Wstęp
W roku 2011 Majków obchodzi 700-lecie swojego istnienia. Jubileuszowe obchody pozwalają na pełniejsze poznanie i popularyzację naszej małej
ojczyzny.
Henryk Filipek z Majkowa Folwarku wraz z braćmi Zdzisławem i Leszkiem wystąpili z pomysłem uczczenia tego wydarzenia i podjęli działania, aby jubileusz miał odpowiednią oprawę. Powołano Społeczny Komitet
Organizacyjny Obchodów 700-lecia Majkowa. Z jego inicjatywy postanowiono
upamiętnić datę powstania Majkowa na pamiątkowej tablicy umieszczonej na obelisku - głazie w miejscu dawnej wsi i folwarku.
Komitet wydał także folder Jubileusz 700-lecia Majkowa z zamieszczonym kalendarium ważniejszych wydarzeń w dziejach wsi, aby przygotować społeczność Majkowów do obchodów jubileuszu. Jednocześnie zaproponowano wydanie zwięzłego, popularnego opracowania historii wiosek. Zadania, dość trudnego, ze względu na skąpe, zachowane źródła historyczne, rozproszone dokumenty i publikacje, podjęli się Henryk Filipek i Piotr Just.
Niestety, niespodziewana śmierć Henryka Filipka pokrzyżowała plany ich wspólnej pracy. I tak, Piotr Just rozpoczął samodzielne poszukiwania w Archiwum Państwowym, w bibliotekach w Piotrkowie Tryb. i w Łodzi. Wówczas w gromadzeniu potrzebnych materiałów o Majkowie, a także ich analizie oraz przy redagowaniu tekstu pomógł mu Jan Ratuszniak – student historii UŁ.
W opracowaniu o Majkowie skoncentrowaliśmy się na czterech głównych zagadnieniach:
1. Funkcjonowanie i rozwój Majkowa jako wsi królewskiej.
2. Powstanie w dobrach Majkowskich, w miejsce pierwotnej wsi i folwarku, pięciu nowych wsi na nowych zasadach lokacyjnych, które w swych nazwach zachowały główny trzon Majków, ale dla odróżnienia otrzymały drugi człon:
Duży, Średni, Mały, Folwark i Kolonia - później Holendry Majkowskie, a po
przekształceniach językowych Olendry.
3. Okres okupacji hitlerowskiej, a szczególnie dane dotyczące strat ludności. W oparciu o dostępne materiały z licznymi pomyłkami jak i na podstawie wywiadów z rodzinami, które straciły swoich bliskich w latach II wojny światowej uporządkowano listę pomordowanych mieszkańców poszczególnych wsi.
4. Zmiany w gospodarce rolnej oraz w organizacji życia mieszkańców wsi na przestrzeni 700 lat jej istnienia.
Mniej uwagi poświęciliśmy okresowi międzywojennemu, Polsce Ludowej i czasom współczesnym, gdyż okresy te znane są społeczeństwu Majkowów, a poza tym, wiedza o nich jest dostępna w dość bogatej literaturze.
młodych mieszkańców Majkowów do poszukiwań i pogłębiania wiedzy o swojej małej ojczyźnie, do zapisywania opisów wydarzeń i wspomnień.
W drugiej części niniejszej publikacji zamieszczamy wspomnienia starszych mieszkańców Majkowów, którzy często w emocjonalny sposób, ukazują fragmenty życia i wydarzeń widziane z ich perspektywy.
W końcowej części książki zamieszczamy archiwalne materiały i zdjęcia dokumentujące historię Majkowa.
Dziękujemy Panu Leszkowi Filipkowi za udostępnienie swoich wierszy
Dzieje wsi Ziemi Majkowskiej opisane wierszem, przedstawiających w
poetyckiej formie historię i życie mieszkańców Majkowów. Dziękujemy także autorom wspomnień i wszystkim tym, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do powstania tej książki.
Szczególnie dziękuję małżonce Joannie, bez której cierpliwości i wsparcia podczas moich wielomiesięcznych poszukiwań w archiwum i bibliotekach, ta publikacja by nie powstała.
Wyrażamy także podziękowanie Wójtowi Gminy Grabica – Pani inż. Edwardzie Wójcik, za wsparcie i sfinansowanie wydania książki.
Spis treści
I. Część pierwsza. Historia Majkowa - Piotr Just, Jan Ratuszniak 1. Położenie geograficzne i środowisko przyrodnicze
2. Osadnictwo w dobrach majkowskich 3. Rozwój terytorialno-administracyjny 4. Okres okupacji hitlerowskiej
5. Praca na roli i życie codzienne 6. Oświata, kultura, stowarzyszenia 7. Zakończenie
8. Bibliografia
II. Część druga. Wspomnienia
1. Dzieje wsi Ziemi Majkowskiej opisane wierszem - Leszek Filipek 2. Ludzie związani i zasłużeni z Majkowa Dużego, Średniego,
Małego, Folwarku i Olendrów - Piotr Just 3. Był taki dom - ks. Antoni Just
4. Wspomnienia - Czesław Wężyk
5. Przeżycia z czasów okupacji - Halina Barbara Filipek-Fijałkowska 6. Mój udział w Armii Krajowej - Marian Wężyk
7. Wspomnienie z okresu Powstania Styczniowego w Majkowie - Antoni Wężyk
8. Wspomnienie scholariusa Podstawowej Szkoły Powszechnej w Szydłowie - ks. Antoni Just
9. Od żyta, owsa i ziemniaków do warzyw ekologicznych - Zofia Bauer
Wykaz skrótów
AK – Armia Krajowa
APPT – Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim fl. – floren, moneta
ćw. – ćwiczenia gm. – gmina
GRN – Gromadzka Rada Narodowa gen. – generał
GG – Generalne Gubernatorstwo gr – grosz
h – hektar km – kilometr
KGW – Koło Gospodyń Wiejskich kl. – klasa, oddział szkolny
ks. – ksiądz
KSM – Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży LZS – Ludowe Zespoły Sportowe
M – Majków MF – Majków Folwark MD – Majków Duży MM – Majków Mały MŚ – Majków Średni mr. - morga O – Olendry
OSP – Ochotnicza Straż Pożarna PCK – Polski Czerwony Krzyż
PPRN – Prezydium Powiatowej Rady Narodowej PRN – Powiatowa Rada Narodowa
par. - parafia por. – porucznik
ppor. rez. – podporucznik rezerwy ps. – pseudonim
pw. – pod wezwaniem
PWN – Państwowe Wydawnictwo Naukowe RŁ – Rocznik Łódzki
sygn. – sygnatura (zespół) św. – święty
UG – Urząd Gminy ur. – urodzony
woj. – województwo
ZMW – Związek Młodzieży Wiejskiej
CZĘŚĆ PIERWSZA
HISTORIA MAJKOWA
1. Położenie geograficzne i środowisko przyrodnicze
Majków jest położony w strefie nizin środkowopolskich, na Równinie Piotrkowskiej, która graniczy od zachodu z Wysoczyzną Bełchatowską, a od wschodu z dolinami rzeki Pilicy. Znajduje się w środkowej części Wyżyny Łódzkiej w pobliżu 51o24’ szerokości geograficznej pn. i 19o38’ długości
geograficznej wsch., w odległości około 6 km na zachód od Piotrkowa Trybunalskiego.
Rzeźba terenu jest mało urozmaicona. Występują niewielkie wzniesienia i liczne dolinki charakteryzujące się łagodnymi, rozległymi i mniej nachylonymi stokami i leniwymi spadkami wód. Wsie Majków znajdują się na wysokości od 212 do 232 m n.p.m.
Najwyżej są położone grunty w południowej części Majkowa Średniego, w okolicy dawnej wsi Majków, a dziś określanej nazwą topograficzną Stara Wieś. Najniżej są położone tereny nad rzeką Skawą w okolicach wsi Olendry. Rzeźba terenu, charakter materiału skalnego, zmiany klimatu i sieć wodna są pozostałością działania lądolodu skandynawskiego, a szczególnie jego drugiego wkroczenia na ten teren, zwanego lodowcem doby warciańskiej. Obszar Polski był nawiedzany przez lądolód skandynawski 3-4 krotnie, z tym, że długotrwałe okresy międzylodowcowe charakteryzowały się klimatem umiarkowanym, niejednokrotnie cieplejszym niż obecnie, co też miało znaczenie na budowę geologiczną i rzeźbę terenu. Na ziemię piotrkowską lodowiec doby warciańskiej wtargnął dwoma jęzorami, jeden na obszar zachodni od Majkowa, a drugi na wschód. Pomiędzy jęzorami tegoż lodowca zgromadziły się duże ilości materiału skalnego, dość wysoko położonego w układzie południkowym, co spowodowało w sposób wyrazisty powstanie działu wodnego wysokiego rzędu pomiędzy dwoma głównymi dorzeczami Polski, pomiędzy dorzeczem Odry na zachodzie oraz dorzeczem Wisły, do której odpływają rzeki z terenu Majkowa. Przez tereny Majkowa przepływały (dziś stanowią zaledwie okresowe rowy z wodą) z zachodu na wschód dwie rzeki: Strawa i Skawa (dziś zwana także Rakówką). Na przestrzeni wieków nazewnictwo tych rzek przedstawiane było zmiennie w różnych dokumentach.
W południowej części dóbr od Gomulina poprzez Majków Duży, Twardosławice i dalej po północnej stronie miasta Piotrkowa Tryb. płynie Strawa. Druga rzeka Skawa, która swe źródła ma na pograniczu pastwisk Majkowa Średniego i pól wsi Szydłów, od stawu Czarnego, płynie północną doliną przez tereny Majkowa Średniego, Olendrów i za Jarostami łączy się z rzeką Wierzejką (której źródła znajdują się pod Papieżami) i koło wsi Raków, jako już jedna rzeka skręca na południe i przepływa przez jezioro Bugaj i dalej łączy się ze Strawą. Pod Przygłowem wpada do Luciąży, lewobrzeżnego dopływu Pilicy. W wielu dokumentach rzeka Skawa płynie od Majkowa aż do Luciąży, w późniejszych tylko do Rakowa lub Poniatowa. W źródłach z XIII w.
występują: Skawa, od źródeł do Luciąży jako Koprzywnica (Coprivnica), zaś Strawa do ujścia Wierzejki, jako Pirszna (Pirsna)1.
Cechą charakterystyczną systemu wodnego była i jest zmienność zasobów wody w rzekach i stawach. Najwyższy stan wody notowano w okresach roztopów wiosennych, a drugorzędne maksimum odnotowywano w lipcu. Stany niskie obserwowano na początku czerwca i w końcu lata we wrześniu. Roczna norma opadów atmosferycznych jest niska i wynosi około 550 mm. Zasoby wód powierzchniowych stojących są znikome. W średniowieczu były wyższe stąd liczne stawy i sadzawki oraz strumyki, dopływy Strawy i Skawy. Z biegiem czasu stawały się coraz mniejsze, szczególnie po intensywnym wykarczowaniu lasów i osuszeniu gruntów pod hasłem melioracji rolnych, a ostatnio w wyniku powstałego leja depresyjnego kopalni węgla brunatnego w Bełchatowie, co spowodowało przesuszenie gruntów ze szkodą dla przyrody i gospodarki. Oprócz wymienionych dwóch rzek z małymi dopływowymi strumykami w średniowieczu, a dziś suchymi, łagodnymi dolinkami, na terenie Majkowa znajdowały się trzy stawy oraz kilkanaście sadzawek. Największy obszarowo staw, zwany dziś Gromadzkim, znajduje się po lewej stronie rzeki Skawy w Olendrach. Jego powierzchnia wynosi około 1 ¼ morgi i stan wody prawie się nie zmienia. Drugi staw o nazwie Odrowąż znajduje się na zachodnim pograniczu Majkowa Folwarku z Majkowem Dużym (ostatnio określany jako staw dworski). Wchodził on w skład ogrodu dawnego wójtowskiego folwarku. W przeprowadzonej lustracji w 1564 r. 2 znajdujemy jego opis: Staw Odrowąż
przy wsi Mojkow na smużku w boru na suchy rok nie ma dostatku wody, leje wzdłuż na 1 staju i mało nie tak szeroki, woda na 2 łokcie, głęboki, dobry dla tarliska albo na odrost karpi. W tejże wsi sadzawka na wsi, która przysycha3.
Trzeci staw zwany Czarny o niewielkim lustrze wody jest u źródeł rzeki Skawy na pograniczu pól Majkowa Średniego i Szydłowa, wśród drzew i krzewów. Sadzawki naturalne wspominane w dokumentach i zaznaczone na mapie4 dziś
już nie istnieją. Znajdowały się pośrodku wsi Majków, istniały nadal po jej likwidacji w 1874 r., ale stopniowo zarastały, wysychały i w roku 2003 wraz z otaczającymi łąkami zostały zamienione na grunty orne, a jedynym śladem dawnej dolinki u podnóża południowego stoku najwyższego wzniesienia i sadzawek jest rów melioracyjny z sączącą się w kierunku wschodnim wodą. Ten sam los spotkał sadzawki zlokalizowane po północnej stronie zabudowy dawnego folwarku. Pozostało jedynie kilka sadzawek na obszarze Majkowa Dużego, które stopniowo zarastają i zanikają. Niektóre zostały pogłębione przez właścicieli, inne istniejące sadzawki wykonane zostały przez człowieka.
1 S. Zajączkowski, S.M. Zajączkowski, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem
łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, Łódź 1966.
2 Lustracja woj. Wielkopolskiego i kujawskiego 1564-1565. Cz. I. wyd. A. Tomczak. Bydgoszcz 1961, s. 41
3 Staje – jednostka długości około 134 m. Łokieć – jednostka długości od 0,47 – 0,78 m. w: Leksykon PWN,
Warunki klimatyczne nie są najlepsze. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5oC, przy czym najchłodniejszym miesiącem jest styczeń ze średnią
temperaturą – 2,5oC, a najcieplejszym lipiec +18oC. W średniowieczu średnia
temperatura roczna była zapewne wyższa o około 3oC i teren był bardziej
podmokły, bagienny. Zmiany następowały stopniowo w miarę wycinania lasów, co było związane z rozwojem osadnictwa i koniecznością zwiększania obszarów gruntów pod uprawę oraz zapotrzebowaniem na drewno, głównie jako budulca. Rzeźba terenu charakteryzująca się niewielkimi wzniesieniami, nie stawia przeszkód dla przepływu mas powietrza różnego pochodzenia. Toteż odnotowujemy zmienność warunków pogodowych, a klimat tego obszaru jest kształtowany przede wszystkim przez równoleżnikowe ruchy mas powietrza. Mamy zatem napływ wilgotnych mas powietrza polarno-morskiego oraz polarno-kontynentalnego. Zdecydowanie przeważają zachodnie i południowo-zachodnie kierunki wiatru, a wyraźnie zaznaczają się kierunki wschodnie i północno-wschodnie, prawie brak jest wiatrów z kierunku północnego.
Gleby na terenie Majkowa rozwinęły się na podłożu skał luźnych, czwartorzędowych, przeważnie polodowcowych jako gliny zwałowe, morenowe, żwiry i piaski. Przeważają gleby lekkie, mało urodzajne, z przewagą bielic, a w dolinkach rzek mamy gleby mułowo-bagienne. Na urozmaiconej przestrzeni w wielu miejscach spotykamy przyniesione przez lodowiec z północnych obszarów Polski luźne skały, złożone przeważnie z piasków i żwirów powstałe z rozkruszenia skał skandynawskich. Piaski, żwiry i gliny są wartościowymi surowcami użytecznymi, ale że występują wyspowo i w niewielkich warstwach nie były na tym terenie eksploatowane. Jednak piaski z większą zawartością krzemionki występujące na obszarze Majkowa Małego i Majkowa Dużego były wydobywane jako surowiec podstawowy do wyrobu szkła w hucie w Piotrkowie Trybunalskim, o czym pisze K. Badziak 5 i o czym
mówi uchwała Rady Gminy w Szydłowie6.
W okresie okupacji w 1943 r. Niemcy okresowo dla potrzeb huty w Piotrkowie Trybunalskim wydobywali piasek w Majkowie Małym i Majkowie Dużym. Podwody, z rozkazu Niemców, zapewniali gospodarze okolicznych wiosek, a kopanie i ładowanie piasku wykonywali dowożeni Żydzi z getta w Piotrkowie Tryb. Żwiry były wydobywane w niewielkiej ilości w Majkowie Średnim w 1935 r. do budowy remizy OSP, a następnie w latach 1960-64 do budowy własnych domów w trzech gospodarstwach.
Szata roślinna ukształtowała się pod wpływem gospodarki człowieka. Pierwotnie prawie cały teren dóbr Majkowskich pokrywały lasy, głównie lasy niskie liściaste tzw. łęgi z dominacją brzozy, osiki i jałowca. W zabagnionych odcinkach rzecznych, których w średniowieczu było znacznie więcej, występowały bagienne lasy olchowe - olesy. Grądy, czyli lasy dębowo-grabowe
5 K. Badziak. Szklana Hortensja. Dzieje huty w Piotrkowie Trybunalskim, Łódź 1982, s. 14
były na tym terenie rzadkością. Występowały tylko na wschód od Majkowa i jeszcze w XIX w. nazywane były Wielkim lub Czarnym Lasem. Ciągnęły się od Szydłówki na teren dóbr Byki7. Lasy, jak już wspomniano, były trzebione
i w XIX w. na terenie Majkowa pozostały tylko resztki zarośli w północno-wschodniej części dóbr, okolicy Olendrów i zachodniej części Majkowa Średniego przy trakcie Gomulin – Szydłów oraz w pobliżu stawu Odrowąż w Majkowie Dużym.
W dolinkach rzek rozwijała się bujnie roślinność wodna i szuwarowa, ale w wyniku zmniejszania się wód i przeprowadzonej melioracji prawie całkowicie zniknęła. Nie spotykamy już tataraku, kmieci błotnej (kaczeńce), niezapominajek, situ rozpierzchłego, skrzypu i wierzby wiciowej. Zniknęła także bogata roślinność naturalna występująca na łąkach, polach, granicach i pastwiskach, jak: mak wątpliwy, kąkol, chaber, cykoria dzika, rumianek pospolity, gorczyca polna (ognicha), oset, wyka ptasia i inne. Coraz rzadziej spotykamy, kiedyś masowo występujące rośliny ruderalne w obejściach domowych, jak: pokrzywa, łopian, bylica, piołun i bez czarny. Kiedyś jednak, łąki i pastwiska odznaczały się bogactwem świata roślinnego. Wiosną mieniły się różnobarwnymi kolorami kwiatów. Wśród zbóż czerwieniły się maki, rozkwitały niebieskie chabry i wyka ptasia, a na zagonach zbóż jarych i ziemniaków obficie, uciążliwa dla rolników, występowała w żółtych barwach gorczyca polna (ognicha) i falowały błękitne kwiatki lnu.
W świecie zwierząt, tak jak w świecie roślin, zaszły w wyniku działań człowieka (osadnictwo, wyrąb lasów, zanieczyszczenia atmosfery, masowe stosowanie środków chemicznych) ogromne zmiany. Spośród zwierząt łownych, które w przeszłości były tu dość obficie reprezentowane, pozostał tylko zając, a sarnę można zobaczyć tylko w okresowym jej przemieszczaniu się. Zwierzęta wodne prawie już nie występują. Znacznie zmniejszyła się liczba owadów, a jedynie nadal mamy bogaty, barwny świat motyli. Z ptaków, dość powszechnie występuje wróbel mazurek, gołąb, gawron i szpak, w mniejszej ilości zaś sikorka, kuropatwa i bażant. Całkowicie zniknęły: kruk, zięba, dzięcioł i przepiórka. Z ssaków małych dość pospolity jest jeszcze kret i mysz. Brak jest natomiast wiewiórek, nietoperzy, sów i kuny domowej.
Przez dobra Majkowskie, które znajdowały się na pograniczu Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza od wczesnego średniowiecza przechodziły ważne drogi publiczne (gościńce) i szlaki handlowe. Znajdowały się one pod ochroną panującego. W nieodległym Piotrkowie przebiegały drogi łączące dwie stolice pierwszych Piastów. Piotrków w XVI w. stał się jednym z najważniejszych węzłów komunikacyjnych na tym obszarze. To tu krzyżowały się szlaki ze wschodu ( z Rusi na zachód i północ) i z południa (od Krakowa do Torunia), inaczej mówiąc, krzyżowały się drogi z Mazowsza, Małopolski, Śląska, Rusi i Wielkopolski. Część tych szlaków przebiegała bezpośrednio przez dobra majkowskie. Była to droga publiczna w kierunku zachodnim, przez
Rokszyce, Grocholice i Szczerców do Wielunia i Wrocławia, a druga odnoga przez Widawę do Sieradza. W XIV w. powstało drugie połączenie na zachód i wiodło przez Majków, Wadlew, Łask do Sieradza i dalej do Wielkopolski. Znaczenie tych dróg bardziej wzrosło, kiedy Piotrków rozpoczął karierę jako miejsce wieców, zjazdów, synodów, a później sejmików, sejmu i trybunału. Ten układ dróg istnieje do dziś i ma odbicie w postaci drogi numer 8 (Warszawa -Piotrków - Wrocław) i drogi numer 12 (Lublin - -Piotrków - Sieradz - Kalisz). Należy zauważyć, że tak w przeszłości, jak i obecnie żadna wieś Majkowa, poza dawnymi karczmami, a ostatnio część Majkowa Małego, nie była zlokalizowana bezpośrednio przy drogach publicznych, a tylko równolegle w pewnych odległościach. Sieć dróg lokalnych, łączących wieś i folwark Majków z okolicznymi miejscowościami i Piotrkowem w początkach XIX w. przedstawiają dwa dokumenty8, które ukazują, że z Majkowa odchodziło aż
osiem dróg lokalnych. Na wschód zmierzały dwie drogi, jedna prosto przez Twardosławice do Piotrkowa i druga w kierunku do Szydłówki i dalej do Piotrkowa. Na północ mamy drogę do Holendrów Majkowskich (dziś Olendry) oraz do Szydłowa Osady i w kierunku do Szydłowa do dworu z połączeniem z gościńcem Piotrków - Łask. Na zachód ciągnęły się droga do majątku Cisów (Cisowa - Zaborów), na południe do Gomulina i do Rokszyc w połączeniu z gościńcem Piotrków - Wieluń. Drogi lokalne uległy pewnym zmianom po 1874 r. kiedy powstały trzy nowe wioski (MD, MŚ, MM) i z niewielkimi zmianami funkcjonują do dziś. Niezmiennie pozostała droga od Majkowa przez Twardosławice do Piotrkowa Tryb., do Olendrów i do Rokszyc. Natomiast nowo wytyczona droga przez Majków Duży jest przedłużona na zachód do Gomulina, a z Majkowa Średniego na zachód do traktu Szydłów - Gomulin i na wschód do Majkowa Folwarku (północnego) i dalej przez Małe Twardosławice do Piotrkowa Tryb. Ponadto od Majkowa Średniego w zachodniej części wsi wybudowano w 1994 r. nową drogę łączącą wieś z Szydłowem. Droga ta z mostkiem na rzece Skawie ułatwia i przybliża mieszkańcom wsi podróżowanie do szkoły i kościoła w Szydłowie oraz do gminy w Grabicy. Także Majków Mały ma drogę z zachodu na wschód przez wieś i dalej w kierunku południowo-wschodnim łączącą się z drogą numer 12. Olendry, najbardziej wysunięta wieś na północ, oprócz osiemnastowiecznej drogi na południe do Majkowa ma połączenie na zachód z Szydłowem Kolonią, na wschód ze wsią Polesie i Bąkowiec oraz na północ z Żychlinem i Wolą Bykowską. Wszystkie drogi krajowe i gminne (lokalne), z wyjątkiem drogi Olendry - Szydłów i Majków Średni – do traktu Gomulin - Szydłów, mają dziś powierzchnię bitumiczną.
