Zdybel, [za:] M. Wendland, Konstruktywizm komunikacyjny, „Biblioteka Komunikacji Społecznej”, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu A. Mickiewicza, Poznań 2011, s. 27−28.
używanymi argumentami, wynikającymi ze zdefiniowanego interesu państwa. W procesie komunikacji podmiot wyraża własne potrzeby i oczekiwania, prowa-dząc jednocześnie do ochrony określonego interesu, budowania strefy wpływów oraz realizacji własnej strategii w polityce zagranicznej.
Chiny jako podmiot stosunków międzynarodowych, wchodząc w struktury systemu międzynarodowego, rozumianego jako organizacja społeczna, natrafiły na pewne określone trudności. Pochodząc bowiem z innego kręgu kulturowego oraz politycznego, narażone były na krytykę ze strony podmiotów wcześniej two-rzących system. W takiej sytuacji język staje się narzędziem tworzenia własnej podmiotowości−tożsamości, staje się nośnikiem przekazującym wolę, intencje czy interesy. Przedstawiając poszerzoną analizę głównego zagadnienia, skupiono się przede wszystkim na: zdefiniowaniu języka i retoryki, omówieniu roli języka w teorii stosunków międzynarodowych z uwzględnieniem szkoły konstruktywi-stycznej i postkonstruktywikonstruktywi-stycznej. W ostatniej części rozdziału podjęto próbę ustalenia relacji retoryki do kwestii oddziaływania zarówno soft power, jak i dy-plomacji środków przymusu (coersive diplomacy) w planowaniu strategii Chin na arenie międzynarodowej. Z punktu widzenia określenia ram teoretycznych, defniowany jest aparat pojęciowy narracji oraz przedstawione są relacje między wspomnianymi elementami – językiem, sloganem politycznym a argumentacją, retoryką oraz tworzeniem ram dla oddziaływania materialnego.
Teoretyczne aspekty retoryki i języka polityki
Analizując politykę, w tym politykę zagraniczną, należy uznać, iż spory i ar-gumenty pełnią w niej rolę kluczową. Retoryka zatem, w szerokim znaczeniu, rozumiana jest jako sztuka przekonywania oraz umiejętność wpływania na po-stawy słuchaczy w celu zmiany ich preferencji czy też zachowania się. W tym kontekście retoryka była, jest i będzie funkcjonalną i utylitarną biegłością w
po-sługiwaniu się językiem i argumentacją2.
W dorobku cywilizacji europejskiej, zarówno w starożytnej Grecji, jak i w Rzymie, funkcjonowały odmienne podejścia do retoryki. Platon w Gorgia-szu zauważał, iż retoryka służy pracy nad doskonaleniem dusz współobywateli i określał ją mianem „walki, która zawsze karze mówić to, co najlepsze; wszystko jedno czy to będzie miłe, czy niemiłe słuchaczom”. W tym rozumieniu retoryka stawała się narzędziem oszustwa, a nie dążenia do prawdy, gdyż w żaden sposób nie interesowała się moralnością, a opierając się jedynie na sądach
prawdopo-2 L. Lachowiecki, Sztuka umiejętnego wypowiadania się, zasady retoryki klasycznej,
Wydaw-nictwo „Sternik”, Warszawa 1998, s. 13−18; A. Budzyńska-Daca, Sztuka argumentacji, [w:] Reto-ryka, red. M. Barłowska, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 70.
dobnych, uzależniała wszystko od woli nadawcy3. W inny sposób przedstawiał
ten problem Arystoteles mówiąc, iż jest to sztuka perswadowania i rozumiana jest jako „umiejętność metodycznego odkrywania tego, co w odniesieniu do
każ-dego przedmiotu może być przekonywające”4. Konceptualizacja artystotelejska
komunikacji retorycznej zakładała, że jest to proces, w którym poszukuje się czynników i struktur możliwych do rozróżnienia w badanym temacie, ale zawsze traktuje się je w aspekcie ich funkcji w kontekście przedstawianych argumentów. Proces ten jest zatem funkcjonalnie uwarunkowany podmiotami oddziałującymi wzajemnie na siebie, przez swoje wypowiedzi, w ramach szerszego kontekstu
uwarunkowań5. Do rozważań Arystotelesa nawiązywał Cyceron, który
zazna-czał: „Nie wydaje mi się zresztą, aby mogło być coś świetniejszego, jak umieć mocą swych słów trzymać w napięciu zebrany tłum, skłaniać myśli słuchaczy,
skierować ich wolę, dokąd by się chciało, a od czego by się chciało odwodzić”6.
Co ważne, określał retorykę jako część wiedzy politycznej, natomiast Kwinty-lian uważał retorykę za równoznaczną z polityką. W takim rozumieniu retoryka
stawała się coraz bardziej utylitarna7. W rozważaniach myślicieli starożytnego
Rzymu właściwością retoryki było kształtowanie dobrej woli audytorium, zatrzy-mywanie lub odwracanie uwagi – chwyt podporządkowania wcześniej nakreślo-nym celom, z kolei miernikiem rzetelności mówcy miał być jego etos, będący
emanacją sumienia obywatelskiego8.
Współczesny nurt badań retoryki ukształtował się w połowie lat 20. XX w.
w Stanach Zjednoczonych za sprawą Herberta Augusta Wichelnsa, który swo-je analizy poświęcał głównie wystąpieniom publicznym: „Krytyka retoryczna traktuje mowę jako komunikację ze specyficzną publicznością i widzi swój cel w analizie i ocenie stosowanych przez mówcę metod przekazywania swoich idei
słuchaczom”9. Badania te obejmują analizę osobowościową mówcy, motywy jego
działania, cele i oceny przez niego formułowane, styl, dobór argumentów i do-wody oraz sposób przekazania wypowiedzi. W strukturalizmie amerykańskim podkreślano, iż nadawca komunikatu, używając danego języka czy retoryki, umiejscawia się w przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Idąc dalej
stwierdza-my, iż argumentacja jest świadomym wyborem kreującym tożsamość nadawcy10.
3 A. Kucz, Retoryka i oratorstwo w starożytności, [w:] Retoryka, red. M. Barłowska, A.
Bu-dzyńska-Daca, P. Wilczek, s. 19.
4 Ibidem.
5 R. B. Douglas, Arystotelesowska koncepcja komunikacji retorycznej, [w:] Retoryka,
red. M. Skwara, „Słowo. Obraz. Terytoria”, Gdańsk 2008, s. 86−87.
6 J. Lichański, Co to jest retoryka?, Polska Akademia Nauk, Kraków 1996, s. 4. 7 A. Kucz, op. cit., s. 25.
8 K. Burke, Tradycyjne zasady retoryki, [w:] Retoryka, red. M. Skwara, s. 40; A. Kucz,
op. cit., s. 31.
9 J. Lichański, op. cit., s. 58.
10 M. Czerwiński, Język. Ideologia. Naród. Polityka językowa w Chorwacji a język mediów,
Ważna, jak akcentował Kenneth Burke, będzie analiza języka użytego przez nadawcę w celu kształtowania lub wywołania pewnych działań innych pod-miotów, a zatem określenie związków między językiem a życiem społecznym. W tym sensie retoryka staje się teorią społeczną uwikłaną w proces spełniania się aktu mowy z interakcyjną kombinacją intencji nadawcy i interpretacji czy
oczekiwań odbiorcy11. W przedstawianych analizach wskazuje się, iż głównym
elementem retoryki jest dowodzenie (argumentatio), a przedstawienie dowodów możliwe jest przy oparciu się na ustawach, umowach czy przysięgach lub sztuce retorycznej. Ta z kolei opiera się na argumentach: etycznych − dotyczących cha-rakteru działań i dążeń mających na celu wywołanie emocji u słuchacza, oraz lo-gicznych, a raczej pragmatycznych − opartych na przesłankach lolo-gicznych, które za pomocą dowodzeń pewnych, bądź prawdopodobnych, usiłują stworzyć trudno podważalną wiarygodność. W tym przypadku zamiast indukcji przywołuje się przykład, a zamiast dedukcji lub sylogizmu − entymemat odwołujący się głów-nie głów-nie do wiedzy, lecz mgłów-niemań i poszlak. Ponadto należy zwrócić uwagę na trzy części: inventio − obejmujące topikę, oznaczające wybór: myśli, informacji, tematu, sposobu rozwiązania postawionego problemu oraz jego określania, czy-li naukę o status oraz argumentację, które odpowiadają na pytania: jaki cel ma spełniać tekst, kto mówi i kim są jego odbiorcy; dispositio − odnoszące się do kolejności argumentów oraz wyboru sposobu układu tekstu oraz elocutio −
obej-mujące tropy i figury, cytaty i przysłowia oraz składnie retoryczne12.
W badaniach nad retoryką ważne miejsce zajmuje założenie o istnieniu topo-sów, czyli źródeł dowodów i pomysłów stosowanych w konkretnych sytuacjach, a mających sprowokować zakładany skutek. Wyróżnia się toposy wspólne, od-noszące się do zagadnień ogólnych, czyli takich, które łączą nadawcę i odbiorcę, jak np. koncepcje, wielkie tematy moralne, mity, symbole, na powszechnie zro-zumiałych frazesach i sloganach kończąc. Inny charakter posiadają natomiast to-posy wewnętrzne, opierające się na dialektyczno-logicznej dedukcji. Ich podziału dokonano zgodnie z elementami procesu dedukcyjnego, wyróżniając: toposy z definicji wskazujące na rodzaj, gatunek danej rzeczy, a więc podkreślające zróż-nicowanie, kolejne toposy dotyczące rodzaju i gatunku, odzwierciedlające klasy-fikację, w której rodzaj składał się z gatunków, a dowodzenia posiadały charakter od ogółu do szczegółu, czyli charakter dedukcyjno-indukcyjny. Ponadto w tym podziele wyróżniono toposy wynikające z wyliczenia części zwanych atrybuta-mi, sprawnościami lub cechami pobudzającymi uwagę słuchacza,
porządkują-11 J. Lichański, op. cit., s. 59; J. Warchala, Retoryka w obszarze public relations, [w:]
Retory-ka, red. M. BarłowsRetory-ka, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, s. 281.
12 Inny podział argumentów proponuje A. Budzyńska-Daca, wskazując: argumentum ad
an-tiquitatem (do starodawności), argumentum ab utili (do użyteczności), argumentum ad baculum (do kija), argumentum ad fidem (do wiary), argumentum a silentio (z milczenia), argumentum ad vani-tatem (do próżności). Por. J. Lichański, op. cit., s. 30−31; A. Budzyńska-Daca, Sztuka argumentacji, [w:] Retoryka, red. M. Barłowska, A. Budzyńska-Daca, P. Wilczek, s. 59−60.
cymi wywód oraz podnoszącymi indywidualność podmiotu retorycznego oraz toposy wynikające z pojęć rdzennych i pokrewnych, oparte na etymologii, czyli posiadające wspólny rdzeń, a także toposy wynikające ze związków przyczy-nowo-skutkowych, omawiające związek przyczyny i skutku we wnioskowaniu. Jako najbardziej skuteczne wskazywano powtarzanie toposów z okoliczności, dotyczących odpowiedzi na pytanie o czas, miejsce, osobę lub rzecz. W dalszej kolejności wskazywano na toposy z porównania rozumianego jako zestawienie dwóch znaczeniowo różnych rzeczy, toposy z podobieństwa, czyli oparte na ze-stawieniu dwóch różnych rzeczy mających punkty wspólne, oraz toposy z prze-ciwieństwa, tj. antytezy, czyli takie skonfrontowanie rzeczy, by ze szczególną
dobitnością uwydatnić cel perswazji13.
Wystąpienie z reguły składa się ze wstępu, w którym określony zostaje cel i rodzaj perswazji, zakończony na etapie inwencji rozumianej jako przedłożenie propozycji. W dalszym ciągu argumentacji wskazuje się na podział będący roz-winięciem epigramatycznego przedłożenia, wyszczególniający w sposób prosty i czytelny z rzeczy złożonych ich pojedyncze części (od ogółu do szczegółu), opo-wiadanie, służące opisowemu wyjaśnieniu przedmiotu mowy, skonstruowane w sposób logiczny, przemyślany i wiarygodny dla słuchacza w maksymalnie we-ryfikowalny sposób; argumentowanie, jako zwieńczenie zabiegów perswazyjnych, czyli przedstawienie argumentów przemawiających za lansowanym przez retora poglądem, myślą ukazywaną na tle innych argumentów, umiejętnie amplifikowa-nych dla potrzeb konkretnego wywodu; refutacja, czyli odpieranie argumentów. W zależności od stawianych zarzutów podmiot oskarżany może je odrzucić w na-stępujący sposób − kwestionując fakt, podważając interpretację faktów oraz war-tościując fakty lub też podważając rolę i kompetencję oceniającego.
W teoretycznych rozważaniach o retoryce przyjmuje się, iż argumentacja re-toryczna w wypowiedzi jest logiczna, jeśli wywód jest akceptowany przez odbior-cę. W innym przypadku, gdy nadawca komunikatu nie znajduje posłuchu, musi odwoływać się nie do logiki, lecz przesłanek emocjonalnych i psychologicznych, które mają znaczenie dużo bardziej istotne. Ocena przytaczanych argumentów zależy od nadawcy, który musi oszacować ewentualne korzyści płynące z użycia
emocjonalnych argumentów14. Istotnym elementem kompozycji retorycznej są
powtórzenia – paralelizmy. Zatem przyjmując taką perspektywę, należy uznać, iż retoryka to sztuka mówienia tego samego innymi słowami, tak by przekonać słuchaczy do własnych poglądów. Retoryka, oprócz logicznego wywodu, winna zawierać jeszcze elementy oddziaływania emocjonalnego. Przekonywanie słu-chacza może następować drogą apodyktycznego pouczania, argumentacją
praw-dopodobieństwa oraz argumentacją retoryczną15.
13 Ibidem, s. 60−62. 14 K. Burke, op. cit., s. 43.
Przedstawiane w retoryce argumenty odwołują się do rozumu, woli i uczuć. Pierwsze z nich odnoszą się do funkcji rozumu, jakimi są: tworzenie pojęć (nazw) i sądów (zdań) prowadzące do rozumowania (dowodzenia). Drugie argumenty, tzw. wolitywne (ethos) − oparte są na charakterze i osobowości mówcy, jego rze-telności i wiarygodności, a zależne od nastawienia i oddziaływania na odbiorców komunikatu (pathos). Aby argumenty spełniały swoją rolę, powinny odnosić się do moralności, mądrości i życzliwości nadawcy komunikatu bądź obrazu opisywa-nego w treściach komunikatu. Ostatnie ze wskazanych to argumenty uczuciowe,
odzwierciedlające nastawienie słuchaczy16. Istotne w kreowaniu argumentacji są
sylogizmy, rozumiane jako tworzenie z przesłanek zazwyczaj dwóch wniosków ogólnych. Wnioskowanie sylogistyczne dobrze wpisuje się w konstrukcje myśle-nia indukcyjnego, od szczegółu do ogółu, które służy tworzeniu wniosku ogólne-go. W sylogizmach wyróżnia się odmiany: epicheremat (zamysł) − dołączenie do jednej lub dwóch przesłanek uzasadnienia, entymemat − zwany też sylogizmem krótkim, w którym pomija się przesłankę. Ponadto podkreśla się wagę dylematu zawierającego dwa zdania, które uderzają w przeciwnika za pomocą alternatywy. W charakterze trzeciej przesłanki natomiast przedstawia się dwa zdania warun-kowe − jest to sylogizm antytetyczny, zawierający dwa wykluczające się stwier-dzenia, co ma prowadzić do ujęcia tematu dyskursu w sposób bardziej wyrazisty.
Ostatni sylogizm to sorites − ciąg przesłanek zakończonych wnioskiem17.
Nadawca, co istotne, oddziałuje na odbiorcę na wielu poziomach językowych: poziomie pozawerbalnym; poziomie językowym, w tym argumentacji; poziomie ról społecznych, który kreuje rolę społeczną przez użycie zestawu elementów języ-kowych, oraz poziomie dyskursów i mitów. Nadawca, posiadający określone cele i mający jawne (np. informację) i ukryte (np. perswazja) intencje komunikowania,
próbuje tworzyć sytuację dominacji w relacjach z odbiorcą18. Proces retoryczny
posiada zatem następujące właściwości: charakter interakcyjny, uwarunkowany jest sytuacyjnie, charakteryzuje się dynamicznością i perswazyjnością oraz so-cjopsychologicznym charakterem. W tym wypadku perswazyjność argumentów przejawia się narzuceniem określonej formy związku społeczno-psychologiczne-go, sugerującego jakiś obraz „ja” mówiącego oraz wprowadza określoną postawę
wobec świata zewnętrznego, rysuje kształt tego co było lub ma być w przyszłości19.
Z punktu widzenia konstruowania argumentacji, na co zwracali uwagę starożytni myśliciele, kluczowy był adresat, słuchacz. Najważniejsza była kwestia akceptacji i afirmacji przedstawianych mu słów. W momencie kiedy adresat utożsamiał się
z nadawcą, ten mógł wznosić się na wyżyny sztuki retorycznej20.
16 A. Zwoliński, Słowo w relacjach społecznych, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006,
s. 257−261.
17 L. Lachowiecki, op. cit., s. 45−67. 18 Ibidem, s. 115.
19 R. B. Douglass, op. cit., s. 88−90. 20 L. Lachowiecki, op. cit., s. 40−43.
Retoryka jest zatem kombinacją słów, gramatyki i kontekstu, który wyko-rzystywany swobodnie acz pragmatycznie ma prowadzić do osiągnięcia zamie-rzonych dążeń. Do głównych zadań retoryki należy zaliczyć funkcje kontrolne i regulujące, będącą narzędziem funkcję taktyczną, za pomocą której nadawca dąży do pewnego określonego celu, oraz funkcję osiągnięcia założonego efektu
czy celu21. Innym elementem wyróżnianym w literaturze przedmiotu jest
per-swazja, rozumiana jako metoda oddziaływania polegająca na skłanianiu innych do zaakceptowania naszych poglądów i celów na podstawie przekonania, po-zyskania ich zrozumienia i aprobaty dla naszych zamiarów lub akcji. Środkiem perswazji jest przede wszystkim argumentacja odwołująca się do argumentów logicznych oraz sugestii, która ma charakter jawny i jest formą podpowiedzi. Do kryteriów odróżniających perswazję od innych aktów należą przede wszystkim: odwoływanie się do intelektu lub emocji, nastawienie na efekt w postaci stanu świadomości i postaw bądź konkretnego działania oraz obecność lub brak zapo-wiedzi sankcji w przypadku niepodporządkowania się odbiorcy wobec nadawcy. Jak wskazuje Piotr Nowak, podstawowy jest tu również rodzaj relacji między nadawcą a odbiorcą, równorzędny bądź dominujący, oraz obecność elementu wartościowania jako elementu obligatoryjnego, fakultatywnego lub jego brak. Ważna jest też ogólna intencja mówiącego – pragnienie dobra dla adresata wy-powiedzi. W perswazji charakterystyczne są niedookreśloność, ogólnikowość, schematyczność, czyli posługiwanie się tymi samymi, automatycznie odtwarza-nymi formułami, najczęściej eufemizmami jako skutek przestrzegania
dyploma-tycznego tabu językowego22.
Należy ponadto zwrócić uwagę na kilka ważnych technik stosowanych w perswazji: po pierwsze, przekonanie odbiorcy o prawdomówności i prawdzi-wości przekazywanych treści; agresja, która przekreśla podmiotowość adresata i niszczy partnerstwo; selekcja informacji i językowych środków wyrażania, do-bór słów, które mają budzić pozytywne skojarzenia, bądź takich, które budzą lęk; niechęć i potrzeba zdystansowania się; powoływanie się na powszechność sądu; posługiwanie się językiem zwykłego człowieka; stosowanie superlatywów bądź słów „prawdziwy”, „naprawdę” oraz przenośni i porównań; presupozycje zakła-dające domyślne sensy wyrażeń; eufemizmy − stosowanie określeń zastępczych, by uniknąć wyrażeń precyzyjnie wskazujących na istotę sprawy, oraz stosowanie określonych środków składniowych, takich jak np. zdania przeciwstawne,
przy-czynowo-skutkowe, warunkowe czy przyzwolenia23.
21 Zhang Gong, Xiuci jiaoxue mantan (Rozmowy o nauczaniu retoryki), „Yuyan jiaxue yu
yanjiu” 1983, nr 3, s. 43; Zhu Keyi, Sheng Ruojing, „Huayu xiuci lilun yu shijian” xushi fanshi de juedu (Teoria i praktyka retoryki języka: rozumienie paradygmatów narracji), „Xiuci xuexi” 2006, nr 6, strona internetowa http://www.eywedu.com/xiucixuexi/xcxx2008/xcxx20080613.html (do-stęp: 12.09.2012).
22 P. Nowak, Retoryka a propaganda polityczna, [w:] Retoryka, red. M. Barłowska, A.
Bu-dzyńska-Daca, P. Wilczek, s. 207.
Polityka, w tym polityka zagraniczna, jest zdominowana przez działania i zachowania werbalne. Jak stwierdza Robin Tolmach Lakoff: „Język jest moto-rem napędowym polityki, determinantą sukcesu politycznego. Jest siłą sprawczą,
interpretującą zależności władzy. Język jest polityką”24. Język polityki rozumiany
jest jako odmiana języka ogólnego, wyodrębniona ze względu na funkcję i wy-raźną perswazyjność tekstów. Podtypami języka polityki jest język propagandy i agitacji oraz język dyplomacji. Niewątpliwie z uwagi na formułę zarządzania państwem, argumenty przytaczane w polityce zagranicznej są pochodną pro-pagandy wewnętrznej. Zdaniem autora, najlepszym zobrazowaniem i definicją propagandy jest stwierdzenie (za W. W. Bidellem): „Pod wpływem propagandy każda jednostka zachowuje się tak, jak gdyby jej reakcje były wynikiem jej wła-snej decyzji. Wiele jednostek można zmusić do takiego samego działania, przy
czym każdą pozornie kierują jej własne poglądy”25. Największe wojny czy
prze-miany społeczno-polityczne i ekonomiczne, jak zaznaczył P. Nowak, były w rów-nym stopniu efektem zarówno uwarunkowań zewnętrznych, jak i działalności retoryczno-propagandowej władców i przywódców ideowych żyjących w danej epoce. O wartości retorycznej propagandy politycznej decyduje w dużym stop-niu kształt i charakter komunikatu wysłanego do masowego odbiorcy. Głównym elementem jest tu jasne i precyzyjne zdefiniowanie wroga politycznego – pola-ryzacja rzeczywistości i operowanie dobrze zdefiniowanymi pojęciami „swój” i „obcy”. Ponadto cechą charakterystyczną propagandy jest schematyczność, sblonowość i w efekcie rytuał oraz „atrakcyjność” komunikatów, służących za-stąpieniu informacji przez podkreślanie samego faktu istnienia przekazu i aktu komunikacji między uczestnikami. Propaganda posługuje się takimi samymi mechanizmami jak retoryka, nie różni się jakością, lecz ilością w
przedkłada-nych komunikatach26. Dochodzi tu zatem do manipulacji językiem, rozumianej
podobnie jak episteme w klasycyzmie, definiowanej przez Michaela Foucaulta jako „zespół stosunków między naukami, figurami epistemologicznymi, pozy-tywnościami i praktykami dyskursywnymi, pozwalający uchwycić grę
przymu-sów i ograniczeń, które w danym momencie są narzucone dyskursowi”27.
Niewątpliwie należy również wskazać kategorie retoryczne przedłożone przez Geoffreya Leecha, który odwoływał się do takich zasad, jak: taktowność; odpowiedniość, mająca na celu jak najmniejsze wywoływanie negatywnych
24 R. T. Lakoff, Talking Power:The Politics of Language in Our Lives, Basic Books, New York
1990, s. 13.
25 A. Zwoliński, op. cit., s. 239.
26 J. Bralczyk, O języku propagandy i polityki, Wydawnictwo „Trio”, Warszawa 2007,
s. 55−57; P. Nowak, op. cit., s. 208−212, 222, 225.
27 P. Murzicz, Pojęcie episteme we wczesnych pismach Michaela Foucaulta i pytanie o jej
ak-tualność, [w:] Foucault, Deleuze, Derrida. Festiwal Filozofii, t. 3, red. B. Banasiak, K. M. Jakseder, A. Kucner, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 18−22.
emocji; zasada hojności, przedstawiająca jak najmniejsze zyski własne, a zwra-cająca uwagę na korzyści obopólne, bądź tylko drugiej strony; zasada aproba-ty/aprobowania, mająca na celu docenianie dokonań innych podmiotów; zasada porozumienia, polegająca na niepodnoszeniu drażliwych elementów, które mogą przerwać proces dochodzenia do porozumienia, unikanie takich punktów, także nieprowokowanie; zasada wyrażania sympatii, mająca na celu unikanie tematów
wywołujących antypatię28.
Zdaniem Li Qianju – językoznawcy z Hebei Normal University, język po-lityki i dyplomacji ma być trudny do jednoznacznego zinterpretowania, dzięki czemu pozostawia większe pole manewru dla decydentów. Z drugiej strony rodzi to określone trudności w interpretacji szerokiej argumentacji. Często zmiana jed-nego słowa zmienia sens, wprowadza zamieszanie, by w ten sposób mówca nie
został jednoznacznie odczytany29.
Język dyplomacji, podobnie jak praktyka, powinien odzwierciedlać zasady równości podmiotów w relacjach międzynarodowych. W dyplomatycznej walce język staje się kluczowym narzędziem słabszych państw, a w negocjacjach wie-lostronnych lub dwustronnych staje się zasłoną bądź elementem wprowadzania w błąd. Jak zauważa Huang Jinqi, język dyplomacji winien przede wszystkim peł-nić funkcję rozróżniającą i wyjaśniającą, uosabiając jednocześnie działania w po-lityce zagranicznej państwa i stając się narzędziem ochrony interesu narodowego. Ponadto ma podkreślać zmianę stanowiska i tworzyć nowe ramy w relacjach bila-teralnych i multilabila-teralnych. Najlepszym przykładem jest zmiana języka admini-stracji Richarda Nixona i samego prezydenta Stanów Zjednoczonych w momencie podjęcia prób nawiązania relacji dyplomatycznych z Pekinem. Kiedy amerykański polityk przestał używać określenia „czerwone Chiny”, a Tajwan zaczął nazywać Formozą, tworzył nowe ramy otwarcia na Pekin. Inną ważną cechą jest dokład-ność języka dyplomacji, która ogranicza możliwie błędne interpretacje mogące
prowadzić do efektów odwrotnych od zakładanych30. Język dyplomacji zawsze
powinien pozostawiać pole dla dyplomatycznych działań, nie być do końca kon-kretny, powinien ograniczać się do minimum słów, tak by tworzyć i podnosić re-putację nadawcy komunikatu. Ponadto powinien charakteryzować się unikaniem sytuacji spornych, przechodzeniem ponad kontrowersyjnymi sprawami przez triki
28 Ma Li, Yuyong yuanze yu waijiao xiuci (Zasady użycia języka i retoryka dyplomacji),
„Beijing di er waiguo yu daxue xuebao” 2003, nr 4, s. 21−22.
29 W zasadzie wszystkie wyrażenia związane z prowadzeniem polityki zagranicznej są
„męt-ne”, np. shenbiao guanqie 深表关切 − oznaczające głębokie zaniepokojenie, guanjian shijian 关键 时间 − oznaczające kluczowy moment, kluczowy czas, jinxing lianghao de hezuo 进行良好的合作 − oznaczające rozwijanie dobrej, uprzywilejowanej współpracy czy riyi miqie日益密切 − oznacza-jące codzienne bliskie stosunki. Por. Li Quanju, Mohu xiuci xue daolun (Wprowadzenie do studiów „mętnej” retoryki), Guanming ribao chubanshe, Beijing 2012, s. 8, 66−67, 175.
30 Huang Jinqi, Waijiao yuyan de yaoqiu he texing (Wymagania i cechy szczególne języka
