A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA GEOGRAPIIICA SOCIO-OECONOMICA 1, 1999
M a re k S obczyń ski
Z A S IĘ G T E R Y T O R IA L N Y R E G IO N U Ł Ó D Z K IE G O O R A Z L O K A L N E P R E F E R E N C J E
P O D Z IA Ł U A D M IN IS T R A C Y JN E G O N IŻ S Z Y C H S Z C Z E B L I NA O B S Z A R Z E Z IE M I W IE L U Ń S K IE J
W artykule przedstawiono przestrzenny obraz wyników badań preferencji społeczeństwa ziemi wieluńskiej w odniesieniu do podziału administracyjnego kraju i regionu. Omówiono stosunek do aktualnego krajobrazu administracyjnego, jak również do proponowanych wersji jego reformy, różnicując badaną próbę na przeciętnych obywateli oraz osoby stanowiące lokalne elity. Analizie poddano również bazę infrastrukturalną miast - ewentualnych siedzib przyszłych powiatów pod kątem możliwości pełnienia tej funkcji.
WSTĘP
N a obszarze ziemi wieluńskiej badaniem o bjęto dziew ięć gm in i m iast przestrzen nie rozdzielonych na d w a subregiony, a m ianow icie n a zachodzie - gm iny: Galew ice, Bolesławiec, Ł ubnice o raz m ia sto i g m ina W ieruszów (w szystkie w w ojew ództw ie kaliskim ), a n a w schodzie - m ia sto i gm ina P raszka, gminy R udniki (częstochowskie), Pątnów , m iasto i g m ina D ziałoszyn o ra z m iasto i gm ina W ieluń (sieradzkie) (rys. 1). B ad an ia dotyczyły zaró w n o społecznych ciążeń obszarów do poten cjalnych stolic w ojew ódzkich (Ł ódź, O pole, K atow ice, C zęstochow a, P oznań, K alisz), ja k i do ew en tu alny ch o śro d k ó w pow iatow ych (W ieluń, W ieruszów , K ę p n o , O lesno, K lu cz b o rk , P ajęczno). E lem entem łączącym cały ten o b szar jest jeg o zasad nicze ciążenie (z nielicznym i w yjątkam i) d o Ł odzi ja k o o śro d k a w ojew ódzkiego i w nieco m niejszym sto p n iu pozostaw anie w orbicie oddziaływ ań W ielunia.
D la określenia przestrzennego zasięgu przyszłego w ojew ód ztw a łódzkiego ja k rów n ież k sz ta łtu ew entualnych p o w iató w p o słu ż o n o się b ad a n ie m ankietow ym (27-30 czerwca 1996 r.)* m ieszkańców (przy założeniu odrębnego
* W badaniach terenowych uczestniczyli następujący studenci geografii: J. Gordinowicz, J. Kurmanowska, A. Łukaszuk, A. Orlicka, W. Pawlak, M. Pękala, K.. Piasecki, J. Pietrzykowska,
Rys. 1. Badany obszar ziemi wieluńskiej (źródło: opracowanie własne)
ankietow ania lokalnych elit - 10% ankiet), uzyskując tym sam ym subiektyw ny zasięg społecznych ciążeń do poszczególnych o śro d k ó w (w ojew ódzkich lub powiatowych). D la weryfikacji tego subiektywnego obrazu (jego obiektywizacji) posłu żo n o się m e to d ą b a d a n ia rzeczyw istych ciążeń ludności (m ierzonych kierunkam i i wielkością m igracji stałych i w ahadłow ych w latach 1993-1995), w o parciu o analizę k a rt osobow ych m ieszkańców (K O M ) o raz d o k u m en tó w związanych z obowiązkiem m eldunkow ym , a także częściową analizą dojazdów do zak ład ó w pracy (stan z k o ń ca czerw ca 1996 r.) i szkół (w ro k u szkolnym 1995/96). W trakcie analizy b ra n o pod uw agę ew en tu alno ść w p ro w ad zen ia aż trzech w ariantów podziału terytorialnego kraju n a wojew ództwa: rew olucyj nego (12 w ojew ództw ), tradycyjnego (17) i ko nserw atyw nego (25). Ju ż po zak o ń cze n iu b a d a ń teren o w y ch , decy zją rz ąd u R P z 16 lip ca 1996 r. z a a k c e p to w a n o ty lk o dw a sp o śró d d o ty ch czaso w y ch trzech w a ria n tó w , a mianowicie: podział trójstopniow y gm ina - duży pow iat - duże wojew ództwo A. Polit, T. Przybył, K. Roszkowska, A. Rutkowska, A. Ryźlak, W. Salamon, M. Skoneczna, E. Walczak, P. Węcław, K. Wilk, R. Witosek, D. Wojtczak, K.. Woźniak, B. Wysmyk, K. Wysmyk, K. Zakręcki. CZĘSTOCHOWSKIE 5 j_________i10 km GRANICE: WOJEWÓDZTW DO 1975 r, WOJEWÓDZTW OD 1975 r. GMIN I MIAST OD 1975 r. SIEDZIBY POWIATÓW DO 1975 r. OBSZAR BADAŃ 1 9 7 5 r.
sam o rz ąd o w e (12-1 7 w ojew ództw , 260 d u żych p o w ia tó w ) lub p o d ział d w ustop niow y gm ina - w ojew ództw o sam orządow e (bez zm iany ich liczby - 49). D latego w niniejszej analizie pom inięto wyniki uzyskane przy założeniu utw orzen ia 25 w ojew ództw .
B adaniem objęto 100-osobowe p róby m ieszkańców gm in i m ia st p o ło żonych na obrzeżu daw nego w ojew ództw a łódzkiego (w jego gran icach sprzed 1975 r.), k tó re - ja k w ykazyw ały ju ż wcześniejsze frag m en tary czn e b a d a n ia p ro w ad zo n e m. in. przez C U P - w ykazyw ały tendencję ciążenia do Ł odzi lub potencjalnych ośro d k ó w pow iatow ych zw iązanych z Ł odzią.
B adane p ró b y podzielono na dw ie podg rupy . P ierw sza z nich, stan o w iąca 10% an k ieto w a n y ch , o b ejm o w ała p rzedstaw icieli lo kalnej elity (szefów adm inistracji państw ow ej, sam o rząd u , kierow ników w ydziałów w urzędach adm inistracji państw ow ej i sam orządow ej, księży, k iero w n ikó w w ażniejszych instytucji kultu raln y ch - np. G O K , D o m u K u ltu ry , ośw iatow ych itp.), czyli osoby, k tó re w ydają się być zainteresow ane - z racji pełnion ych funkcji - p ro b lem a ty k ą reform y podziału adm inistracyjn ego k ra ju . D ru g ą grupę re sp o n d en tó w stanow ili d o b ra n i losow o obyw atele zam ieszkujący b a d a n ą gm inę lub m iasto. Przy d o b o rze tej p ró b y stara n o się zachow ać p ro p o rcje stru k tu ry : płci, w ieku, zaw odu i w ykształcenia an k ieto w an y ch zbliżone do średnich d la danego obszaru.
W trak cie b a d a ń ujaw niła się dość słab a znajom ość w społeczeństw ie ak tu aln y c h tendencji podziału adm inistracyjnego kraju . P ew na g ru p a re sp o n den tó w upierała się np. przy niem ożliwym d o zrealizow ania w za k ła d an y ch w ariantach układzie pow iat-w ojew ództw o, podtrzym ując w zajem nie się w yklu czające odpow iedzi, np. pow iat Olesno - w ojew ództw o łódzkie. Jedynie w śród elit w iedza n a tem at ew entualnej przynależności regio nu była w iększa.
N a obszarze dziewięciu gm in i m iast ziemi wieluńskiej p o d d a n o b a d a n iu ankietow em u 900 osób, w tym 90 przynależało to tzw . elit. S tan o w iąca p ró b ę badaw czą p o p u lacja ankietow anych była zró żn ico w an a w iekow o, zdecydow anie dom inow ali w niej ludzie najbardziej aktyw nej grupy wiekowej 26-45 lat - 48,5% bad an y ch , znacząco m niej było ludzi w sile w ieku - praw ie 2 8 % , jeszcze m niej - tylko 18% m łodzieży i zaledw ie niespełna 6% ludzi starszych. W grupie elit p ro p o rcje w iekow e są p o d o b n e ch oć — co oczyw iste - znacząco m niej jest tu m łodzieży (1 ,1 % ) i ludzi starszych (2,2% ). K o b iety stanow iły praw ie 4 9 % , a m ężczyźni p o n a d 51% badan ych . Najw ięcej osób legitym ow ało się średnim w ykształceniem - p o n a d 4 2 % , zn a czą ca część re sp o n d e n tó w uko ń czy ła szkoły zaw o d o w e, ty lk o 15% ankietow any ch stanow ili ludzie z w ykształceniem p o d staw o w y m , praw ie
11 % ukończyło studia, a d o d a tk o w o p o n ad 3% stu d io w ało nie uzy sk ując m agisterium , wreszcie niespełna 2% nie ukończyło szkoły podstaw ow ej (a n k ieto w an o w yłącznie dorosłych). P ośród przedstaw icieli elit ludzie z w y kształcen iem średnim sta n o w ią aż 51% an k ieto w a n y ch , w yższe stu d ia ukończyło 4 1 % . Świadczy to o dość słabych kw alifikacjach a n im a to ró w
ad m inistracji, g ospodarki i życia społecznego n a szczeblu gm innym . P raw ie 30% ankieto w an y ch to pracow nicy najem ni sek to ra państw ow eg o i spó ł dzielczego, 19% p raco w n icy n ajem ni s e k to ra p ry w a tn e g o , p ra w ie 13% indyw idualni rolnicy, p o n ad 11% em eryci i renciści, p raw ie 11% w łaściciele pryw atnych firm , praw ie 10% bezro b o tn i a praw ie 6% uczący się i 0,6% upraw iających inne zaw ody.
CIĄŻENIA SPOŁECZNE DO POTENCJALNYCH STOLIC WOJEWÓDZTWA I OŚRODKÓW POWIATOWYCH W OCZACH MIESZKAŃCÓW
ZIEMI WIELUŃSKIEJ
T y lk o niespełna połow a respondentów uzn ała zasad no ść zm iany pod ziału adm inistracy jn ego Polski, praw ie 37% określiło tak ie p ro jek ty ja k o n iep o trzebne. P o śró d elity w zasadzie p ro p o rcje są p o d o b n e - p raw ie 57% jest za refo rm ą, praw ie 38% przeciw , tylko ludzi nie po siad ający ch z d a n ia n a ten te m a t je st znacząco m niej - 5,5% . O gólnie więc n a ziemi wieluńskiej re fo rm a nie cieszy się pow szechnym poparciem , choć g ru p a jej zw olenników jest w nieznacznej tylko m niejszości. N ajw iększe g rupy popleczników reform y z a n o to w an o w m iastach o aspiracjach p ow iatow ych W ieluniu i W ieruszow ie (po 6 3 % ) (rys. 2). N ajw ięcej przeciw ników reform y o d n o to w a n o w wiejskiej gm inie Ł ubnice 54% o raz w m iastach m ałych, p ozb aw io n y ch szans na aw ans p ow iatow y - Praszce 51% i D ziałoszynie 4 4 % . W po zostały ch gm inach nieznacznie d o m in u ją zw olennicy reform y. P rzeciw ko refo rm ie jest aż 70% przedstaw icieli elity w P raszce, choć sy tu acja ek o n o m icz n a m ia sta jest tru d n a oraz w Działoszynie, czyli znów w m ałych m iastach. W pozostałych gm inach w iejskich i W ieluniu elity po p ierają reform ę ad m in istracji.
W kwestii dw u- lub trójszczeblowego podziału nieznacznie większe uznanie zdobyła w ersja trójszczeblow a (z pow iatem - praw ie 4 2 % ) n a d obecnie funk cjo n u jącą w ersją dw uszczeblow ą (p onad 4 0 % ). G ru p a elity k ierow ała się zupełnie innym i preferencjam i, tu taj dom inow ali zw olennicy ak tu aln ej form y p odziału (praw ie 4 9 % ) n ad zw olennikam i w p ro w adzen ia p o w iatu (p o n ad 44% ). A k tu aln y system adm inistracji (dwuszczeblowy) najwięcej zw olenników m a w P raszce 4 9% (pow iat p o p iera tylko 33% ) i D ziałoszynie 4 1 % (za pow iatem opow iedziało się zaledwie 25% ), czyli w m ałych m iastach bez szans n a aw ans, ale rów nież w gm inie wiejskiej Ł ubnice 53% (za p ow iatem 18% ). Z dum iew ająca jest sytuacja w W ieluniu, niem al pew nym k an d y d a cie do siedziby pow iatu aż 61% sprzeciwia się w prow adzeniu pow iatów (za jest 35% ), o dw rotnie zaś jest w W ieruszowie, któ ry utracił naw et część funkcji rejonu, aż 64% p o p iera p ow iaty (sprzeciw ia się im tylk o 21 % , por. tab . 1). W ynik uzyskany w W ieruszow ie oraz w gm inie P ą tn ó w (leżącej tu ż za granicam i W ielunia i wyraźnie liczącej na bliskość przyszłego pow iatu) w znacznej m ierze rzutuje n a wynik ogólny. Z a trójstopniow ym podziałem k ra ju op o w iad ali się zdecydow anie przedstaw iciele elit W ieruszow a i B olesław ca - p o 70% .
Zwolennicy podziału: % mieszkańców gminy % elity
dwustopniowego
□
□
trójstopniowego
13
CD
Rys. 2. Reforma podziału administracyjnego Polski w oczach mieszkańców ziemi wieluńskiej T a b e l a 1 Zasady przyszłego podziału administracyjnego kraju
w oczach mieszkańców ziemi wieluńskiej (w %)
Gmina
Ogółem Elity
dwuszczeblowy trójszczeblowy dwuszczeblowy trójszczeblowy
Praszka 49 33 50 40 Rudniki 37 40 60 40 Galewice 40 56 50 50 Łubnice 53 18 70 20 Bolesławiec 31 52 30 70 Wieruszów 21 64 10 70 Pątnów 30 61 30 60 Działoszyn 41 25 60 30 Wieluń 61 35 80 20
W p rz y p ad k u w prow adzenia radykalnej refo rm y w ojew ódzkiej (12 w o jew ództw ) na badanym obszarze ziemi wieluńskiej zdecydow anie najwięcej responden tów opow iedziało się za przynależnością d o w ojew ództw a łódzkiego (p o n a d 7 3 % ), niem al rów ne grupy (p o n ad 13% ) p o p a rły dw ie inne opcje, tj. pozn ań sk ie i katow ickie. W grupie elity uzyskano dość p o d o b n y wynik - p o n a d 74% opow iedziało się za w ojew ództw em łódzkim , ale tu niew ielką przew agę n ad katow ickim (11% ) zyskało p o zn ań sk ie (p o n a d 14% ).
Z a przynależnością d o w ojew ództw a łódzkiego op ow iadają się w ogrom nej w iększości m ieszkańcy gm in sierad zk ich (w W ielu niu 7 6% o d p o w ied zi i 100% spośród elity, w D ziałoszynie odpow iednio 98 i 9 0 % , w P ątn ow ie 67 i 6 0 % , ale tu taj aż 40% optuje za w ojew ództw em katow ickim ). C iążenie d o w ojew ództw a poznańskiego najsilniejsze jest w gm inach kaliskich, ale odsetek tak ich opcji jest zazwyczaj niewielki - najw iększy w Bolesławcu: 27% (tab. 2). W ojew ództw o katow ickie zyskuje uznanie w obecnych gm inach częstochow skich, np. w R u d n ik ach aż 40% odpow iedzi, ale 0 % p o śró d elity, w P raszce 30% i aż 50% w śród elity.
T a b e l a 2 Kwestia przynależności do jednego z przyszłych 12 województw
w oczach mieszkańców ziemi wieluńskiej (w %)
Gmina Ogółem Elity
łódzkie poznańskie katowickie łódzkie poznańskie katowickie
Praszka 65 5 30 50 _ 50 Rudniki 53 7 40 80 20 *” Galewice 84 16 - 80 20 -Łubnice 75 18 6 60 30 -Bolesławiec 64 27 9 70 20 10 Wieruszów 77 22 1 80 20 -Pątnów 67 5 28 60 - 40 Działoszyn 98 1 1 90 10 -Wieluń 76 17 7 100 - -Ź r ó d ł o : Jak do tab. 1.
W p rz y p a d k u akceptacji restytucji p o d ziału k ra ju n a 17 w ojew ództw w iększość re sp o n d e n tó w (p o n a d 6 5 % ) o p o w ia d a się za w ojew ództw em łódzkim , znacząco m niej zw olenników zyskały: opolskie (p raw ie 13% ), p o znań skie (p onad 11% ), a tylko nieco m niej k ato w ick ie (praw ie 11%). P o śród elity także d o m in u ją zw olennicy w ojew ództw a łódzkiego (praw ie 69% ), a znacząco m niej jest zw olenników katow ickiego (tylko p o n a d 5% ).
W tej wersji elita Praszki o p o w iad a się ju ż za w ojew ództw em o polskim 50% , za łódzkim tylko 40% . O gółem opolskie zyskało w tej wersji praw ie
13% . Najczęściej optow ały za nim gm iny częstochow skie, p o za P ra sz k ą też R udniki (12% ), choć w tej gminie opowiadającej się ogólnie za wojew ództwem łódzkim (45% ) na drugim m iejscu znalazło się k ato w ickie (3 9% ), k tó re tu taj uzyskało m aksim um swej p opularno ści n a b ad an y m ob szarze (tab . 3). O polszczyzna znajduje też zw olenników w gm inach kaliskich - w Bolesław cu aż 35% .
P oparcie d la łódzkiego w tej wersji jest dość pow szechne i zaw iera się pom iędzy 96% w D ziałoszynie d o zaledw ie 43% w B olesław cu, ale zawsze przew yższa p op arcie dla innego w ojew ództw a (choć w P raszce tylko o 4% ). P o śró d elit rów nież p o z a P ra sz k ą w ojew ództw o łó d zk ie m a najw ięcej zw olenników , z reguły więcej niż p ośród przeciętnych m ieszkańców , a m in i m a ln a przew aga nad in n ą opcją (poza P raszką) w ynosi 10% w Bolesławcu.
W kw estii w yboru ew entualnej siedziby pow iatu na b ad a n y m ob szarze ziemi wieluńskiej da się w yróżnić zdecydow anie cztery do m in u jące o śro d k i, z k tó ry ch każdy kolejny m a ok. 50% m niej popleczników od pop rzed niego . N a czele znajduje się W ieluń (48% zw olenników ), przed W ieruszow em (praw ie 29% ), Olesnem (praw ie 12% ) i K ępnem (praw ie 6 % ). P o zostałe o śro d k i, m ające ju ż znacząco m niejsze p oparcie, to P ajęczno (p o n a d 3% ), K lu cz b o rk (p o n ad 1% ) o ra z ju ż poniżej tej w arto ści Sieradz, K ło b u ck i B ełchatów . N iew ątpliw ie d la bad an eg o o b sza ru W ieluń i W ieruszów są głów nym i k a n d y d a ta m i d o rangi p o w ia tu , ale gm iny w w ojew ództw ie częstochow skim ciążą też d o O lesna, a w kaliskim d o K ęp n a.
Z a umieszczeniem pow iatu w W ieluniu opowiedzieli się głównie m ieszkańcy gm in sieradzkich W ielunia (95% ), P ątn o w a (96 % ), D ziało szy n a (68 % ) oraz niektóry ch gmin kaliskich, np. Ł ub n ic (52% ), choć elita jest tu po d zielo n a - po 30% głosów za K ępnem , W ieruszow em i W ieluniem . L u d n o ść P raszki też optuje za W ieluniem (53% ), ale elita za O lesnem (60% ). W ieruszów ja k o siedziba po w iatu znajduje zw olenników p o śró d m ieszkańcó w gm in kaliskich: W ieruszow a (96% ), B olesław ca (39% , ale 6 0% sp o śró d elity), G alew ic (91% ).
Z a sto licą ew entualnego p o w iatu w O leśnie o p o w ied z ia ło się 63% m ieszkańców R u d n ik (ale 60% elity tej gm iny było za W ieluniem ).
Ja k o ogólne uzasadnienie w yboru siedziby p ow iatu najczęściej w skazyw ano d o godne położenie kom unikacyjne (ponad 30% ) oraz przyzwyczajenie respo n dentów do k ontaktów z tym m iastem (prawie 27% ). N iem ałe znaczenie m a też w yposażenie m ia sta w usługi i instytucje (21% ) o ra z trad y c ja pełnienia ju ż kiedyś funkcji adm inistracyjnej (praw ie 15% ). M iejskość o ś ro d k a (6 % ) nie odgryw a znaczącej roli przy w yborze siedziby p o w iatu przez resp on den tó w . P ośród elit p o d o b n e pow ody decydują o preferow aniu m iasta ja k o przyszłego pow iatu . N ieco większe znaczenie dla tej grupy m a trad y c ja pełnien ia ju ż funkcji siedziby w ładz adm inistracyjnych (praw ie 22 % ), a nieco m niejsze przyzw yczajenie do k o n ta k tu z tym m iastem (p o n a d 18% ).
L /ł
O
T a b e l a 3 Kwestia przynależności do jednego z przyszłych 17 województw w oczach mieszkańców ziemi wieluńskiej (w %)
Gmina i
---Ogółem Elity
łódzkie katowickie opolskie poznańskie łódzkie katowickie opolskie poznańskie
Praszka 44 12 40 4 40 10 50 _ | Rudniki 45 39 12 4 60 10 30 ' Galewice 83 - 4 13 70 _ 10 20 | Łubnice 70 5 2 20 60 _ 30 i Bolesławiec 43 6 35 16 50 10 40 _ ! Wieruszów 70 1 7 22 80 _ _ 20 j Pątnów 63 26 9 2 90 10 _ _ ( Działoszyn 96 3 - 1 80 10 _ 10 Wieluń 72 5 5 18 90 - - 10 Ź r ó d ł o : Jak do tab 1. M ar ek S o b c z y ń sk i
R o zp atru ją c te sam e preferencje ju ż w szczegółowym p o w iąz an iu z k o n kretnie w ybranym m iastem , m o żn a zauważyć, iż w przy p ad k u gm in ciążących d o K lu cz b o rk a, O lesna i P ajęczna najw ażniejsza w ydaje się cech a zw iązana z przyzw yczajeniem do k o n ta k tó w z tym m iastem , n a to m ia st m niej isto tn e jest d o b re w yposażenie w usługi i instytucje. T a k ą o p ty k ę zagad n ien ia potw ierd za fak t, iż w p rz y p ad k u m ieszkańców w o jew ództw a sieradzkiego ważniejsze zakupy d o k o n u ją oni w W ieluniu (61% ), C zęstochow ie (p on ad 10% ) i Ł odzi (9% ). P odo b n ie jest w p rz y p ad k u realizacji p ozo stały ch p o trze b , po dczas k tó ry ch najczęściej respondenci k o n ta k tu ją się z o d p o w ied nim i instytucjam i w W ieluniu. W kwestii wizyt u lekarzy specjalistów w ażne m iejsce zajm uje Ł ódź (praw ie 30% ), n a k o ń cu zn ajd uje się C zęsto ch o w a (tylko p o n a d 4 % ). P odo b n ie rzecz się m a w trak cie realizacji p o trze b zw iązanych z ed u k acją i ku ltu rą.
W p rz y p ad k u w ojew ództw a kaliskiego w zależności od p o trze b i m o ż liwości ich realizacji respondenci k ieru ją się głów nie do W ieru szow a, ale tak że W ielunia, K ę p n a i W rocław ia. G m iny kaliskie nie w y kazu ją isto tn y ch zw iązków z Ł o d zią w zakresie realizacji p otrzeb ich m ieszkańców .
B adani m ieszkańcy w ojew ództw a częstochow skiego najczęściej realizują swoje p o trzeb y w Oleśnie, W ieluniu, Praszce i C zęstochow ie. K o lejn o ść ta ulega je d n a k pew nym zaburzeniom , gdy weźmiem y p o d uw agę n p. edukację lub k u ltu rę - w tym p rz y p ad k u n a plan pierw szy w ysuw ają się: W ieluń, C zęstochow a i P raszka. P ono w nie nie p ojaw ia się p o ś ró d m ieszkańców gm in częstochow skich p o trze b a k o n ta k tu z Ł odzią.
ANALIZA CIĄŻENIA MIESZKAŃCÓW ZIEMI WIELUŃSKIEJ DO EWENTUALNYCH OŚRODKÓW WOJEWÓDZKICH I POWIATOWYCH
NA PODSTAWIE BADAŃ MIGRACJI STAŁYCH I OKRESOWYCH W LATACH 1993-1995
N a badanym obszarze pojaw iła się pew na p rzeszk o d a, k tó ra u tru d n ia analizę m igracji stałych. Jej geneza jest jed n oznaczn ie w ynikiem om ijan ia p ra w a przez m igrantów . D aje się bow iem zaobserw ow ać n a d n a tu ra ln y ru ch m igracyjny (wyjazdy n a stałe) pom iędzy sąsiadującym i gm inam i dw óch różnych w ojew ództw podejm ow any w celu ułatw ienia zd ob ycia p ra w a jazd y lub o b n iżen ia k o sztó w ek sp lo atacji sa m o ch o d u . N a b a d a n y m o b szarze zaobserw ow ano szczególnie n a d n a tu ra ln ą m igrację po m iędzy gm inam i w o jew ództw a kaliskiego a gm iną L u tu tó w w w ojew ództw ie sieradzkim i w pew nym sto p n iu też z w ojew ództw a sieradzkiego d o częstochow skiego.
M ające służyć obiektyw izacji analizy ciążeń do o śro d k ó w ad m in istracy j nych, uzyskanych za p o m o cą b a d a ń ankietow ych m ieszkańców , b a d a n ia m igracji d o zak ład ó w pracy i szkół nie w pełni spełniły sw oje zadanie.
W nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej zbyt często sp o ty k a n o się, szczególnie w przedsiębiorstw ach, a naw et szkołach, z o d m o w ą udzielenia jakiejk olw iek inform acji.
W yłaniający się z analizy m igracji stałych i czasow ych m ieszkańców ziemi wieluńskiej o b ra z ciążeń d o o śro d k ó w w ojew ódzkich jest niem al zupełnie odm ienn y od d eklarow anego przez resp o n d en tó w w an kietach. Ż a d n a z bad an y ch gm in nie p o siad a znaczących zw iązków em igracyjnych z Ł odzią. W m igracjach stałych d o m in u ją w yjazdy d o W ro cław ia (w części zachodniej i środkowej badanego obszaru) oraz O pola, Częstochow y i K atow ic (w części południow ej).
S tan taki w ynika zapew ne z niewielkiej w o statn ich latac h m obilności społeczeństw a zw iązanej z kryzysem gospodarczym (bezrobociem ) i m iesz kaniow ym . T rady cyjne dla ziemi wieluńskiej w yjazdy d o p racy d o G O P , B ełchatow a czy Łodzi uległy znaczącej redukcji. W tej sytuacji n a plan pierw szy p ra w d o p o d o b n ie w ysunęły się m igracje zw iązane z n a u k ą i ew en tualnie p racą, ale w ysoko w yspecjalizow anej k ad ry (b rak p o w ro tó w po studiach). Stąd n a czoło w ysunęły się silne ośro d k i uczelniane, przede wszystkim W rocław , ale też O pole i C zęstochow a. Pozycja K a to w ic m oże w ynikać zarów no z oddziaływ ania uczelni, ja k i być rem iniscencją d aw nych kierunków m igracyjnych (tam jeszcze są pew ne szanse n a pracę i m ieszkanie). U p ad ek przem ysłu łódzkiego i dość słabe oddziaływ anie n a ziem i wieluńskiej uczelni łódzkich pow oduje w yraźny regres w zakresie m igracji d o tego o śro d k a . W w ojew ództw ach sieradzkim i kaliskim d o d a tk o w o zazn acza się ab so lu tn y b ra k m igracyjnych pow iązań gm in z m acierzystym ośrodkiem w ojew ódzkim (tab. 4).
W eryfikacja ciążeń społecznych d o ośrodków pow iatow ych deklarow anych przez re sp o n d en tó w poprzez analizę k ierunkó w em igracji - stałej, czasowej i w ahadłow ej nie w ykazuje ta k znacznej rozbieżności, ja k w p rz y p ad k u w ojew ództw , ale o b ard zo silnym podobieństw ie ciążeń m ów ić nie m o żna.
W m igracjach stałych do W ielunia kierują się m ieszkańcy gm in: R u d n ik i, Ł ubnice, P ątnów , D ziałoszyn, d o W ieruszow a - Galew ice, Bolesławiec. D o O lesna ciąży P raszk a, a sami k andydaci n a siedziby p o w iatu fo rm aln ie ciążą do innych m iast, W ieluń nieznaczny ru ch em igracyjny łączy z W ieruszow em , a ten z kolei w ykazuje dość silne pow iązanie z K ępn em (tab. 5.).
Z ak res ciążeń b adanych poprzez em igrację czasow ą, przy niepełnych danych , u d ało się określić tylko fragm entarycznie. D o W ielun ia ciążą R ud n ik i, Galew ice, P ątn ó w , d o W ieruszow a - Ł u bnice a do K lu c z b o rk a - Bolesławiec. P odo b n ie należy ocenić w artość analizy niepełnych d an y ch n a tem at m igracji w ahadłow ych (codziennych), głów nie do szkół. D o W ielunia ciąży P ątnów , do W ieruszow a - G alew ice i Bolesławiec, d o O lesna - R ud n ik i, a D ziałoszyn w ykazuje niewielki ruch m igracyjny z Pajęcznem .
Ciążenia do ośrodków wojewódzkich w oczach mieszkańców ziemi wieluńskiej oraz w świetle analizy emigracji stałych i czasowych (w %)
Gmina
Deklaracje respondentów
Kierunki emigracyjne
12 województw 17 województw
ogółem elity ogółem elity stałe czasowe
Praszka Ł 65 Ł 50 Ł 44 O 50 W 26 W 38 Rudniki Ł 53 Ł 80 Ł 45 Ł 60 K 33 bd Galewice Ł 84 Ł 80 Ł 83 Ł 70 W 35 W 30 Łubnice Ł 75 Ł 60 Ł 70 Ł 60 O 27 bd 1 Bolesławiec Ł 64 Ł 70 Ł 43 Ł 50 K 21 W 53 I Wieruszów Ł 77 Ł 80 Ł 70 Ł 80 W 28 bd Pątnów Ł 67 Ł 60 Ł 63 Ł 90 W, C 28 C 27 Działoszyn Ł 98 Ł 90 Ł 96 Ł 80 C 46 bd Wieluń Ł 76 Ł 100 Ł 72 Ł 90 W 38 bd
Ź r ó d ł o : Obliczenia własne; Ł - Łódź, O - Opole, W - Wrocław, C - Częstochowa, K - Katowice, bd - brak danych.
Z as ię g te ry to ri a ln y re gi on u łó d z k ie g o
Ciążenia do ośrodków powiatowych w oczach mieszkańców ziemi wieluńskiej oraz w świetle analizy migracji stałych, czasowych i wahadłowych (w %)
Gminy Deklaracje respondentów Kierunki emigracyjne
ogółem elity stałe czasowe wahadłowe
Praszka Rudniki Galewice Łubnice Bolesławiec Wieruszów Pątnów Działoszyn Wieluń Wiń 53 Ols 63 Wrs 91 Wiń 52 Wrs 39 Wrs 96 Wiń 96 Wiń 68 Wiń 95 Ols 60 Wiń 60 Wrs 90 Wiń, Wrs, Kęp 30 Wrs 60 Wrs 100 Wiń 90 Wiń 60 Wiń 100 Ols 75 Wiń 47 Wrs 67 Wiń 61 Wrs 36 Kęp 57 Wiń 94 Wiń 60 Wrs bd Wiń Wiń 9 Wrs 66 Klu 68 bd Wiń 99 bd bd bd Ols 90 Wrs 90 Klu 43 Wrs 50 bd Wiń 74 Paj bd
Ź r ó d ł o : Obliczenia własne; W iń- Wieluń, Wrs - Wieruszów, Ols - Olesno, Kęp - Kępno, Klu - Kluczbork, Paj - Pajęczno, bd - brak danych.
W świetle pow yższych analiz m o ż n a stw ierdzić, iż sp o śró d b ad an y ch gm in p o w ia t w ieluński p ow in ien o b jąć bezw zględnie sierad zk ie gm iny P ątn ó w , D ziałoszyn, a p ra w d o p o d o b n ie tak że kaliskie Ł u bn ice o ra z być m oże częstochow skie P raszkę i R ud n ik i. P ow iat w ieruszow ski, k tó reg o po w stan ie ogólnie należy kw estionow ać, m oże o bjąć z b ad a n y ch gm in bezw zględnie G alew ice i Bolesławiec, w m niejszym sto p n iu Ł ubnice. P ow iat O lesno m oże starać się o pozyskanie P raszki i R u d n ik .
W p rz y p ad k u rezygnacji z u tw orzenia p o w iatu w W ieruszow ie pojaw i się kw estia w yznaczenia zasięgu K ę p n a i W ielunia. T y lk o g m ina Ł u bnice jed n o zn aczn ie ciąży d o W ielunia, p o zostałe gm iny w o jew ództw a kaliskiego (z sam ym W ieruszow em ) w ykazują nieznacznie większe ciążenie do K ę p n a.
WIELUŃ I WIERUSZÓW JAKO STOLICE PRZYSZŁYCH POWIATÓW WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO
G d y b y przyjąć za „ d o b rą m o n e tę ” d eklaracje resp o n d en tó w , zarów no przeciętych obyw ateli, ja k i elit, to m o żn a śm iało p o stu lo w ać przy ob u w a rian tach p odziału (12-17 w ojew ództw ) włączenie w szystkich b adan ych gm in d o w ojew ództw a łódzkiego. W wersji 12 w ojew ództw najm niejsze ciążenie do Łodzi wykazuje częstochow ska gm ina R udniki (53% ), a największe sieradzki D ziałoszyn (98% ). W przyp ad k u ciążeń w idzianych przez elity najsłabsze jest w P raszce (50% ), a najsilniejsze w W ieluniu (100% ). W wersji 17 w ojew ództw generalnie n ad a l najw iększe p o p arcie o trzym uje
Ł ódź, ale znacznie słabsze p rocentow o niż w wersji p o przed niej. T ym razem najsłabsze ciążenie w ykazuje kaliska gm ina Bolesławiec (43% ), a najsilniejsze D ziałoszyn (96% ). W oczach elit w tej wersji podziału Ł ó d ź n ad a l utrzym uje p rz o d u ją cą pozycję, choć oczywiście p rocentow o p o p arcie jest niższe niż w wersji 12 w ojew ództw . N ajsłabsze ciążenie d o Ł o d zi w o czach elit w ystępuje w P raszce i Bolesławcu (po 50% ), a najsilniejsze rów nież w D z ia łoszynie (90% ).
W ieluń, 25-tysięczne m iasto, o starych tradycjach pełnienia funkcji adm inist racyjnej, był siedzibą księstwa (ziemi), kasztelani, pow iatu i obecnie nadal pełni funkcje siedziby w ładz rejonu. M a w pełni u k ształto w an y c h a ra k te r m iejski, a s ta ra n ia ak tu aln y c h w ładz w ciągu kilku o statn ich lat przekształciły go w istn ą „p e rełk ę” i niem al m odelow y przykład m ałego m ia sta d o sk o n ale w ykorzystującego okres przekształceń ustrojow ych. P ew ne k ło p o ty m o g ą się pojawić w kwestii rozrostu powierzchni zajmowanej przez urzędy, gdyż obecnie rezerwy w istniejących budynkach (odnow ionych) są niewielkie. M o g ą też być k ło p o ty z w ysoko w yspecjalizow aną k ad rą, gdyż od wielu lat d o m ia sta p o w racają tylko nieliczni stąd w yw odzący się absolw enci szkół wyższych.
W ieruszów liczący ok. 9 tys. m ieszkańców trad ycje funkcji a d m in ist racyjnych wywodzi od 1955 r., k tó re po 20 latach je d n a k utracił. Dziś m iasto nie p o siad a naw et w szystkich instytucji rejonow ych, np. o sp raw ach finan so w y ch decyduje się w K ępnie. I n f ra s tru k tu ra m ia s ta je st słab a, gm achy urzędów p o ch o d z ą z okresu istnienia tu siedziby p o w iatu i nie w ydają się zbyt reprezentacyjne. K a d ry są słabo w ykształco ne i nieliczne, m im o to w ola p o siad an ia p o w iatu po śró d elit i m ieszk ań ców jest b ard zo silna. W p rz y p ad k u , gdyby nie p ow stał po w iat w ieruszow ski, zaró w n o m iasto , ja k i okoliczne gm iny - ciążąc k u zachodow i - p ra w d o p o d o b n ie weszłyby d o pow iatu kępińskiego, mniej praw d o p o d o b n a jest opcja wieluńska.
W ieluń p o siad a do b rze w ykształconą strefę odd ziały w an ia p rz ek ra cza ją cą granice dw óch w ojew ództw w tym zacho dzącą częściowo n a strefę w pływ ów W ieruszow a. N a to m iast strefa ciążeń W ieruszow a jest b ard zo m ała, obejm uje kilka gm in sąsiednich, a planow any p ow iat będzie po w ierzchn io w o jed n y m z najm niejszych niegrodzkich pow iatów kraju.
ZAKOŃCZENIE
B adan ia ujaw niły ogólnie słabą znajom ość w społeczeństw ie ziemi w ieluń skiej ak tu aln y c h tendencji podziału adm inistracyjnego. N iesp ełna p o ło w a re sp o n d en tó w u zn ała zasadność zm iany podziału ad m inistracy jn ego Polski, praw ie 37% określiło ją ja k o niepotrzebną. P o śró d elit p raw ie 57% jest za refo rm ą, praw ie 38% przeciw. N ajw iększe g rup y zw olenników reform y zanotow ano w m iastach o aspiracjach powiatowych — W ieluniu i W ieruszowie.
Spośród różnych projektów reform y podziału adm inistracyjnego nieznacznie większe uznanie zdobyła w ersja trójszczeblow a z pow iatem (p raw ie 42 % ), n ad o b ecnie fu n k c jo n u ją c ą w ersją d w uszczeb lo w ą (p o n a d 4 0 % ). E lity cechow ały się odm iennym i preferencjam i, dom in ow ali zw olennicy aktu aln ej form y p o działu (praw ie 4 9 % ) nad zw olennikam i w pro w ad zen ia p ow iatu (p o n a d 44% ).
W p rz y p ad k u w prow adzenia 12 w ojew ództw najwięcej re sp o n d en tó w opow iedziało się za przynależnością d o w ojew ództw a łódzkiego (p o nad 73% ), niem al rów ne grupy (ponad 13% ) poparły dwie inne opcje - poznańskie i katow ickie. W grupie elit uzyskano dość p o d o b n y w ynik - p o n a d 74% za łódzkim .
W p rz y p ad k u akceptacji restytucji podziału k ra ju n a 17 w ojew ództw (p o n a d 6 5 % ) re sp o n d e n tó w o p o w ia d a się za w ojew ództw em łó d zk im , znacząco m niej zw olenników zyskały opolskie (praw ie 13% ), p o zn ań sk ie (p o n a d 11% ) i k ato w ick ie p raw ie (11% ). W śró d elit ta k ż e d o m in u ją zw olennicy w ojew ództw a łódzkiego (praw ie 69% ).
N a b ad an y m obszarze ziemi wieluńskiej zdecydow anie d o m in u ją cztery o środk i k an d y d u jąc e d o siedziby w ładz pow iatow ych: W ieluń (48 % ), W ie ruszów (praw ie 29% ), O lesno (praw ie 12% ) i K ę p n o (praw ie 6 % ). N iew ąt pliwie głównymi k andydatam i są W ieluń i W ieruszów, ale gm iny w w ojew ódz twie częstochow skim ciążą też d o O lesna, a w kaliskim do K ę p n a.
W yłaniający się z analizy m igracji stałych i czasow ych m ieszkańców ziemi wieluńskiej o b ra z ciążeń d o o śro d k ó w w ojew ódzkich je st niem al zupełnie odm ienny od d eklaro w anego przez re sp o n d en tó w w ank ietach . Ż a d n a z b ad an y ch gm in nie p o sia d a znaczących zw iązków em igracyjnych z Ł odzią.
P ow iat w ieluński pow inien o bjąć sieradzkie gm iny P ątn ó w , D ziałoszyn a p ra w d o p o d o b n ie tak że kaliskie Ł ubnice o ra z być m o że częstochow skie P raszkę i R udniki. P ow iat w ieruszow ski, k tó reg o po w stan ie ogólnie należy kw estionow ać, m oże objąć z badanych gm in Galewice i Bolesławiec, w m n iej szym sto p n iu Ł ubnice. P ow iat O lesno m oże sta ra ć się o p o zysk an ie P raszki i R ud n ik .
W ieluń p o siad a szeroką do b rze w ykształconą strefę o d d ziały w an ia p rze kraczającą granice dw óch w ojew ództw , w tym zacho d zącą częściow o na strefę w pływ ów W ieruszow a. N a to m ia s t strefa ciążeń W ieru szo w a jest b ard zo m ała, obejm uje kilka gmin sąsiednich, a plan o w an y p o w iat będzie pow ierzchniow o jednym z najm niejszych niegrodzkich p o w iató w k raju .
Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych UŁ
Marek Sobczyński
THE SPATIAL RANGE OF THE ŁÓDŹ REGION AND THE LOCAL PREFERENCES OF THE ADMINISTRATIVE DIVISION IN THE WIELUŃ AREA
(Summary)
The reaserch was carried out in the Wieluń area among 9 communes and towns. It dealt with social inclinations of the areas to the potential capitals voivodships (Łódź, Opole, Katowice, Częstochowa, Poznań, Kalisz) as well as to potential district chief towns (Wieluń, Wieruszów, Kępno, Olesno, Kluczbork, Pajęczno). The specific o f the Wieluń area is an inclination to the Łódź voivodship and being under influence o f Wieluń at the same time.
The reaserch revealed a very poor knowledge o f the inquired population on the current tendency o f the administrative division. Less then a half o f respondents acknowledged the need o f changing the administrative division of the country, nearly 37% regarded that project as a needless. Among the establishment 57% o f respondents were for the reform, about 38% were against it. The largest groups o f followers o f the reform were in the towns which have aspirations to become district chief towns Wieluń and Wieruszów (each 63%).
The idea o f three-grade administrative division was slightly more popular (42%) then the idea o f two-grade division - 40%. The opinion o f the establishment was different 49% o f the establishment prefercd two-grade division, 44% - three-grade.
In case o f the radical administrative reform (12 voivodships) most respondents declared for affiliation to the Łódź voivodship (over 73%). Two groups (over 13%) were in favour o f two different options - Poznań voivodship and Katowice voivodship. The inquiry among the establishment gave very similar results. In case o f acceptance o f the idea o f division the country into 17 voivodships most respondents were for affiliation to the Łódź voivodships. Only 13% of respondents were for Opole voivodship, over 11% for Poznań voivodship, less then 11% for Katowice voivodship. Among the establishment prevailed the adherents o f the Łódź voivodship (nearly 69%).
In the matter o f choice o f the potential district chief town in the Wieluń area there were 4 dominate centres - Wieluń (48%), Wieruszów (nearly 29%), Olesno (nearly 12%) and Kępno (nearly 6%). Undoubtally, Wieluń and Wieruszów are the main candidates for this function but the communes in Częstochowa voivodship inclínate to Olesno, and the communes in Kalisz voivodship inclínate to Kępno.
The picture o f inclination to voivodships appearing from analysis o f permanent and temporary migrations o f the inhabitants o f Wieluń area, is completly different from declared by respondents. None o f the examined commune has strong migration connections with Łódź.
As regards inclinations to districts, the analysis o f migration inclinations — permanent, temporary and oscillatory does not show so big divergences as in the case o f voivodship (Tab. 5).
In recapitulation one can asertain that the Wieluń district should definitely incorporate communes such as Pątnów, Działoszyn (the Sieradz voivodship), Łubnice (the Kalisz voivodship) and maybe Praszka, Rudniki (the Częstochowa voivodship). The Wieruszów district, which probably will not be created could incorporate Galewice, Bolesławiec and maybe Łubnice. The Olesno district can try to gain over Praszka and Rudniki.
The Wieluń influence zone is large clear it crosses the borders o f two voivodship. It even encroach a bit onto Wieruszów influence zone. The Wieruszów zone is small and the planed Wieruszów district will be one o f the smallest in the country.
