Żydzi w Szadku – rys historyczny

(1)

Jarosław Stulczewski

Żydzi w Szadku – rys historyczny

Biuletyn Szadkowski 10, 141-160

2010

(2)

B IU L E T Y N S Z A D K O W S K I

T o m 10 20 1 0

Jarosław Stulczewski*

ŻY D ZI W SZADKU - RYS H ISTO R Y C ZN Y

N a jsta rsz a w z m ia n k a n a te m a t lu d n o ści ży d o w sk iej w S zad k u p o c h o d z i z 1507 r . * 1 i d o ty czy z ap łaty p rz e z m ie jsc o w y c h Ż y d ó w 5 zł p o d a tk u k o ro n a c y jn e g o n a rz e c z k ró la Z y g m u n ta I S tareg o . W te d y te ż p ra w d o p o d o b n ie po ra z p ie rw sz y p o ja w ili się w m ie śc ie w y z n a w c y re lig ii m o jżeszo w ej - n ie ste ty n ie w iem y , czy zam ie sz k a li tu n a stałe, a k o lejn e in fo rm acje o Ż y d a c h sz a d k o w sk ic h p o c h o d z ą d o p iero z pierw szej p o ło w y X V II w.

Fot. 1. Pieczęć Zarządu gminy żydowskiej w Szadku z okresu po I wojnie światowej Źródło: Księgi USC w Szadku

S zadek, ja k o m ia sto k ró lew sk ie, 22 m a rc a 1624 r. u z y sk a ł p o tw ie rd z e n ie p rz e z k ró la Z y g m u n ta III W azy p rz y w ile ju z 15 lu teg o 1609 r.2, D e no n

to lera n tis J u d a e , k tó ry za b ra n ia ł Ż y d o m o sie d la n ia się w m ie śc ie i całej

* Jarosław Stulczewski, Członek Grupy Rekonstrukcji Historycznych ,,Złoty Krzyż” w Zduńskiej Woli.

1 M. Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 roku, ,,Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3, s. 13.

2 Z. Guldon, J. Wijaczka, Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] J. Topolski, K. Modelski (red.), Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, Poznai 1995, s. 39.

(3)

ju ry s d y k c ji tu te jsz e g o sta ro stw a 3. B y ło to sp o w o d o w a n e d o p ro w a d za n ie m

ch rze śc ija n p r z e żyd ó w d o n ę d zy. W p ra k ty c e z a k az te n o b ją ł je d n a k ty lk o sam o

m ia sto i to n a k ró tk o , a w d n i ta rg ó w i ja rm a rk ó w n a m ie jsc o w y m ry n k u p o ja w ia ło się w ie lu ży d o w sk ic h k u p c ó w , p r z e w i n i e o sia d ły c h w p o b lisk im Ł ask u . P rz y je ż d ż a jąc y do S zad k u Ż y d z i b y li c z ęsto a ta k o w a n i p rz e z m ie js c o w y c h m ie sz c z a n . D o d a tk o w o ic h d z ia ła ln o ść k u p ie c k ą o g ra n ic z a ł p rzyw ilej k ró le w sk i n a d a n y cec h o w i k u śn ie rz y w 1617 r 4, p o tw ie rd z o n y i zm ie n io n y w 1623 r.5, k tó ry z a b ra n ia ł w sz y stk im k u p c o m sp o z a S zad k u , o ra z w sz y stk im Ż y d o m , k u p o w a n ia sk ó r o w c z y c h w św ię ta i d n i ta rg o w e (m o g li j e k u p o w a ć w y łą c z n ie n a ja rm a rk a c h )6.

D ru g a p o ło w a X V II w . i p o c z ą te k X V III w . p rz y n io s ła z n isz c z e n ia w o jen n e sp o w o d o w a n e szw ed zk im i n a ja z d a m i i u p a d e k m iasta. L ic z b a m ie sz k a ń c ó w S zad k u szy b k o m a la ła , to te ż c z y n io n o staran ia, ab y z e z w o lić Ż y d o m n a o s ie d lan ie się w m ie śc ie , sta ra n ia n ie sk u te c z n e w o b e c sp rz e c iw u sza d k o w sk ic h m ie sz c z a n - 11 listo p a d a 1777 r. k ró l S tan isław A u g u s t P o n ia to w sk i p o tw ie rd z ił p rzy w ilej w y d a n y 15 lu teg o 1609 r7 8 9.

K o le jn ą p ró b ę o sie d le n ia Ż y d ó w w S zad k u p o d ją ł sta ro sta M ic h a ł B o k sa z S iem k o w ic R a d o sz e w sk i h e rb u O k sz a w 1765 r., o d d a ją c im w d z ie rż a w ę czę ść d o c h o d ó w m ia sta , p rzez co p o p a d ł w w ie lo le tn i k o n flik t z m ie sz c z a n am i szad k o w sk im i. Jesz c z e w ty m sam y m ro k u m ie sz c z a n ie sk arży li się p rz e d p rz y b y ły m i do S zad k u lu strato ram i: P a w łe m z K a lisz k o w ic Z a łu sk o w sk im (sk a rb n ik ie m i s ę d z ią g ro d zk im ) o ra z Ja n e m H ie ro n im e m z K o b ie rz y c k a (k o b ie rz y c k im p o d c z a sz y m ), k tó rz y o rz ek li, a b y Ż y d zi p o ex p ira c ji za w a rty c h ze

sta r o s tą ko n tra k tó w z m ia sta w y p ro w a d zili s ię . Ja k w y n ik a z k o lejn ej lu stracji

z 1789 r., sta ro sta je d n a k n ie w y k o n a ł te g o ro z p o rz ą d z e n ia i z n o w u p rz e d lu strato ram i: Ja n e m M n iew sk im , D o m in ik ie m D o b k ie m i W o jc ie c h e m K rą k o w sk im (k o m o rn ik ie m zie m sk im sie ra d z k im ), m ie sz c z a n ie sz ad k o w scy sk arży li się, i ż sta ro sta p ó ś c ił w d zie rża w ę Ż y d o m obro czn e, kozikow e,

ło p a tk o w e i śle d zio w e . W tej sy tu acji lu stra to rz y d o ra d z ili m ie sz c z a n o m , a b y to w szy stk o sa m i w zię li w d zie rża w ę i d a w a li ta k w y so k i d o c h ó d j a k Żydzi, to w te d y o n i sa m i o p u szc zą m ia sto 9. Z ra d y tej je d n a k n ie sk o rz y sta n o i w y z n a w c y re lig ii

m o jżeszo w ej j u ż n a stałe o sied lili się w m ieście.

3 A. J. Parczewski, Monografia Szadku, Warszawa 1870, s. 38.

4 M. Bersohn, Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce, na źródłach archiwalnych

osnuty (1388-1782), Warszawa 1910, s. 126.

5 Tamże, s. 41. 6 Tamże, s. 44.

7 M. Horn, Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce,

1697-1795, t. 2: Rządy Stanisława Augusta, 1764-1795, cz. 1: 1764-1779, Wrocław 1988, s. 72.

8 Tamże, s. 58.

9 R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich

(4)

Żydzi w Szadku — rys historyczny

₁₄₃

W 1765 r. w Szadku zamieszkiwało już osiem rodzin żydowskich. Byli

wśród nich: krawiec, kuśnierz, szochet10 1

1 , kantor11 i mohel12. W 1793 r. pośród

Żydów było dwóch krawców, jeden rzeźnik, sześciu kupców oraz człowiek

dzierżawiący trzy karczmy w mieście. Pomimo obowiązującego zakazu osiedla

nia, Żydzi coraz liczniej zasiedlali miasto - w 1802 r. pruska administracja

ostatecznie zniosła dawny przywilej królewski z 1609 r.

Początkowo Żydzi w Szadku wchodzili w skład gminy żydowskiej w Łasku

i w tym mieście po śmierci byli chowani. Gmina wyznaniowa w Szadku

wyodrębniła się w trzeciej lub czwartej dekadzie XIX w. Wówczas został

również konsekrowany cmentarz żydowski o powierzchni ok. 0,6 ha13, położony

w lesie na północ od miasta (obecnie ul. Widawska), w odległości ok. 150 m od

cmentarza św. Wawrzyńca. Jak to było w zwyczaju w małych gminach

wyznaniowych, na początek zatrudniono szocheta (rzezak rytualny), a następnie

dajana (sędzia prawa żydowskiego). Pierwszym oficjalnym rabinem był

prawdopodobnie Nahum Lewi14.

W celu ograniczenia kontrabandy 5 stycznia 1810 r. ogłoszono dekret, który

pozwalał handlować tytoniem i tabaką w granicach Księstwa Warszawskiego,

ale tylko producentom posiadającym koncesje. Wprowadzone rozwiązanie

okazało się korzystne dla Szadku i miejscowych Żydów. W mieście wybu

dowano dwie fabryki tabaki. Jako pierwsi 27 czerwca 1810 r. koncesje na

fabryki uzyskali Józef Koppel i Faybuś (Fabiś) Opatowski, a kilka miesięcy

później, 31 października 1810 r., także wzbogacony na handlu solą staroza-

konny15 Szmul Dawidowicz. Dochody miasta w yrżnie wzrosły. Jednak już po

roku, w związku z trudnościami finansowymi Księstwa, wszystkie fabryki

zostały obciążone większym podatkiem z tytułu sprzedaży16.

Faybuś Opatowski najpierw trudnił się handlem suknem i wełną, później był

stałym dzierżawcą dochodów z wagi miejskiej w Zduńskiej Woli, a czasowo

także dzierżawcą dochodów z rzeźni i handlu solą. Stopniowo rozszerzał zasięg

swoich wpływów w Zduńskiej Woli, Szadku i Łasku - w k^dym z tych miast

posiadał po kilka domów. W 1823 r. wybudował w Zduńskiej Woli „ciepłe

ramy”, czyli suszarnie sukna. W 1829 r. zajął się handlem solą, a w 1831 r.

figurował już jako „fabrykant” sukna17. Z czasem interesy skłoniły F. Opatow

10 Szochet - rytualny rzeźnik religijny, znający zasady prawidłowego uboju. 11 Kantor (hebr. chazan) - osoba przewodnicząca modlitwom w gminie żydowskiej. 12 Mohel (hebr.) - mę żczyzna dokonujący obrzędowego zabiegu obrzezania.

13 P. Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 125-126. 14 Pinkas Hakehillot Polin - Łódź Vehagalil, Yad Vashem, Jerusalem 1976, s. 262-263 (tłumaczenie z języka angielskiego Zbigniew Chwiałkowski).

15 Starozakonny - wyznawca mojżeszowy, Żyd.

16 R. W. Kowalczyk, Szadek na tle sytuacji gospodarczej departamentu kaliskiego, „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 138.

(5)

sk ieg o do p rz e p ro w a d z e n ia się z S zad k u do Z d u ń sk iej W o li. W 1837 r. u ru ch o m ił m a n u fa k tu rę s u k ie n n ic z ą i stał się n a jp o w a ż n ie jsz y m p rz e d s ię b io rc ą sp o śró d w sz y stk ic h n a k ła d c ó w p ro w a d z ą c y c h d z ia ła ln o ść w Z d u ń sk iej W o li i o k o licy . B y ł ró w n ie ż g łó w n y m o rg a n iz a to rem z b y tu su k n a do R o sji i C hin.

J u ż w 1827 r. O p ato w sk i starał się o p o z w o le n ie n a b u d o w ę d o m u w ry n k u zd u ń sk o w o lsk im . W p ra w d z ie p rz e m y sło w c y i b o g a c i k u p c y ż y d o w sc y m o g li b u d o w a ć d o m y p o z a re w ire m ży d o w sk im , ale b e z p ra w a d z ie d z ic z e n ia ty c h n ie ru c h o m o śc i p rz e z p o to m k ó w . T y m c z a se m O p ato w sk i c h c ia ł u z y sk a ć p o z w o len ie d la sy n ó w , k tó rz y p o je g o śm ierci m o g lib y p rz e ją ć dom . N ie s te ty o d p o w ie d ź ze stro n y K o m isji W o je w ó d z tw a K a lisk ie g o b y ła n e g a ty w n a . Jed n ak , g d y p o m im o to ru sz y ła b u d o w a d o m u , o sta te c z n ie p o z w o le n ie z o stało za tw ie rd z o n e, s p r a w d z ie d z ic z e n ia za ś z a ła tw io n o n ie o ficjaln ie.

K o lejn e k ło p o ty i ry su ją c y się w p rz e m y śle k ry z y s sp o w o d o w a ły , że F. O p a to w sk i p o rz u c ił d o ty c h c z a so w e z a ję c ia i p o d ją ł d z ia ła ln o ść w in n y ch b ra n ż a c h (n ap o je a lk o h o lo w e i p ie k a rn ic tw o )18. W 1847 r. n a b y ł w p o b liż u Z d u ń sk iej W o li w e w si Jan isz e w ic e g o sp o d a rstw o (fo lw arczek ) o p o w ie rz c h n i ok. 50 h a i o sia d ł ta m n a stałe.

D ru g i z Ż y d ó w , k tó ry u z y sk a ł k o n c e sję n a p ro w a d z e n ie fab ry k i ta b a k i, J ó z e f K o p p el, m ie sz k a ją c w S zadku, tru d n ił się ró w n ie ż h a n d le m w e łn ą , a o d 1829 r. p o sia d a ł w ła sn y sk ład w ełn y . W S zad k u w e łn ą h a n d lo w a ł ró w n ie ż M en d el L e w in 19. D o Ż y d ó w n a le ż a ła w ię k sz o ść k a rc z m fu n k c jo n u ją c y c h zaró w n o w m ie śc ie , j a k i o k o licy . W ś ró d je d e n a s tu sz y n k arzy so ln y ch , ty lk o trz e c h b y ło ch rz e śc ijan a m i, re sz tę stan o w ili Ż y d zi (S zy m o n G o ld b lu m , S zm ul D aw id , F ab iś O p ato w sk i, H e rsz lik D a w id o w ic z , L ip m a n S try k o w sk i, D a w id G ra n a u s, J ó z e f K o p p el, Jak u b O p a to w sk i)20.

L ic z b ę lu d n o śc i w y z n a n ia m o jż e sz o w e g o w S zad k u o d drugiej p o ło w y X V III w . do k o ń c a II w o jn y św iato w ej ze sta w io n o w ta b lic y 1. O stateczn ie z g o d ę n a o sied lan ie się Ż y d ó w w S zad k u w y d a n o w 1822 r. W ty m czasie w d o m a c h n a le ż ą c y c h do c h rz e śc ija n m ie sz k a ło ju ż 25 ro d z in ż y d o w sk ich , m . in. dw aj o le jarze Ja n K e r i D an iel D o b e rsz te in o raz sp rz e d a w c a m ąk i Icek F u x 21. W 1830 r. u k a z a ł się d e k re t g en. T a d e u sz a A n to n ie g o M o sto w sk ie g o , k tó ry w y z n a c z a ł w m ia sta c h K ró le stw a d z ieln ice d la o b y w a te li n a ro d o w o śc i ż y d o w sk ie j. Ż y d z i p o sia d a li w ó w c z a s w S zad k u ty lk o je d e n d o m n a b y ty n ie le g a ln ie w 1827 r., k tó ry n a p o le c e n ie K o m isji R ząd o w ej m u sia ł z o stać sp rzed an y .

18 J. Goldberg, Historia osadnictwa żydowskiego w Zduńskiej Woli, Księga Zduńskiej Woli, s. 16.

19 J. Śmiałowski, Zduńska Wola..., s. 57.

20 D. Złotkowski, Miasta departamentu kaliskiego w okresie Księstwa Warszawskiego, studium gospodarcze, Częstochowa 2001, s. 117.

(6)

₁₄₅

Tablica. 1. Liczba Żydów w Szadku w latach 1765-1945

Rok Liczba osób

1765 34 1793 38 1808 61 1829 208 1857 339 1859 407 1867 413 1890 583 1909 933 1921 535 1931 552 1 I X 1939 479 XII 1939 420 1945 6

Źródło: oprac. na podstawie: B. Chlebowski, W. W alewski (red.), Słownik

geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, W arszawa 1890;

S. Orgelbrand (red.), Encyklopedia powszechna, t. 24, W arszawa 1867; S. Graeve,

Przewodnik p o guberni kaliskiej, W arszawa 1912; Pierwszy Powszechny Spis RP;

„Rocznik Diecezji W łocławskiej”, 1931; T. Marszał, Szadek. M onografia miasta, Szadek 1995; Pinkas Hakehillot Polin - Łódź Vehagalil, Yad Vashem, Jerusalem 1976.

O d 1 lip c a 1832 r. Ż y d o m sz a d k o w sk im n ie w o ln o b y ło m ie sz k a ć p o z a ul. P io trk o w sk ą. Z a rz ą d ze n ie to n ie d o ty czy ło o só b b o g a ty c h , k tó ry c h stać b y ło n a za p ła c en ie z a p o z w o le n ie n a zam ie sz k a n ie w d z ie ln ic y c h rz e śc ija ń s k ie j22, ja k ró w n ie ż w y k o n u ją c y c h p ew n e zaw o d y , np. lek arzy . Je d n a k p o z a w y z n a c z o n y m re w ire m w m ie śc ie m o g ły z a m ie sz k a ć n ie w ięcej n iż d w ie ro d zin y . P o z w o lo n o Ż y d o m b u d o w a ć d om y, ale ty lk o m u ro w a n e 23.

W 1862 r. z o stało zn iesio n e p ra w o o g ra n ic z a jąc e m o ż liw o ść z a m ie sz k a n ia Ż y d ó w do w y z n a c z o n eg o rew iru , co u m o ż liw iło w y z n a w c o m re lig ii m o jż e sz o w ej p o d ję c ie sta ra ń o b u d o w ę w S zad k u p rz y ul. S ieradzkiej 11 w p o b liż u rzek i P ic h n y sy n ag o g i i m y k w y 24. O b ie k ty te z o sta ły p rz e b u d o w a n e n a p rzeło m ie stu leci, g d y ż ja k d o n o si k o re sp o n d e n t g a z e ty ,,K a lisz a n in ” w d n iu o d p u stu (św . Id zieg o ) w S zad k u 1 w rz e ś n ia 1890 r. w y b u c h ł ok. g o d z in y 15 w ie lk i p o żar.

22 Pozwolenie na zamieszkanie w dzielnicy chrześcijańskiej w Szadku kosztowało 2000 zł. Zob. E. Hryniak, Studium..., s. 20.

23 T. Marszał, Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995, s. 33.

24 Mykwa (hebr.) - rytualna łaźnia znajdująca się przy większych synagogach, często w oso bnym budynku.

(7)

O g ie ń n a jp ie rw p o ja w ił się w z a b u d o w a n ia ch g o sp o d a rc z y c h (o b o rze) staro za- k o n n e g o R ó ż y c k ie g o i p o d sy c a n y siln y m w ia tre m straw ił w cią g u trz e c h g o d zin p o ło w ę z a b u d o w a ł ry n k u , c a łą z a b u d o w ę d ro g i do Z d u ń sk iej W o li (o b ecn ie ul. S ierad zk a), w ty m m . in. sy n ag o g ę i w a rsz ta ty (Ż y d a) L an c b e rg a, a ta k ż e z a b u d o w ę p rz y le g ły c h u lic p o p rz e c z n y ch . S p ło n ęło p o n a d 50 d o m ó w m ie sz k a ln y c h i 100 z a b u d o w a ń g o sp o d a rc z y c h , a trz y o so b y p o n io sły śm ie rć 25. W 1844 r. do Iz ra e la w y je c h a ł ra b in N a h u m a L ew i - w 1849 r. m ie jsc e n a c z e ln eg o ra b in a G m in y Ż y d o w sk iej w S zad k u za ją ł F isz e l M e ir M o rg e n sz te rn , w cześniej p e łn ią c y fu n k c ję c z ło n k a sąd u ż y d o w sk ie g o w Ł a sk u (w 1872 r. ciąg le je s z c z e p ra c o w a ł w szad k o w sk iej g m in ie ży d o w sk ie j). K o le jn y m ra b in e m zo stał, p o c h o d z ą c y z tej sam ej ro d z in y co je g o p o p rz e d n ik , A b ra h a m M o rg e n sz te rn , k tó ry p e łn ił to stan o w isk o p rz e z w ie le lat, a ż do sw ojej śm ierci w 1929 r.

T u ż p rz e d w y b u c h e m I w o jn y św iato w ej w 1913 r., S zad ek lic z y ł 2,8 ty s. m ie sz k a ń c ó w , w ty m p o n a d 0,9 ty s. Ż y d ó w 26. W ię k s z o ś ć h a n d lu p o z o sta w a ła w rę k a c h ż y d o w sk ic h , n a 34 sk le p y ż y d o w sk ie b y ło zale d w ie 7 sk lep ó w k a to lic k ic h 27.

W y ra ź n ie z m n ie jsz y ła się lic z b a w y z n a w c ó w re lig ii m o jżeszo w ej w S zadku w drugiej d ek ad zie X X w . (por. ta b l. 1). S p o łeczn o ść ż y d o w sk a w o k re sie 20- le c ia m ię d z y w o je n n e g o b y ła zb y t m a ła i zb y t b ie d n a , b y p ro w a d z ić a k ty w n ą d z ia ła ln o ść p o lity c z n ą w m ie śc ie . Je d y n ie sy jo n iści m ie li w ięk sze w p ły w y w w y b o ra c h sa m o rząd o w y ch . N a 12 ra d n y c h R a d y M iejsk iej w S zad k u je d e n lu b d w ó c h to o so b y w y z n a n ia m o jż e sz o w e g o . W 1923 r. w R ad zie M iejskiej z a sia d a ł L e jz e r U n g e r i Jo se k P o rte k 28, a tu ż p rz e d w y b u c h e m w o jn y je d y n ie L. U n g e r29.

25 ,,Kaliszanin” 9 IX 1890, nr 71, s. 1; 19 IX 1890, nr 74, s. 1-2.

26 Przed I wojną światową (w 1909 r.) liczba ludności wyznania mojżeszowego w Szadku osiągnęła najwyższy poziom, po I wojnie światowej widoczny jest wyraźny spadek liczby Żydów w mieście (por. tabl. 1).

27 J. Leopold, Ziemia Szadkowska w Sieradzkiem, „Wieś Ilustrowana” IV 1913, R. 4, Warszawa, s. 21.

28 WAPŁOS, Akta miasta Szadku, sygn. 6/6.

29 A. Żumański (red.), Księga adresowa miasta Łodzi i województwa Łódzkiego: z infor

matorami m. stoł. Warszawy, wojew. krakowskiego, wojew. kieleckiego, wojew. lwowskiego, wojew. poznańskiego, wojew. pomorskiego z m. Gdynią i wojew. śląskiego, 1937-1939 Łódź,

(8)

Żydzi w Szadku - rys historyczny

₁₄₁

Fot. 2. Podpisy i pieczęcie rabinów Szadkowskich w okresie między-wojennym Źródło: Księgi USC w Szadku

W o k resie d w u d z ie sto le c ia m ię d z y w o je n n e g o g m in a ż y d o w sk a ak ty w n ie u c z e stn ic z y ła w ż y c iu szad k o w sk iej sp o łe c z n o śc i lo k aln ej, czeg o w y ra z e m b y ł m . in. czy n n y u d z ia ł w u ro c z y sto śc ia c h z o k azji X -le c ia N ie p o d le g ło śc i P o lsk i, z o rg a n iz o w a n y c h 11 listo p a d a 1928 r .30 W 1929 r. p o w sta ło w S zad k u S to w a rzy sz e n ie D o b ro c z y n n o śc i G e m ilu s C h esed , k tó reg o o rg a n iz a to ram i byli: A b ra m D a w id G alew sk i, H e rsz G ram as, D a w id K lajn , F a jw isz M ittelm an , D a w id A b ra m P e rle , A lje P ik , Jo se k P o rte k i G itk im id T u n d o w sk i, L e jz e r U n g er, Ja n k ie l W ą g ro w ic z 31. B y ła to in sty tu c ja filan tro p ijn a, m a ją c a z a z a d an ie n ie sie n ie p o m o c y n ie zam o żn ej lu d n o śc i ży d o w sk iej S zad k u , p o zb aw io n ej m o ż liw o śc i zaro b k o w an ia. P o m o c ta m ia ła f o r m n ie o p ro c e n to w a n y c h p o ż y c z e k u d z ie lo n y c h p o d z a sta w w e k sli32. P o n a d to w S zad k u d z iałało S to w arzy szen ie K u p c ó w Ż y d o w sk ich .

W o k resie m ię d z y w o je n n y m w ie lu Ż y d ó w sz a d k o w sk ic h tru d n iło się k ra w ie ctw em , m. in. fu n k c jo n o w a ł z a k ła d k ra w ie c k i D a w id a K la jn a p rz y ul. W id a w skiej 1, I. G ilo fa (k raw iectw o m ę sk ie) p rz y R y n k u 23. N ie k tó rz y z a jm o w a li się p ro d u k c ją w y ro b ó w sk ó rzan y ch , ale n ajw ięcej p ro w a d z iło d zia ła ln o ść h an d lo w ą.

30 ,,Ziemia Sieradzka” XII 1928, s. 9.

31 WAPŁ, Urząd Wojewódzki Łódzki, sygn. 2220.

śc ija ń sk ie , por. fot. 3). W z y w a n o do b o jk o tu h a n d lu

ż

y d o w sk ie g o i k o lp o rto w a ło u lo tk i w z y w a j

ą

ce do k u p o w a n ia u c h rześcija n . Po w y b o ra c h do z a rz

ą

d ó w S tro n n ic tw a N a ro d o w e g o w 1935 r., p ie rw sz e ty g o d n ie p rz y n io sły p e w ie n sp a d e k a k ty w n o

ś

ci p a rtii w S ierad zk iem . W p ^ d z i e r n i k u te g o ro k u z a jm o w ało

(10)

₁₄₉

się o n o je d y n ie b o jk o te m h a n d lu ż y d o w sk ie g o i k o lp o rto w a n ie m o d e z w (w S zad k u o d b y ło się ty lk o je d n o sp o tk a n ie k o ła stro n n ictw a). Je d n a k j u ż w listo p a d z ie 1935 r. ak ty w n o ść S tro n n ic tw a N a ro d o w e g o p o n o w n ie w z ro sła , co o b jaw iało się z w ię k s z o n ą lic z b ą z e b r a i o raz p o w sta w a n ie m n o w y c h k ó ł34.

W S ie rad zk iem u fo rm o w a ł się tak że O b ó z N a ro d o w o -R a d y k a ln y , k tó ry z a w ią z ał k o m ó rk ę o rg a n iz a c y jn ą w Szadku. Je d n a k z a n im ta, g ło sz ą c a h a sła a n ty sem ick ie i fa szy sto w sk ie, o rg a n iz a c ja z d o ła ła się u m o cn ić, za rz ą d ze n ie m staro sty sie ra d z k ie g o z 14 lip c a 1934 r. z o sta ła ro z w ią z a n a, a jej d z ia łaln o ść z a k a z an a 35.

P rz e d w y b u c h e m II w o jn y św iatow ej S zad ek z a m ie sz k a ło ok. 15% lu d n o ści ży d o w sk ie j, a n a jw ię k sz y m je g o sk u p isk ie m b y ła ul. S ierad zk a, k tó ra praw ie w 90% b y ła z a m ie sz k a n a p rz e z Ż y d ó w . N a tej ulicy , j u ż w n ie istn ie ją c y m d o m u p o d n r 11 (w sąsie d z tw ie sy n ag o g i) m ie sz k a ł rabin. B y ł to b u d y n e k c h a ra k te ry sty czn y d la ta n ie g o b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o o k re su m ię d zy w o jen n eg o . 30 m a rc a 1939 r. za n o to w a n o o statn i p rz e d w y b u c h e m II w o jn y św iato w ej zgon w y z n a w c y re lig ii m o jżeszo w ej (M ałk i Jak u b , lat 5036). 2 0 k w ie tn ia te g o ż ro k u za w a rto o statn ie m a łż e ń stw o w o b rz ą d u sta ro z a k o n n y m m ięd zy D a w id e m S ie ra dzkim , k u p c e m lat 28, ur. w K o w alu , a N a c h ą D z ia ło w sk ą lat 28, ur. w S zad k u 37.

Fot. 3. Manifestacja członków Stronnictwa Narodowego w Szadku, lata trzydzieste XX w. Źródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pamięci w Szadku

34 Nowe koło powstało m. in. w Krokocicach koło Szadku. W momencie założenia liczyło ono ośmiu członków. Zob. B. Wachowska, Życie polityczne powiatu sieradzkiego w latach 1918

1939, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, Łodź 1977, s. 436.

35 Tam e.

36 Księga zgonów USC w Szadku z 1939 r. 37 Księga małżeństwa USC w Szadku z 1939 r.

(11)

Tablica 2. Liczba urodzeń, małżeństw i zgonów ludności wyznania mojżeszowego w Szadku w latach 1911-1939

Rok Urodzenia M ałżeństwa Zgony Rok Urodzenia M ałżeństwa Zgony

1 2 3 4 5 6 7 8 1911 27 14 20 1926 7 6 5 1912 24 ? ? 1927 12 5 3 1913 22 ? ? 1928 12 3 6 1914 12 - 1 1929 23 6 5 1915 7 2 - 1930 21 1 4 1916 30 8 15 1931 25 5 4 1917 4 3 13 1932 14 1 3 1918 13 5 20 1933 10 5 3 1919 14 6 4 1934 8 4 2 1920 40 9 1 1935 8 3 4 1921 17 3 7 1936 8 1 6 1922 15 11 - 1937 11 5 3 1923 14 3 6 1938 ? 5 5 1924 17 3 4 1939 ? 3 3 1925 27 3 7

Źródło: oprac. własne na podstawie Ksiąg USC w Szadku.

W 1939 r., ju ż o d p ie rw sz y c h dni w o jn y lu d n o ść ż y d o w s k ą d o tk n ę ły rep resje. T e re n y p o w ia tu sierad zk ieg o z o sta ły w c ie lo n e do R z e sz y i p rz e m ia n o w a n e, ja k i c a ła z a c h o d n ia części ziem p o lsk ic h n a K raj W a rty (W arth eg au ). H itle ro w c y z d e w a sto w a li sy n ag o g ę w S zadku, a w y z n a w c ó w re lig ii m o jżeszo w ej u p o k a rzali, m . in. o b c in a ją c p e jsy i b ro d y . N a p o c z ą tk u listo p a d a 1939 r. w p ro w a d z o n o n a k a z n o s z e n ia ż ó łty c h o p a se k n a rę k a c h i g w ia z d y D a w id a n a lew ej p iersi i praw ej ło p a tc e . W m ie sz k a n ia c h Ż y d ó w sz a d k o w sk ic h u rz ą d z a n o c iąg łe re w i zje w p o sz u k iw a n iu k o sz to w n o śc i38. W śró d lu d n o śc i ży d o w sk iej - ograbianej z z a so b ó w m a te ria ln y c h , p o zb aw io n ej p ra c y i d o ty c h c z a so w y c h ź ró d e ł u trz y m a n ia , zm u szan ej do b ezp łatn ej p ra c y lu b je d y n ie z a sy m b o liczn e w y n a g ro d z e n ie - sz e rz y ła się n ęd z a , g łó d i ch o ro b y . W sz y stk ic h Ż y d ó w w w ie k u o d 14 do 60 lat o b o w ią z y w a ła p rz y m u so w a p ra c a n a rzecz g o sp o d a rk i n ie m ie c k ie j, c z ęść w y w ie z io n o do o b o z ó w p ra c y , p o ło ż o n y c h g łó w n ie n a te re n ie w o je w ó d z tw a p o z n a ń sk ie g o 39. W p ie rw sz y c h m ie sią c a c h w o jn y , n a z iśc i p ra w d o p o d o b n ie d ep o rto w a li z m ia s ta n ie w ie lk ą g ru p ę Ż y d ó w , n ie k tó ry m z n ic h u d a ło się

38 J. Milczarek, Martyrologia ludności polskiej i żydowskiej na ziemi szadkowskiej w latach

okupacji hitlerowskiej, [w:] ZWZ AK na ziemi szadkowskiej 1939—1945, Szadek 1992, s. 9.

Do obozu przymusowej pracy na terenie województwa poznańskiego został wywieziony m. in. Julian (Joel) Opatut, inicjator renowacji cmentarza żydowskiego w Szadku.

(12)

Żydzi w Szadku

—

rys historyczny

₁₅₁

pozostać w Zduńskiej Woli. Większość wyznawców mojżeszowych pozostała

w Szadku, później uwięziona w miejscowym getcie.

Według spisu przeprowadzonego przez Niemców w drugiej połowie grudnia

1939 r., Szadek zamieszkiwało 420 Żydów40. Ostatnim rabinem w Szadku był

Jankiel Wolf Rozencwajg41.

Fot. 4. Nagłówek papiery firmowego ostatniego rabina szadkowskiego

Jankiela Wolfa Rozencwajga

Ź

ródło: Ksi

ę

gi USC w Szadku

Sytuacja ludności żydowskiej pogorszyła się jeszcze bardziej z chwilą

utworzenia na przełomie maja i czerwca 1940 r. getta w Szadku, które obejmo

wało zabudowania przy ul. Wilamowskiej i częściowo ul. Prusinowskiej. Teren

getta nie był ogrodzony, a porządku pilnowali miejscowi żandarmi. Na codzien

nym apelu porannym formowano z mieszkańców getta kolumny kierowane do

prac porządkowych na terenie miasta, m. in. do oczyszczania stawu przy zbiegu

ul. Glinianki i Stodolnianej (zasypanego w 2006 r.)42 W 1940 r. w Szadku

pozostawało jeszcze 110 rodzin żydowskich (ok. 410 osób)43. W getcie również

funkcjonował „Judenrad” - Żydowska Rada Starszych, kierowana przez

niejakiego Hamburka Mosta44.

Tablica 3. Wykaz rodzin

ż

ydowskich przebywaj

ą

cych w getcie w Szadku w okresie

od 1940 r. do 1942 r. (lista ta zawiera głównych członków rodziny, imion pozostałych

członków rodzin nie mo

ż

na ustali

ć

z powodu braku rejestru)

1. Unger Leizer

19. Opatut Abram

37. Most Josek

2. Granas Hersz

20. Opatut Szlama

38. Most Abram Zalma

3. Nejman Szalma

21. Frydel Genendla

39. Blum Lajb

40 T. Olejnik, Stan ludności na obszarze województwa łódzkiego włączonego do III Rzeszy, „Rocznik Łódzki” 1972, t. 16 (19).

41 Jankiel Wolf Rozencwajg, ur. w 1906 w Sieradzu, syn Jankiela i Gitel, przed II wojną światowi mieszkał w Szadku, gdzie w latach 1929-1939 był rabinem gminy wyznaniowej, zginął w czasie okupacji hitlerowskiej w obozie w Pruszkowie (woj. mazowieckie). Informacja o śmierci J. Rozencwajga opiera się zeznaniach przedstawionych 16 IV 1956 r. przez jego brata Chaima, który przeżył holokaust (ABYadVashem).

42 Relacja Stanisława Godzińskiego, potwierdzona przez osobę obecnie mieszkającą naprzeciwko zasypanego stawu.

43 D. Dąbrowska, Zagłada skupisk żydowskich „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerow

skiej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1955, nr 13-14, s. 162, 180.

(13)

Tablica 3 (cd.)

4. W igdorowicz Jankiel 22. Goldberg Izrael 40. Tabacznik Szlama 5. Rawski Aron 23. Portek Josek 41. T abacznik Icek Ajzyk 6. Brykman Josek 24. Portek Juda Lejb 42. Granas W olf

7. M ost Chaim Boruch 25. Galewski Abram 43. Granas Fiszel 8. Burakowski Zysman 26. Lipszyc Chaja 44. Burakowski Aron

9. Hecht Lejb 27. Pik Lejb 45. Szajniak Abram

10. Smietanski Zelik 28. Laziczak M arjem 46. Szajniak Icek 11. Mendel Estera 29. Smietanski Juda Lejb 47. Opatowski Jankiel 12. Opatowski Abram 30. Smietanski M ajer 48. Praw Zyska 13. Klein Dawid 31. Zielinski Aron 49. Braw Josek 14. Opatut Chudes 32. Sieraczki Daniel 50. Pik Dawid 15. Opatut Estera 33. Jakubowicz Szmul 51. Erlich Fiszel 16. Opatut Idel 34. M ittelman Abram 52. Blum Abram 17. Burakowski Dawid 35. M itrlman Itta 53. Goldman Josek 18. Rapaport Beila 36. M ost Ruchla

Źródło: W APŁOS, M RNiZM w Szadku 1945-1950, sygn. 7/28.

Po 2 latach, 14 sierpnia 1942 r., hitlerowcy zlikwidowali getto w Szadku,

a ludność żydowską w liczbie 405 osób wywieziono do obozu zagłady w Cheł

mnie nad Nerem. W okresie lipca-sierpnia tego roku hitlerowcy dokonali

likwidacji większości gett z terenów Warthegau. W czasie likwidacji getta

szadkowskiego zostało zastrzelonych 7 Żydów, których pochowano na miejsco

wym cmentarzu. Indywidualnych przypadków zbrodni w getcie nie ustalono45.

Po zakończeniu wojny, nieliczni Żydzi, którzy ją przeżyli, na krótko

powrócili do Szadku. W korespondencji zaadresowanej 11 sierpnia 1945 r. przez

W odpowiedzi na ten list Zarząd Miejski

w Szadku z dniem 9 października odpowiada,

i

ż

z ro d zin p r z e b y w a ją c y c h w S za d k u d o w y b u c h u w o jn y w ró c iło z p o w r o te m d o m ia sta tylko 6 o só b i to je s t:

45 M. Paduszyńska, Getta w powiecie sieradzkim, Zduńska Wola 1987, s. 9.

46 Roanne - miejscowość i gmina we Francji, w regionie Rodan-Alpy, w departamencie Loire. Położona ok. 70 km na północny zachód od Lyonu.

(14)

₁₅₃

G e c e l S zw arc, L e ib Z ieliński, I c e k M endel, D a n ie l S ie ra d zk i i H e rsz R apoport. B y ł też w S za d k u d w a ra zy P o r te k Szm ul, sy n Joska. S łu ż y on ob ecn ie w w o js k u 48.

Fot. 5. Synagoga w Szadku, 1987

Źródło: E. Hryniak, Studium historyczno-konserwatorskie miasta Szadek, Kielce 1989 P o 1945 r., Ż y d zi, k tó rz y o caleli, p rz e w a ż n ie d zięk i sch ro n ie n iu u z y sk a n e m u w d o m ach p o lsk ic h ro d zin , w n ie d łu g im czasie w y e m ig ro w a li do Iz ra e la lub S tan ó w Z je d n o c z o n y c h . J e d n ą z o só b , u d z ie la ją c y c h sc h ro n ie n ia b y ła M a łg o rz a ta P o d e sz w (o w )a , z a m ie sz k a ła w S zad k u , P o lk a , k tó ra w y sz ła z a m ą ż za N ie m c a p o c h o d z ą c eg o ze Ś ląsk a, k tó ry z g in ą ł n a fro n cie w sch o d n im . W m ie sz k an iu p rz y ul. O g ro d o w ej 2 (d o m o b o k k o śc io ła - o rg a n istó w k a ) o d sty c z n ia 1942 r. a ż do w y z w o le n ia p rz e c h o w y w a ła w p iw n ic y Ż y d ó w k ę E w K ro to - w sk ą 49, k tó ra po w o jn ie w y e m ig ro w a ła do S tan ó w Z je d n o c z o n y c h (w p o d z ię k o

48 Tamże.

49 Zob. M. Grynberg, Księga sprawiedliwych, Warszawa 1993, s. 417; Relacja z 28 IX 2010 r. Marianna Szymańskiego, Stanisława Godzińskiego, Krystyny Szymańskiej, Teresy Szczawińskiej.

(15)

waniu za uratowanie życia po wojnie przysyłała do Szadku paczki)50. Własność

pożydowską przejmował skarb paistwa, w tym także orientowany, murowany

z czerwonej cegły, nietynkowany wzniesiony na planie prostokąta budynek

synagogi z niewielką trójbocznie zamkniętą apsydą od wschodu, mieszczącą

dawniej Aron ha-kodesz51. Zdewastowaną i opuszczoną synagogę po wojnie

przemieniono na magazyn zbożowy Gminnej Spółdzielni „Samopomoc

Chłopska” (funkcję tę pełniła do końca lat osiemdziesiątych XX w.) Na

początku lat dziewięćdziesiątych teren i obiekt, należący niegdyś do gminy

żydowskiej w Szadku, został skomunalizowany i przeszedł pod zarząd miasta.

Przez parę lat budynek synagogi stał opuszczony i popadał w coraz większą

ruinę, natomiast plany przekształcenia go placówkę kulturalną okazały się

nierealne52. Ostatecznie w 1996 r. obiekt został sprzedany prywatnemu właści

cielowi53, jednak stan budynku był już na tyle zły, że nie pozwalał na dalsze

użytkowanie i na początku 1997 r. bożnica (wraz z przyległą do niej mykwą)

została rozebrana, a na jej miejscu powstał nowy budynek - warsztat samocho

dowy54. Do czasu wyburzenia zachował się wystrój zewnętrzny ściany wscho

dniej (fot. 6).

Po kilkudziesięciu powojennych latach zaniedbań i dewastacji w 2005 r.

cmentarz żydowski w Szadku doczekał się renowacji. Prace rozpoczęto od

wykarczowania lasu rosnącego na mogiłach. Wybudowano ogrodzenie i wmu

rowano w nie tablicę poświeconą szadkowskim Żydom z napisem w trzech

językach: polskim, hebrajskim i angielskim. Renowacja cmentarza została prze

prowadzona dzięki staraniu Juliana Opatuta55 i jego rodziny dla upamiętnienia

50 Małgorzata Podeszw(ow)a po wojnie jakiś czas mieszkała przy ul. Ogrodowej 2, potem przeniosła się na ul. Kilińskiego do państwa Stradowskich. Pó

ź

niej przeprowadziła się do Zduńskiej Woli, gdzie zmarła.

51 Aron ha-kodesz (hebr.) - szafa ołtarzowa (drewniana lub kamienna), służąca do przecho wywania zwojów Tory. Jest najświętszym i najważniejszym miejscem synagogi. W Polsce Aron ha-kodesz znajduje się zawsze we wschodniej ścianie bożnicy. Jeśli w synagodze nie odbywa się modlitwa, Aron ha-kodesz jest zakryta zasłoną, zwanąparochetem.

52 T. Dronka, Synagoga w Szadku, „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, nr 3.

53 Bożnica sprzedana, „Dziennik Sieradzki” 13 II 1996, nr 37, s. 8; Po hebrajsku o bożnicy, tamże 13 III 1996, nr 62, s. 7.

54 Urząd Rejonowy w Zduńskiej Woli, sygn. A.IV.7352.2-22K/96.

55 Julian (Joel) Opatut, ur. 11 III 1924 r. w Szadku. Był jednym z sześciu dzieci Shloma (kupca zboża) i Alty z Burakowskich, z których czwórka przeżyła okupację niemiecki (w tym Julian). Przed wojną mieszkał z rodziną w Rynku pod nr 18. W 1940 r. trafił do szadkowskiego getta, skąd rok pó

ź

niej został wywieziony na roboty do Poznania, gdzie pracował przy budowie baraków dla Niemców. Potem, przez obozy w Auschwitz i Birkenau, trafił do obozu Neu-Dachs w Jaworznie (fili KL Auschwitz, pozostającej w zarządzie niemieckiej spółki EVO - Energieversorgung Oberschlesien Aktiengesellschaft), do pracy w kopalni węgla kamiennego. Pod koniec wojny został wywieziony do Niemiec. W Kaufering 27 XI 1945 r. ożenił się z Frances Fiksenbaum (ur. III 1924 r. w Ostrowicach, woj. zachodniopomorskie, zm. IX 1977 r.), gdzie urodził im się syn Abraham. Tam też dołączyli do nich trzej bracia Juliana urodzeni również w Szadku: Benjamin

(16)

₁₅₅

Ż y d ó w tu p o c h o w a n y c h o raz p o m o rd o w a n y c h p o d c z a s z a g ła d y i p o z b a w io n y c h g o d n e g o p o ch ó w k u . N a te n cel J. O p a tu t p rz e z n a cz y ł 100 tys. d o laró w .

Fot. 6. Ściana wschodnia synagogi w Szadku, z niew ielką trójbocznie zam kniętą absydą, 1987 Źródło: E. Hryniak, Studium

historyczno-konserwatorskie...,

(ur. 18 IV 1916 r., zm. 19 III 1991 r.), Moishe (ur. 16 II 1920 r., zm. 3 III 2002 r.) i Eugeniusz (ur. 4 IV 1922 r., zm. IV 1986 r.). W 1949 r. wraz z zoną i synem oraz trójką braci wyjechał do USA. Do spółki z braćmi zakupił fe rm kurzą w Freehold (miasto w stanie New Jersey), która z czasem została przekształcona w firmę Colonial Foods Inc. Był dobroczyńcą szkoły w Lakewood oraz sierocińca w Beer Sheva w Izraelu, donatorem kardiologicznego centrum rehabilitacyjnego w Long Branch. Ponadto był prezesem Kolonialnych Towarzystw Handlowych, członkiem Temple Beth El w Oakhurst (stan Kalifornia) i Amerykańskiego Stowarzyszenia Sportowego na rzecz Izraela. Jego imieniem nazwano park w gminie Freehold, której przekazał na ten cel 136 akrów (tj. ok. 55 ha) ziemi. W 2005 r. dzięki staraniom J. Opatuta odnowiono cmentarz żydowski w Szadku, na którym zostali pochowani członkowie jego rodziny. Frances i Julian Opatutowie mieli troje dzieci, którzy wraz z rodzinami zamieszkują do dziś w gminie Freehold: syna Abrahama (ożenionego z Susan) oraz dwie córki: Arlene (zaślubioną z Bernardem Hammerem) i Toby (zaślubioną z Steven Rofsy). Pierwszy raz po wojnie Julian Opatut odwiedził Szadek w 1981 r., potem był w mieście jeszcze pięć razy. J. Opatut zmarł 23 IX 2006 r. w wieku 82 lat, w swoim domu w Long Branch (miasto w stanie New Jersey). Został pochowany na cmentarzu Beth Izrael Memorial Park w Woodbridge (pomoc i konsultacja - Petera Opatuta, wnuka Juliana).

(17)

Fot. 7. M ykwa w Szadku, 1987

Źródło: E. Hryniak, Studium historyczno-konserwatorskie...

U ro c z y ste o tw a rc ie o d n o w io n e g o c m e n ta rz a n a stą p iło 15 w r z e n i a 2005 r. N a u ro c z y sto śc i p o ja w ili się m . in.: Ju lia n O p a tu t z ro d z in ą , a m b a sa d o r Iz ra e la w P o lsc e D a w id P e le g 56, n a c z e ln y ra b in P o lsk i M ic h a e l S ch u d rich , p rz e w o d n iczący Ż y d o w sk iej G m in y W y zn an io w ej w Ł o d z i S y m ch a K e ller, k o o rd y n a to r P ro je k tu O d n o w y C m en tarzy Ż y d o w sk ic h w P o lsc e S tefan A ndrzej O m asta, w o je w o d a łó d z k i S te fa n K ra je w sk i57, A b ra h a m P e c k z N o w e g o Jo rk u (szk o ln y k o le g a J. O p atu ta, k tó ry p rz y je c h a ł do S zad k u po ra z p ie rw sz y p o 65 latach ) o ra z p rz e d sta w ic iele w ła d z p o w ia to w y c h i g m in n y ch .

2 c z e rw c a 2 0 0 9 r. o d b y ła się u ro c z y sto ść o d sło n ię c ia ta b lic y p am iątk o w ej w ję z y k u a n g ie lsk im (w m u ro w an ej p o d w c z e śn ie jsz ą) w p o d z ię k o w a n iu dla w ła d z m ia sta S zad k a o d ro d z in y O p a tu t za p o m o c w re sta u ra c ji cm en tarza. W c e re m o n ii u d z ia ł w z ię li m . in. w n u k o w ie Ju lia n a O p atu ta, prof. A le k sy B artn ik , S te fa n A ndrzej O m asta, k o o rd y n a to r P ro je k tu O d n o w y C m e n ta rz y Ż y d o w sk ic h A n d rzej C ew iń sk i, se k retarz W o je w ó d z k ie g o K o m ite tu O c h ro n y

56 Był ambasadorem Izraela w Polsce w latach 2004-2009. 57 Był wojewodą łódzkim w latach 2004-2006.

(18)

₁₅₇

P a m ię c i W a lk i M ę c z e ń stw a , o ra z M a łg o rz a ta Z a łu sk a , p rz e d sta w ic iel K a n c e larii P re z y d e n ta R P , k tó ra w im ie n iu P re z y d e n ta R z e c z y p o sp o litej z a b ra ła głos.

N a sz a d k o w sk im c m e n ta rz u ży d o w sk im , g d zie z n a jd o w a ł się o h e l58, c h o w a n o lu d zi do sie rp n ia 1942 r. W ś ró d m o g ił je d n a b y ła z b io ro w a - p ra w d o p o d o b n ie sied em o só b ro z strz e la n y ch p o d c z a s lik w id a c ji g e tta w S zad k u 59. N e k ro p o lia z o sta ła n iem al w cało śc i z n isz c z o n a p o d c z a s II w o jn y św ia to w e j60. D z ie ła z n isz c z e n ia d o k o

ń

czy li p o w y z w o le n iu o k o lic z n i m ie s z k a

i

cy, k tó rz y w y k o rz y sty w a li m a c e w y ja k o m a te ria ł b u d o w lan y . D o d z iś z a c h o w a ło się je d y n ie k ilk a n a śc ie fra g m e n tó w p o ro z b ija n y c h n a g ro b k ó w (m acew ), p ra w d o p o d o b n ie z o k re su m ię d z y w o je n n e g o 61. O b ecn ie n ie ste ty n ie m o ż n a ju ż o d tw o rz y ć p ra w d z iw e g o w y g lą d u c m e n ta rz a - b ra k m a c e w z czy te ln y m i n a p i sam i i sy m b o lik ą. R o z g ra b io n y z o sta ł ta k ż e n ie w y so k i m u r z p u sta k ó w , k tó ry m p rz e d w o jn ą b y ł o g ro d z o n y c m en tarz. N ie z a c h o w a ł się ro z e b ra n y n a p o c z ą tk u la t p ię ć d z ie sią ty c h d re w n ia n y d o m p rz e d p o g rz eb o w y , z n a jd u ją c y się n a p raw o o d w e jśc ia n a c m e n ta rz 62.

L u d n o ść ż y d o w sk a, k tó ra p rz e z w ie k i sta n o w iła ta k w ^ n y k o m p o n e n t sp o łe czn o ści S zad k o w sk iej, o d e sz ła do h isto rii. Je d n a k p a m ię ć o ty c h , k tó rz y w sp ó łtw o rz y li h isto rię m ia s ta i w n ie śli ta k isto tn y w k ła d w d z ied zictw o k u ltu ro w e S zadku, n ie c h zn a jd z ie sw ój w y ra z w tro sc e o sp o łe czn o ści lokalnej o te n o sta tn i m a te ria ln y ślad b y tn o śc i w y z n a w c ó w re lig ii m o jż e sz o w e j, ja k im j e s t p rz y w ró c o n y do istn ie n ia cm e n ta rz ży d o w sk i.

Bibliografia

Archiwum bazy danych Instytutu Pamięci M ęczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem.

Bersohn M., Dyplomataryusz dotyczący Żydów w dawnej Polsce, na źródłach

archiwalnych osnuty (1388-1782), W arszawa 1910.

Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, W arszawa 1990.

Chlebowski B, W alewski W. (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych

krajów słowiańskich, t. 11, W arszawa 1890.

58 Ohel (hebr.) - niewielki murowany budynek wznoszony na cmentarzach żydowskich w XIX i XX w. jako grobowiec zasłużonych Żydów, m. in. rabinów, cadyków i Żydów uznanych za cudotwórców. Był wzorowany na kaplicach na cmentarzach katolickich.

59 W. Rychliński, Macewy pośród drzew, „Nasz Tygodnik” 7 I 2005, s. 8.

60 Większość macew z kirkutu w czasie wojny ukradł miejscowy volksdeutsch z Grabowin. Fragmenty macew z kirkutu znajdują się prawdopodobnie do tej pory na terenie mieszalni pasz „CezMar” w Grabowinach.

61 Karta cmentarza żydowskiego w Szadku, nr 91, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Sieradzu. 62 W okresie międzywojennym i jeszcze jakiś czas po wojnie mieszkał w nim dozorca cmentarza - katolik Michalski, w czasie wojny budynek stał pusty, następnym i ostatnim lokatorem był Raczyński - relacja Stanisława Kępki.

(19)

Dąbrowska D, Zagłada skupisk żydowskich „Kraju Warty ” w okresie okupacji

hitlerowskiej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1955, nr 13-14.

Dronka T., Synagoga w Szadku, „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, nr 3.

„Dziennik Sieradzki”, Bożnica sprzedana, 13 II 1996, nr 37, s. 8; Po hebrajsku o bożni

cy, 13 III 1996, nr 62, s. 7.

Goldberg J., Historia osadnictwa żydowskiego w Zduńskiej Woli, „Ksi

ę

ga Zdu

ń

skiej W oli” .

Graeve S., Przewodnik p o guberni kaliskiej, W arszawa 1912. Grynberg M., Księga sprawiedliwych, W arszawa 1993.

Guldon Z., Skupiska żydowskie w miastach polskich w X V —X V I wieku, [w:] Pilarczyk K., Gąsiorowski S. (red.), Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2, Kraków 2000.

Guldon Z., W ijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie X V II

wieku, [w:] Topolski J., M odelski K. (red.), Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, Pozna

ń

1995.

Hryniak E., Studium historyczno-konserwatorskie miasta Szadek, Kielce 1989. Horn M., Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 roku, „Biuletyn

Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3.

Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z M etryki Koronnej do historii Żydów

w Polsce, 1697—1795, t. 2: R z

ą

dy Stanisława Augusta, 1764—1795, cz. 1: 1764— 1779, W rocław 1988.

Kabaci

ń

ski R., M ikulski K., Pakulski J., Lustracja województw wielkopolskich i kujaw

skich 1789, cz. II: Województwo sieradzkie, t. 1: Powiaty sieradzki i szadkowski,

Toru

ń

2004.

,,Kaliszanin” 9 IX 1890, nr 71, 19 IX 1890, nr 74.

Karta cmentarza żydowskiego w Szadku, nr 91, Ośrodek Dokumentacji Zabytków

w Sieradzu.

Kopacki R., Zagospodarowanie i funkcje rynku w Szadku, praca magisterska, Łódź 2003. Kowalczyk R. W., Szadek na tle sytuacji gospodarczej departamentu kaliskiego,

„Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.

Księga adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), W arszawa

1930.

Ksi

ę

gi Urz

ę

du Stanu Cywilnego w Szadku z lat 1911-1939.

Leopold J., Ziemia Szadkowska w Sieradzkiem, „Wieś Ilustrowana” IV 1913, R. 4. Marszał T., Szadek. M onografia miasta, Szadek 1995.

Michałowska A., Sejmy i sejmiki koronne wobec Żydów, wybór tekstów źródłowych, W ydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006.

(20)

₁₅₉

M ilczarek J., M artyrologia ludności polskiej i żydowskiej na ziemi Szadkowskiej w latach

okupacji hitlerowskiej, [w:] ZW Z A K na ziemi szadkowskiej 1939—1945, Szadek

1992.

,,Na Sieradzkich Szlakach” 1993, nr 3.

Olejnik T., Stan ludności na obszarze województwa łódzkiego włączonego do III Rzeszy, „Rocznik Łódzki” 1972, t. 16 (19), Łód

ź

.

Opioła M., Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza,

M ałopolski i Śląska w latach 1918-1942, Toru

ń

, 2008.

Orgelbrand S. (red.), Encyklopedia powszechna, t. 24, W arszawa 1867. Paduszy

ń

ska M., Getta w powiecie sieradzkim, Zdu

ń

ska W ola 1987. Parczewski A. J., M onografia Szadku, W arszawa 1870.

Pinkas Hakehillot P olin-Ł ódż Vehagalil, Yad Vashem, Jerusalem 1976, s. 262-263. Encyklopedia Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Polska—Łódź i region, t. 1, Yad

Vashem, Jerozolima 1976, s. 262-263.

Piper F., Podobóz KL Auschw itz w Jaworznie — „Neu-Dachs ” 1943-1945, [w:] Historia

martyrologii więźniów obozów odosobnienia w Jaworznie 1939—1956, Jaworzno

2002.

Rejduch-Samkowa I., Samek J., D awna sztuka żydowska w Polsce, W arszawa 2002. „Rocznik Diecezji W łocławskiej” 1931.

Rychli

ń

ski W., M acewy p o śró d drzew, „Nasz Tygodnik” 7 I 2005, s. 8.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł

urzędowych, t. 2: Województwo łódzkie, W arszawa 1925.

Smiałowski J., Zduńska Wola. M onografia miasta do 1914 roku, Łódź 1974.

Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944—

1966, Kraków 2006.

Urz

ą

ń

ski A. (red.), Księga adresowa miasta Łodzi i województwa łódzkiego : z informa

torami m. stoł. Warszawy, wojew. krakowskiego, wojew. kieleckiego, wojew. lwowskiego, wojew. poznańskiego, wojew. pomorskiego z m. Gdynią i wojew. Śląskiego, 1937-1939 Łód

ź

, Dział Ia, s. 30.

(21)

Relacje: Stanisława Godzińskiego (z dn. 20 IV, 28 IX 2010 r.), M ariana Szymańskiego (z dn. 20 IV, 28 IX 2010 r.), M arka Szymczaka (z dn. 6 V,27 IX 2010 r.),

Stanisława Kępki (z dn. 18 V 2010 r.), Kazimiery Sulińskiej (z dn. 24 V 2010 r.), Stefana Andrzeja Omasty (z dn. 26 V 2010 r.). Krystyny Szymańskiej (z dn. 28 IX 2010 r.), Teresy Szczawińskiej (z dn. 28 IX 2010 r.).

JEWS IN SZADEK - A HISTORICAL REVIEW

Sum m ary

The earliest mention o f Jews in Szadek dates from the early 16th century, but it was in the second half o f the 18th century, that this nationality group became more numerous and started gaining prominence in the socio-economic life of this town. In 1913, every third resident of Szadek (2.8 thousand inhabitants at that time) was Jewish. The majority o f trading was carried out by Jews - there were 34 shops run by Jews, and only 7 were kept by Catholics. During the Second W orld W ar most o f the Jews from Szadek were put to death in a concentration camp in Chełm on the River Ner; the few who survived the occupation soon emigrated. Almost no material trace has remained o f this nationality group, which had for centuries been an important component of local community, in terms o f both socio-economic and cultural development. The only material evidence, being a memorial to the Jewish community in Szadek, is a Jewish cemetery, recently restored after post-war devastation.

Żydzi w Szadku – rys historyczny

Jarosław Stulczewski

Żydzi w Szadku – rys historyczny

Biuletyn Szadkowski 10, 141-160

2010

Jarosław Stulczewski*

ŻY D ZI W SZADKU - RYS H ISTO R Y C ZN Y

143

W 1765 r. w Szadku zamieszkiwało już osiem rodzin żydowskich. Byli

wśród nich: krawiec, kuśnierz, szochet10 1

1

, kantor11 i mohel12. W 1793 r. pośród

Żydów było dwóch krawców, jeden rzeźnik, sześciu kupców oraz człowiek

dzierżawiący trzy karczmy w mieście. Pomimo obowiązującego zakazu osiedla­

nia, Żydzi coraz liczniej zasiedlali miasto - w 1802 r. pruska administracja

ostatecznie zniosła dawny przywilej królewski z 1609 r.

Początkowo Żydzi w Szadku wchodzili w skład gminy żydowskiej w Łasku

i w tym mieście po śmierci byli chowani. Gmina wyznaniowa w Szadku

wyodrębniła się w trzeciej lub czwartej dekadzie XIX w. Wówczas został

również konsekrowany cmentarz żydowski o powierzchni ok. 0,6 ha13, położony

w lesie na północ od miasta (obecnie ul. Widawska), w odległości ok. 150 m od

cmentarza św. Wawrzyńca. Jak to było w zwyczaju w małych gminach

wyznaniowych, na początek zatrudniono szocheta (rzezak rytualny), a następnie

dajana (sędzia prawa żydowskiego). Pierwszym oficjalnym rabinem był

prawdopodobnie Nahum Lewi14.

W celu ograniczenia kontrabandy 5 stycznia 1810 r. ogłoszono dekret, który

pozwalał handlować tytoniem i tabaką w granicach Księstwa Warszawskiego,

ale tylko producentom posiadającym koncesje. Wprowadzone rozwiązanie

okazało się korzystne dla Szadku i miejscowych Żydów. W mieście wybu­

dowano dwie fabryki tabaki. Jako pierwsi 27 czerwca 1810 r. koncesje na

fabryki uzyskali Józef Koppel i Faybuś (Fabiś) Opatowski, a kilka miesięcy

później, 31 października 1810 r., także wzbogacony na handlu solą staroza-

konny15 Szmul Dawidowicz. Dochody miasta w yrżnie wzrosły. Jednak już po

roku, w związku z trudnościami finansowymi Księstwa, wszystkie fabryki

zostały obciążone większym podatkiem z tytułu sprzedaży16.

Faybuś Opatowski najpierw trudnił się handlem suknem i wełną, później był

stałym dzierżawcą dochodów z wagi miejskiej w Zduńskiej Woli, a czasowo

także dzierżawcą dochodów z rzeźni i handlu solą. Stopniowo rozszerzał zasięg

swoich wpływów w Zduńskiej Woli, Szadku i Łasku - w k^dym z tych miast

posiadał po kilka domów. W 1823 r. wybudował w Zduńskiej Woli „ciepłe

ramy”, czyli suszarnie sukna. W 1829 r. zajął się handlem solą, a w 1831 r.

figurował już jako „fabrykant” sukna17. Z czasem interesy skłoniły F. Opatow­

145

141

ę

ą

ż

ę

ę

ś

ś

ę

ż

ę

ę

ę

ż

ą

ę

ęś

ę

ą

ść

ś

ż

ęż

ść

ś

ą

ę

ś

ą ś

ą

ą

ą

ą

ą

ż

ś

ą

₁₄₃

dzierżawiący trzy karczmy w mieście. Pomimo obowiązującego zakazu osiedla

okazało się korzystne dla Szadku i miejscowych Żydów. W mieście wybu

figurował już jako „fabrykant” sukna17. Z czasem interesy skłoniły F. Opatow

₁₄₅

₁₄₁

₁₄₉

₁₅₁

utworzenia na przełomie maja i czerwca 1940 r. getta w Szadku, które obejmo

getta nie był ogrodzony, a porządku pilnowali miejscowi żandarmi. Na codzien

a ludność żydowską w liczbie 405 osób wywieziono do obozu zagłady w Cheł

szadkowskiego zostało zastrzelonych 7 Żydów, których pochowano na miejsco