ACTA UNIVEPSITATIS LODZIENSIS
FOLIA SOZOLOGICA 2 601-612 1986
Acta Univ. Lodz., Folia sozol.
Jerzy KOWALSKI
POZNANIE PRZYRODY I KSZTAŁTOWANIE JEJ UMIŁOWANIA W PROGRAMIE
OŚRODKA SZKOLENIOWO-WYPOCZYNKOWEGO ZHP "NADWARCIAŃSKI GPOD" W ZAŁĘCZU WIELKIM-KĘPOWIŹNIE
C Z Ę Ś Ć I
Z A Ł O Ż E N IA I O BEC NY S T A N R E A L I Z A C J I
GETTING TO KNOW NATURE AND DEVELOPING LOVE OF IT IN THE PROGRAMME
OF TRAINING-RECREATIONAL CENTRE OF THE POLISH PATHFINDERS' ASSOCIATION IN ZAŁĘCZE NATURE PARK
P A R T I A S S U M P T IO N S A N D P R E S E N T S T A T E O F IM P L E M E N T A T IO N A B S T R A C T : T h e f o l l o w i n g p r o b l e m s a r e d i s c u s s e d i n t h e p a p e r : n a t u r e p r o t e c t i o n i n a c t i v i t y o f t h e P o l i s h P a t h f i n d e r s ’ A s s o c i a t i o n , b i r t h o f t h e p r o g r a m m e c o n c e p t o f t h e C e n t r e a n d c r i t e r i a o f i t s l o c a t i o n , s t u d y p r o g r a m m e o f t h e C e n t r e , t h e n a t u r e i n f i e l d p l a y s a n d i n p r o g r a m m e o f c a m p s , l i b r a r y , c l u b s o f d i f f e r e n t i n t e r e s t s . A m e n t i o n w a s a l s o m a d e a b o u t a n a g r e e m e n t c o n c l u d e d b e t w e e n t h e I n s t i t u t e o f E n v i r o n m e n t a l B i o l o g y o f Ł ó d ź U n i v e r s i t y a n d H e a d q u a r t e r s o f S i e r a d z B r a n c h o f t h e P o l i s h P a t h f i n d e r s ’ A s s o c i a t i o n , e s t a b l i s h m e n t o f a f i e l d R e s e a r c h S t a t i o n , a n d p l a n s f o r t h e f u t u r e . T r e ś ć 1 . H a r c e r s t w o w o b e c p r z y r o d y 2 . D l a c z e g o h a r c e r z e w y b r a l i Z a ł e c z e ?
3 . T w o r z e n i e p r o g r a m u w y c h o w a n i a e k o l o g i c z n e g o
4 . W s p ó ł p r a c a O ś r o d k a z U n i w e r s y t e t e m Ł ó d z k i m
5 . P i ś m i e n n i c t w o
1. HARCERSTWO WOBEC PRZYRODY
Ruch harcerski od początku swoich narodzin uznawał kształto wanie umiłowania ojczystej przyrody za jedną ze swoich naczelnych
zasad. Być przyjacielem przyrody, poznawać jej piękno i tajemni ce, chronić ją i pomnażać jej zasoby oraz umiejętnie nimi gospo darować to zalecenie, które od momentu powstania tego ruchu zapi sywane było - i jest nadal - w podstawowym dla Harcerstwa kode ksie etyczno-moralnym, jakim jest Prawo Harcerskie.
Wraz z ewolucją rozumienia wagi tego problemu zmieniała się także treść zapisu odpowiedniego pu n k t u Prawa. X tak: 1911 r. - punkt 6: Skaut jest przyjacielem zwierząt, 1914 r. - punkt 6: Skaut jest przyjacielem przyrody, 1919 r. - punkt 6: Harcerz mi łuje przyrodę i stara się ją poznać; Czerwone Harcerstwo - punkt 9: Czerwony harcerz [...] jest miłoś n i k i e m i obrońcą przyrody, 1947 r. - punkt 6: Harcerz jest przyjacielem przyrody i stara się ją poznać, 1950 r. - punkt 5: Harcerz poznaje życie przyrody i uczy się gospodarować jej zasobami, 19 56 r. - punkt 7: Harcerz chroni przyrodę i poznaje jej tajemnice, 19 57 r. - punkt 9: Ha r cerz jest przyjacielem przyrody, poznaje jej piękno i tajemnice ( K o ź n i e w s k i 1961).
Oprócz zapisów w Prawie Harcerskim, które obowiązują ws z y s t kich bez w y jątku członków ZHP, każdy harcerz może pogłębiać swoją znajomość przyrody i jej tajemnic, zdobywając określone sprawno ści z tej dziedziny, których nazwy od w i elu dziesiątków lat po- 'żteptają prawie takie same, n p . : przyrodnik, wodny człowiek, leś
ny« człowiek, grzybiarz, roślinoznawca, owadoznawca przed wojną
(Śpiewności... 19 36 ), a przyrodnik, wodniak, leśnik, miłośnik
kwiatów, przyjaciel zieleni, ornitolog, przyjaciel zwierząt, mi łośnik parku narodowego - obecnie (ZHP GK 1980).
2. DLACZEGO HARCERZE WYBRALI ZAŁĘCZE?
Podejmując decyzję o lokalizacji Ośrodka Szkoleniowo-Wypo czynkowego ZHP na terenie województwa sieradzkiego, konkretnie zaś w Załęczu Wielkim-Kępowiźnie, kierowano się głównie tym, by b yło to miejsce, w którym zuchy, harcerze i instrukturzy ZHP m o gliby mieć najpełniejszy - na warunki tego województwa - kontakt z przyrodą. Było to jedno z kilku kryteriów, jakie uznano za najważniejsze, dokonując wy b o r u miejsca po d budowę Ośrodka. K o
lejnym kryterium była możliwość nawiązania do działalności h a r cerskiej dla danego środowiska w latach poprzednich. Załęcze Wiel- kie-Kępowizna (lub raczej: D z i e t r z n i k i - K ę p o w i z n a ) odpowiadało w s zystkim założonym k r y teriom wy b o r u lokalizacji.
W latach 1961-1965 harcerze Chorągwi Ziemi Łódzkiej ZHP w ra mach akcji "Warta 61 - W a rta 65", z c e n trum obozowym w Kępowiź- n i e , wybudowali w czynie społecznym siedmokilometrowy odcinek drogi od trasy częstochowskiej we wsi Dzietrzniki do wsi Załęcze
F o t . 1 . O b e l i s k u p a m i ę t n i a j ą c y b u d o w ę d r o g i z D z i e t r z n i k d o Z a ł ę c z a p r z e z h a r c e r z y w 1 9 6 5 r .
P h o t o 1 . O b e l i s k c o m m e m o r a t i n g c o n s t r u c t i o n o f r o a d f r o m D z i e t r z n i k i t o Z a ł ę c z e b y s c o u t s i n 1 9 6 5
Rys. 1. Plan Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowego ZHP w Załęczu Wielkim-Kępowiź- nie: 1 - komenda obozu, 2 - pawilon szkoleniowy, 3 - pawilon zuchów, 4 -pa wilon zuchów i służby zdrowia, 5 - stołówka, 6 — magazyn, 7 - kotłownia, 8 - wodociąg, 9 - pawilon sanitarny, 10 - wartownia, 11 - brama główna, 12 -
boisko sportowe, 13 - plac apelowy, 14 - basen kąpielowy, 15 - brodzik, 16 - studnia głębinowa, 17 - amfiteatr, 18 - tor łuczniczy, 19 - strzelnica spor towa, 20 -• oczyszczalnia ścieków, 21 - skansen, 22 - przystań, 23 - hangar dla łodzi, 24 - basen kąpielowy pływający, 25 - prom, 26 - ognisko, 27 - na
Wielkie. Zakończenie swej pracy upamiętnili obeliskiem, wzniesio ny m na poboczu drogi za wsią Załęcze Wielkie (od strony Załęcza Małego - fot. l). Wieś Załęcze Wielkie uzyskała wtedy połączenie autobusowe z Wieluniem. Później na tej "harcerskiej" drodze z ka mienia wapiennego położono "dywanik" asfaltowy, a samą drogę do prowadzono do Załęcza Małego.
I choó od tego momentu minęło już ponad 15 lat, do tej pory z wdzięcznością wspominają w tym rejonie pracę harcerzy. Nie zdziwiono się w i ę c zbytnio, gdy pojawili się znowu w tej okolicy.
Rejon Załęcza Wielkiego ma najbardziej urozmaiconą rzeźbę t e renu w województwie sieradzkim, dużą rzekę, piękne kompleksy le śne. Uznano więc, że jest to najlepsze miejsce, w którym można kształtować umiłowanie ojczystej przyrody w ś r ó d zuchów, harcerzy i instruktorów ZHP oraz teren, w którym są idealne warunki do jej systematycznego poznawania i do zdobywania sprawności harcerskich związanych z przyrodą.
Zdając sobie sprawę z wartości przyrodniczej i kulturowej tych okolic, ówczesna Komenda Sieradzkiej Chorągwi ZHP wystąpiła do Przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Sieradzu z p r o ś b ą o przyspieszenie decyzji o utworzeniu parku krajobrazowego.
Decyzję taką podjęła WRN w Sieradzu na swym posiedzeniu w dniu 5.01.1978, nadając parkowi nazwę "Załęczański Park Krajobrazowy" ( Z P K ). Wtedy był to pierwszy park krajobrazowy w Polsce Środko wej ( C z y ż e w s k a 1979 ).
Samo miejsce, na którym zlokalizowano Ośrodek było dużą, śród leśną polaną, z V i VI klasą ziemi, nad brzegiem rzeki Warty, na wprost XIX-wiecznego młyna w o d nego Wcisłów. Na tej polanie było położone jedno gospodarstwo należące do Kabatów. Po ich śmierci zabudowania rozebrano, a gospodarstwo przeszło do jednego z gos podarzy, mieszkającego w sąsiednich Madełach. Kiedy jesienią 1975 r. zjawili się w tym miejscu harcerze rosły tam bardzo
mar-Fig. 1. Map of the Training and Recreation Centre of the Polish Pathfinders Organization at Zalecze Wielkie-Kgpowizna: 1 - headquarters of the centre,
2 - training pavillion, 3 - wolf scouts pavillion, 4 - wolf scouts and health
care pavillion, 5 - canteen, 6 - storehouse, 7 - boiler house, 8 — water supply system, 9 - health pavillion, 10 - guardhouse, 11 - main gate, 12 -
sports field, 13 - parade ground, 14 - swimming pool, 15 - small dragnet,
16 - deep well, 17 - amphitheatre, 18 - field of bowyers, 19 - sport shoo
ting range, 20 - sewage treatment plant, 21 - Skansen museum, 22 - landing- -place, 23 - boat-house, 24 - natural swimming pool, 25 - ferry, 26 - bon
ne ziemniaki i żyto, w dodatku zryte przez dziki. Uznano więc, że przejęcie terenu nie przyniesie nikomu większej szkody. Ta du
ża śródleśna polana ucieszyła harcerzy także i z tego względu, że zabezpieczała lokalizację obiektów kubaturowych Ośrodka na o- twartej przestrzeni, bez potrzeby ścinania drzew, co przy dużej liczbie obiektów (rys. l) było sprawą niezwykle ważną.
Po zakończeniu wstępnych opracowań budowy Ośrodka Wojewódzka Rada Przyjaciół Harcerstwa (WRPH) w Sieradzu na swym pierwszym, założycielskim posiedzeniu w dniu 30.10.1975 r. pozytywnie oce niła inicjatywę Komendy Chorągwi Sieradzkiej ZHP i postanowiła przystąpić do realizacji budowy Chorągwianego Ośrodka Szkolenio wo-Wypoczynkowego ZHP w Załęczu W i e l k i m - K ę p o w i ź n i e , w czynie spo łecznym siłami całego województwa (fot. 2). Na generalnego p r o jektanta Ośrodka powołano mgr inż. arch. Tadeusza Miziałę.
F o t . 2 . B u d o w a O ś r o d k a h a r c e r s k i e g o w Z a ł ę c z u W i e l k i m - K ę p o w i ź n i e , s t a n z m a r c a 1 9 8 3 r .
P h o t o 2 . C o n s t r u c t i o n o f p a t h f i n d e r s ’ c e n t r e , M a r c h 1 9 8 3
1 9 8 3 . P h o t o W . K a ł c z a k
W dwa lata później wojewoda sieradzki (i jednocześnie w i c e przewodniczący W R P H ) wykonując decyzję WRPH powołał, dla uspraw
nienia 1 przyśpieszenia procesu budowy, Społeczny Komitet Budowy Ośrodka (S K B O ) na czele ze Stanisławem K. Stronczyńskim z W i e l u nia ( T o b j a ń s k i , K o w a l s k i 198l). W skład ści słego Zarządu SKBO weszli ponadto: Feliks Szypko - zastępca prze wodniczącego, Zygmunt Mikołajczyk - sekretarz, oraz Czesław K s i ą żek, Stanisław Gocha, Roman Kaczmarek i Jerzy Prokopczyk - człon kowie Zarządu. Przyjęli oni także funkcje inspektorów nadzoru tej budowy.
3. TWORZENIE PROGRAMU WYCHOWANIA EKOLOGICZNEGO
Latem 19 76 r. rozpoczęła się, jednocześnie z budową Ośrodka, pierwsza w jego historii Harcerska Akcja Letnia - Hal 76. Nie zdążono jeszcze opracować materiałów metodycznych. Omówiono je na przedobozowych spotkaniach z kadrą instruktorską, prosząc o prze kazanie uwag, opinii czy własnych przemyśleń koncepcji programo wej Ośrodka. Na trzecim turnusie Ośrodka Hal 76 (dokładnie: 4.08. 1976 r . ) rozpoczęto też gromadzenie księgozbioru przyszłej b i blioteki Ośrodka, w której dominującą pozycję stanowić miała li teratura przyrodnicza.
Pierwsze Materiały programowe opracowano już na następną - w 19 77 r. - Harcerską Akcję Letnią. W punkcie C: Zajęcia turystyczno-
-przyrodnicze (s. 6-7) przewidziano m. in. :
"- urządzanie pieszych wycieczek do atrakcyjnych turysty cznie i przyrodniczo miejsc w pobliżu Ośsodkć^
- rozwijanie działalności klubu turystycznego i przyrodnicze go (przyjaciół przyrody),
- organizowanie patroli Służby Kultury Szlaku i Straży Och r o ny Przyrody,
- wyszukiwanie i oznaczanie pomników przyrody w okolicy O- środka, opiekowanie się nimi,
- tworzenie minirezerwatów przyrody i otaczanie ich opieką, - prowadzenie informacji przyrodniczej w Ośrodku,
- pełnienie roli gospodarza parku krajobrazowego - « Z a ł ę c z a ń ski Łuk W a r t y » (pierwsza projektowana nazwa Załęczańskiego Parku Krajobrazowego) i realizowanie zadań wynikających z tej funkcji".
Ponadto w rozdziale IV: Działalności poznawcza (s. 7-8) przewi dziano m. i n . :
działalność klubów naukowych (np. przyrodników itp.), - prowadzenie badań naukowych na terenie i w okolicy Ośrodka (np. przyrodniczych itp.),
- powołanie (Młodzieżowej) Obozowej Akademii Nauk,
- zdobywanie specjalistycznych sprawności indywidualnych (od powiadających określonym dziedzinom wiedzy)".
W drugim turnusie Hal 77 (3.07.1977 r.) otworzyła swoje pod woje biblioteka Ośrodka, licząca wtedy około 1,5 t y s . tomów. Od tego momentu stała się ona niezwykle pomocną przy realizacji pr o gramu poznawczego Ośrodka, zwłaszcza - jak wspomniano wyżej - w dziedzinie przyrody.
Docelowy, bardzo ambitny program poznawczy Ośrodka sprecyzo wany został w tym s a mym 1977 r. również w miesiącu maju (Ramowe
programy... 19 77). Podstawowe zadania p r o gram formułował w spo
sób następujący: "Głównym założeniem programu poznawczego Ośrodka jest zapewnienie młodzieży, przebywającej w nim, możliwości sa modzielnego poznawania otaczającego świata. Idzie po prostu o to, żeby harcerz przebywając w Ośrodku w Załęczu lub w jego pobliżu umiał poznać i nazwać każdą napotkaną skałę, roślinę, owada, p t a ka, rybę czy zwierzę [...] w samym Załęczu, w okolicy, a p o tem w całym województwie (s. 2)". I dalej: "Ponadto dążyć będziemy do tego, aby (każdy) harcerz wyrobił sobie przekonanie, że sam rów nież może - jeśli tylko zechce - zdobywać określone wiadomości, stać się specjalistą w konkretnej dziedzinie wiedzy, stać się p o czątkującym badaczem. Radość zaś poznawania i odkrywania świata samodzielnie będzie znacznie silniejszym b o d źcem do pogłębiania swojej wiedzy, niż stopnie otrzymywane w szkole" (s. 4).
Program ten, poza swą częścią ogólną, określał szczegółowe cele i zadania prawie 30 harcerskich klubów zainteresowań, w tym Harcerskiego Klubu Młodych Przyrodników i jego Sekcji Geologicz nej (s. 12-15). Te kluby zainteresowań działać miały na każdym turnusie harcerskiego obozu zorganizowanego w Ośrodku. Szybko jednak uznano, że jeśli chodzi o niektóre dziedziny zaintereso wań harcerzy, zwłaszcza zaś dziedzinę przyrody i jej ochrony, k o nieczne jest bardziej dogłębne ich poznawanie. Stąd też posta nowiono organizować obozy specjalistyczne czy naukowe z udzia łem pracowników łódzkiego ośrodka akademickiego.
Jeśli chodzi o sprawy przyrody, Komenda Sieradzkiej Chorągwi ZHP postanowiła rozpocząć organizację obozów przyrodniczych w
Ośrodku, korzystając z dotychczasowych kontaktów z pracownikami Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Łódzkiego, pr z y g o towujących koncepcję Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, zwła szcza zaś z ówczesnym dyrektorem Instytutu doc. dr hab. Romualdem Olaczkiem i dr Krystyną Czyżewską, adiunktem tegoż Instytutu.
Pierwszy obóz przyrodniczy zorganizowany został w dniach 4-24. 07.1978 r. (fot. 3). Zajęcia na n i m prowadzili: dr Krystyna C z y żewska, dr Lucyna Fagasiewicz, dr Jan Siciński, mgr Jolanta Bag- rowska, Emilia Woszczak i mgr Kazimierz Mamos z Uniwersytetu Łódzkiego oraz mgr A d a m Szynkiewicz z Uniwersytetu W r ocławskie
go. Materiały programowe na akaję letnią 1978 zamieszczają dokładny
program tego obozu (Materiały... 19 78).
O d tąd obozy przyrodnicze organizowane są w "Nadwarciańskim Grodzie" (taką nazwę przyjął Ośrodek w 1976 r.) każdego lata, z obopólną korzyścią - pracowników Instytutu Biologii Środowiskowej UŁ i sieradzkich harcerzy.
F o t . 3 . U c z e s t n i c y p i e r w s z e g o o b o z u p r z y r o d n i c z e g o n a G ó r z e K r z e m i o n k i
P h o t o 3 . P a r t i c i p a n t s o f t h e f i r s t n a t u r a l h i s t o r y c a m p o n K r z e m i o n k i H i l l
4. WSPÓŁPRACA OŚRODKA Z UNIWERSYTETEM ŁÓDZKIM
Komenda Chorągwi Sieradzkiej pragnąc stworzyć naukowcom lep sze warunki pracy podczas pobytu w Ośrodku, poza księgozbiorem p rzyrodniczym w bibliotece Ośrodka, utworzyła również pracownię przyrodniczą z gabinetem w pawilonie szkoleniowym.
Ustalono, iż w zamian za społeczne prowadzenie obozów przyrod niczych latem, pracownicy Instytutu mogą bezpłatnie korzystać z tych pomieszczeń w ciągu całego roku prowadząc badania na te renie Z P K .
Rozwijającej się pomyślnie współpracy między Instytutem Bi o logii Środowiskowej UŁ a Komendą Chorągwi ZHP w Sieradzu postano w io n o nadać bardziej trwały, formalny kształt, uszczegóławiając i ujmując ją w ramy Porozumienia o współpracy między Uniwersytetem Łódz
kim a Komendą Sieradzkiej Chorągwi ZHP podpisanego 13.02 .1980 r. Ko
menda Sieradzkiej Chorągwi ZHP zobowiązała się w tym Porozumieniu m. in. do: "Nieodpłatnego udostępnienia pracowni p r z y f o d n i c z e j , składającej się z sali ćwiczeniowej i gabinetu, na utworzenie Te renowej Stacji Naukowo-Badawczej Uniwersytetu Łódzkiego" ( § 5 , pkt 1 ).
Dziś trudno byłoby wyobrazić sobie Ośrodek w Załęczu bez o-/ bozów przyrodniczych i bez pracowników Instytutu Biologii Środo wiskowej UŁ, prowadzących te obozy oraz bez przyrodniczych p o g a danek i wystaw (fot. 4) organizowanych każdego roku przez te o- bozy dla uczestników pozostałych obozów i dla okolicznej ludno ści .
Wciąż jednak znajdujemy się na początku drogi. Przed nami organizacja Młodzieżowej (Obozowej) Akademii Nauk, minimuzeum przyrodniczego, Młodzieżowej Straży Ochrony Przyrody oraz k o n kretniejsze i szersze spełnienie funkcji i roli gospodarza ZPK. Myślę jednak, że i to w najbliższych latach stanie się rzeczywi stością.
Póki co, młodzież harcerska wędruje różnymi trasami ZPK poz naje jego piękno, organizuje spotkania przy szczególnie ciekawych przyrodniczo obiektach na jego terenie, konkursy i quizy na te maty ochrony przyrody. Zajęcia z zakresu poznawania otaczającej przyrody są w programie każdej kolonii z u c h o w e j , każdego ogólno- harcerskiego obozu, który przebywa w Ośrodku "Nadwarciański Gród",
Zaś dąb "Włodek", źródło "Przyjaźni", zatoczka "Marzeń" czy Góra Św. Genowefy to tradycyjne miejsce instruktorskich zobowiązań czy też nastrojowych harcerskich spotkań.
Fot. 4. Eksponat na wystawę grzybów na obozie harcerskim Photo 4. Exhibit for exhibition of mushrooms at pathfinders’ camp
1981. Photo W. K a ł c z a k
Wszystko to pozwala na silniejsze wiązanie zuchów, harcerzy i instruktorów z ojczystą przyrodą, na lepsze rozumienie przez nich potrzeb jej ochrony.
8. PIŚMIENNICTWO
C z y ż e w s k a , K. 1979. Załęczański Park Krajobrazowy. Przyr. poi., 1 1:20-2 1.
K o ź n i e w s k i , K. 1961. Ognie i ogniska. Wiedza Powszechna, Warsza wa: 1-252.
Ł a w r y n o w i c z , M. 1979. Poznawajmy grzyby podczas letnich obozów. Przyr. poi., 7/8: 31-32.
M a t e r i a ł y . .. 1 9 7 8 . M a t e r i a ł y p r o g r a m o w e na a k cję l e t n i ą 1 9 7 8 . ZH P K C h S , V I
1 9 7 8 . W y d . p o w i e l a n e K o m e n d y C h o r ą g w i S i e r a d z k i e j Z H P .
M a t e r i a ł y . .. 1 9 7 7 . M a t e r i a ł y pro g r a m o w e ( d o użytku wewnet rzne g o ) . Z H P K C h S ,
V 1 9 7 7 . W y d . p o w i e l a n e K o m e n d y C h o r ą g w i S i e r a d z k i e j Z H P : 1 - 1 8 .
Ra m o w e programy... 1 9 7 7 . Ra m o w e pr o g r a m y pracy h a r c e r s k i c h k l u b ó w s p e cjalno-
ściowych. Z H P K C h S , V 1 9 7 7 . W y d . p o w i e l a n e K o m e n d y C h o r ą g w i S i e r a d z k i e j
Z H P : 1 - 3 3 .
S p r a w n o ś c i . .. 1 9 3 6 . S p r awności harcerskie. Na z lecenie G ł ó wnej K w a t e r y H a r
cerzy. 1 9 3 6 . H a r c e r s k i e B i u r o W y d . , W a r s z a w a : 1 - 2 5 6 .
T o b j a ń s k i , Z . , K o w a l s k i , J . • 1 9 8 1 . D zieci ń s t w a drzewa tam
rosną. W y d . K o m e n d y C h o r ą g w i S i e r a d z k i e j Z H P : 1 - 4 8 .
Z HP GK. 1 9 8 0 . S p r awności harcerskie. Odznaki. Stopnie. M ł o d z i e ż o w a A g e n c j a
W y d . , W a r s z a w a : 1 - 2 6 4 . J e r z y K o w a l s k i h m K o m e n d a n t C h o r ą g w i a n e g o O ó r o d k a S z k o l e n i o w o - W y p o c z y n k o w e g o ZH P " N a d w a r c i a ń s k i G r ó d " w Z a ł ę c z u W i e l k i m - K ę p o w i ź n i e 9 8 - 3 3 3 D z i e t r z n i k i W p ł y n ę ł o d o R e d a k c j i " F o l i a s o z o l o g i c a " 5 . 0 2 . 1 9 8 3
