Ja c e k P urchla
D zied zictw o k r e só w -
n a sze w sp ó ln e d zied zictw o ?
F e n o m e n k r e s ó w - t a k w a ż n y d la k u l t u r y p o lskiej i w ę g i e r skiej - m a w istocie w y m i a r u n i w e r s a l n y . S t a n o w i p r z y t y m im - m a n e n t n ą część to ż s a m o ś c i E u r o p y Ś r o d k o w e j , g d z i e g r a n ic e p o l i t y c z n e z m i e n i a ł y się z n a c z n i e szybciej n iż g r a n ic e k u l t u ro w e . P ró b a w i e l o w y m i a r o w e g o s p o j r z e n ia n a k r e s y i p r o b l e m a t y k ę o c h r o n y ich d z i e d z i c t w a k u l t u r o w e g o by ła g ł ó w n y m c e le m k o n fe re n c ji z o r g a n i z o w a n e j p r z e z M i ę d z y n a r o d o w e C e n t r u m K u l t u r y w K r a k o w i e w e w s p ó ł p r a c y z w ę g ie r s k im i p a r t n e r a m i : U r z ę d e m ds. O c h r o n y D z ie d z ic t w a K u l t u r o w e g o w B u d a p e s z c i e (K u ltu râ lis Ô r ô k s é g v é d e l m i H iv a ta l) i F u n d a cją im. Laszló T e le k ie g o (Teleki L aszló A la p itv â n y ) . D o u d z i a łu z a p r o s i li ś m y b a d a c z y n ie tylko z P olski i W ęgier, ale t a k że z B iałorusi, Izraela, N ie m ie c , R u m u n i i , S łow acji, U k r a i n y i Francji. Bo d z i e d z i c t w o E u r o p y Ś r o d k o w e j p o k o m u n i z m i e to r ó w n i e ż d z i e d z i c t w o k re s ó w , r o z d a r t y c h p o m i ę d z y m i te m ra ju u t r a c o n e g o a t r a u m ą c z y s te k e t n i c z n y c h . K re sy to p o ję c ie w i e l o z n a c z n e i, z w ł a s z c z a w polskiej t r a dycji, n a s w ój s p o s ó b i d i o m a t y c z n e . P o r o k u 1989 p r z e ż y w a m y o d r o d z e n i e m ito lo g ii k r e s o w e j. W a ż n y m je g o a s p e k t e m jest w y d o b y w a n i e z z a p o m n i e n i a p o m n i k ó w d z i e d z i c t w a m a t e r i a l n e g o , p o d o b n i e j a k m i e s z k a ń c y ty c h z i e m d o t k l iw ie p o k i e r e s z o w a n e g o w m i n i o n y m stu le c iu p r z e z w a le c historii. Ta s w o i s ta k r e s o m a n i a r o z w i ja się w d u ż e j m i e r z e p o d d y k t a n d o m i tu k re s ó w , silnie z a k o r z e n i o n e g o w n a s z e j n a r o d o w e j tradycji. K o n fe re n c ja , k t ó r a z r o d z i ł a się z p o t r z e b y d ia lo g u ,
8 o t w a r te j d y s k u s j i i w s p ó ł p r a c y m i ę d z y s ą s i a d a m i, s t w o r z y ł a w y j ą t k o w ą s z a n s ę w yjścia p o z a n a s z polski, s i e n k i e w i c z o w ski s y n d r o m p o g r a n i c z n e j tw ie rd z y , w y d o b y w a j ą c a k t u a l n o ś ć i u n i w e r s a l n o ś ć p r o b l e m a ty k i k r e s ó w - r o z u m i a n y c h p r z e d e w s z y s t k i m j a k o p o g r a n ic z e c y w iliz a c y jn e . W t y m s e n s ie m it k r e s ó w o d c z y ta ć t r z e b a ja k o n o s ta l g i ę raczej z a u t r a c o n y m ś w i a t e m w a r t o ś c i n iż z a u t r a c o n y m t e r y t o r i u m . K re sy to k r a n ie c w ł a s n e g o ś w i a ta , ale r ó w n i e ż s t y k k u l t u r i s y s t e m ó w w a rto śc i, m o z a i k a re ligijna, k u l t u r o w a , j ę z y kow a... F e n o m e n c z ło w ie k a p o g r a n ic z a k o ja r z y się p r z e d e w s z y s t k i m z d i a l o g i e m i o t w a r to ś c ią , a w i ę c z c z y m ś i n n y m niż s a m e kresy, k t ó r e o z n a c z a ją c z ęsto lim e s, g ra n ic ę . K re sy to z a r ó w n o s y m b o l o s m o z y , ja k i b a r b a r y z m ó w k u l t u r o w y c h n a k r ę c a n y c h p r z e z c h o r o b ę n a c j o n a l i z m u . K re sy u t r a c o n e p r z e z j e d n y c h to r ó w n o c z e ś n i e z ie m ie o d z y s k a n e d la d r u g i c h . D la te g o m y ś l e n i e o n a s z y m w s p ó l n y m d z i e d z i c t w i e w e r y f i k u je się d z iś z w ł a s z c z a n a k r e s a c h - b e z w z g l ę d u n a to, c z y m y ś l i m y o L w o w i e c z y o W r o c ła w iu . K a ż d y b o w i e m m a s w o j e k r e sy. O d n a s zależy, cz y b ę d ą o n e d z iś m u r e m o d g r a d z a j ą c y m o d s ą s ia d ó w , c z y n a t u r a l n y m p o m o s t e m d la d i a l o g u z s ą s ia d a m i.
K r a k o w s k i e s p o t k a n i e s ą s i a d ó w s p r o w o k o w a ł o n a s d o p o r u s z e n i a w ie lu f u n d a m e n t a l n y c h k w e stii, tak ich jak:
* w i e l o z n a c z n o ś ć i z m i e n n o ś ć p o ję c ia k r e s ó w
* k re sy - o b s z a r p o n o w n e j k o n fr o n ta c ji ż y w io ł ó w n a r o d o w y c h c z y t e r y t o r i u m d i a lo g u i w s p ó l n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i za losy p o z o s t a w i o n e g o ta m d z i e d z i c t w a
* d z i e d z i c t w o w y d z i e d z i c z o n y c h
* p a m i ę ć i z a p o m n i e n i e , ale też p a m i ę ć i m a n i p u l a c j a - jak r e a liz o w a ć p r a w o d o p a m ię c i * i n t e l e k t u a l n e czystki e t n i c z n e * k re sy w o b e c g ł o d u t o ż s a m o śc i „ m ł o d y c h " n a r o d ó w i p a ń s t w E u r o p y Ś r o d k o w e j * w i e l o k u l t u r o w o ś ć k r e s ó w a w s p ó ł c z e s n y m u l t i k u l t u r a l i z m * f e n o m e n p o g r a n ic z a : p e r y f e r y jn o ś ć i k r e a t y w n o ś ć
J a c e k P u r c h la D ziedzictw o k resó w - n a s z e w sp ó ln e dzied zictw o ?
* k r a j o b r a z k u l t u r o w y i jego w łaściciele ( r ó w n i e ż w w y m i a r z e m e n t a l n y m )
* id e a liz a c ja i m ito lo g iz a c ja k r e s ó w w li te r a tu r z e * m i a s ta - m iejsca n asz ej w s p ó l n e j p a m ię c i
K o n fe re n c ja stała się też z n a k o m i t ą o k a z ją d o k o n f r o n tacji d o ś w i a d c z e n i a Polski i W ę g ie r w k w e stii p o lity k i w o b e c d z i e d z i c t w a p o g r a n ic z a . C h o ć n a s z e s p o t k a n i e nie m o g ł o ż a d n ą m i a r ą w y c z e r p a ć tej j a k ż e s k o m p l i k o w a n e j p ro b l e m a ty k i , p o k a z a ł o w s z e r o k i m s p e k t r u m s y tu a c j ę d z i e d z i c t w a k r e s ó w p o u p a d k u k o m u n i z m u . Jakie są w ię c o w o c e p o n a d p i ę t n a s t u lat s ą s i e d z k ie g o d i a l o g u w n o w e j E u r o p i e ? P r z e d e w s z y s t k i m w y r a ź n i e d o s t r z e c ju ż m o ż n a z a le ż n o ś ć p o m i ę d z y „ u m o je - n i e m " d z i e d z i c t w a - czyli j e g o a k c e p t a c ją - a s t o p n i e m d o j rzałości s p o ł e c z e ń s t w a o b y w a te ls k ie g o . O b o w i ą z e k w o b e c k r e s ó w n ie m o ż e b o w i e m o g r a n ic z a ć się ty lk o d o pa m ię c i. Z a d a n i e m n a d z iś jest a k c e p ta c ja r ó ż n o r o d n o ś c i k r a j o b r a z u k u l t u r o w e g o kre só w , z m i a n a m y ś l e n i a , t a k a b y p o ję c ia w r o g ie g o i o b c e g o d z i e d z i c t w a z a s tą p i ć k a te g o r ia m i w s p ó l n e g o d z i e d z i c t w a i n a s z e j w s p ó l n e j za n ie o d p o w i e d z ia l n o ś c i . O b o k s p r a w n o ś c i k o n s e r w a t o r ó w k l u c z o w ą k w e s ti ą staje się n o w a s e m a n t y k a d z i e d z i c t w a k r e s ó w i je g o m iejsce w s z y b ko z m ie n ia ją c e j się p r z e s t r z e n i k u l t u r o w e j E u r o p y Ś r o d k o w e j . T y lk o tak ie m y ś l e n i e p o z w a l a w y p r a c o w a ć m o d e l s k u te c z n e j o c h r o n y . Jest to r ó w n i e ż d o ś w i a d c z e n i e M i ę d z y n a r o d o w e g o C e n t r u m K ultury, o d p o c z ą t k u s w e g o is tn ie n ia z a a n g a ż o w a n e g o z a r ó w n o w d i a l o g ku ltu r, ja k i w p r z y w r a c a n i e p a m ię c i o p o ls k ic h k re sa c h . T ak a p o s t a w a w y r a s t a z n a s z e g o n a j g ł ę b s z e g o p r z e k o n a n i a , że b e z d i a l o g u p o n a d g r a n ic a m i nie u r a t u j e m y d z i e d z i c t w a k r e s ó w - d z iś p rz e c i e ż j u ż n a s z e g o w s p ó l n e g o d z ie d z i c t w a .
