W sprawie tzw. miecza jednosiecznego

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, 1982

Tadeusz J . Horbacz

W SPRAWIE TZW. MIECZA JEDNOSIECZNEGO

W wypracowywanym p r z e z s z e r e g l a t schemacie a n a l i z y źró d eł a r c h e o lo g ic z n y c h o g ó l n ie p r z y j ę ł o s i ę , i ż m i l i t a r i a s ą k a te g o -r ia m i wy-robów, do których n ie je d n o k r o t n ie p rz y w ią z u je s i ę duże z n a c z e n ie . Elementy u z b r o je n i a , odgrywające z r a c j i p rz e z n a c z e -n i a waż-ną -n ie w ą tp liw ie r o l ę w każdym s p o łe c z e ń s tw ie , bywają wy-korzystywane w ie lo ra k o , np. w ś l e d z e n i u p rocesu p r o d u k c ji i po-ziomu j e j zaawansowania, kontaktów handlowych, próbach uchwyce-n i a pradziejow ych rozw arstw ień społecznych i t p . W przypadku tych o s t a t n i c h , o p a rty ch przede wszystkim na i n t e r p r e t a c j i z a w a r to ś c i zespołów grobowych, u k s z t a łt o w a ł s i ę pewien, praw ie "modelowy", wzorzec u s t a l a n i a w a rto ś c i po szczególny ch elementów u z b r o j e n i a , w którym poczesn e m ie js c e zajm uje broń b i a ł a . S t ą d te ż zapewne, mimo wyraźnych braków w z a k r e s i e studiów nad m i l i t a r i a m i p r a -dziejow ym i, tzw. miecz je d n o s ie c z n y n a le ż y do n i e l i c z n e j grupy elementów u z b r o je n i a przykuwających uwagę badaczy w miarę c z ę s t o .

Ten r o d z a j b roni b i a ł e j , ro z p ow sze ch n iają cy s i ę od środko-wej fa z y ok resu l a t e ń s k i e g o na Pomorzu i te r e n a c h ościennych (z czasem zaakceptowany p rz e z ludn ość k u l t u r y p r z e w o r s k i e j, wśród k t ó r e j p rz e trw a ł do końca ok resu w czesnorzym skiego) d oczek ał s i ę s z e r e g u ogólnych omówień, przew ażnie w s t a r s z e j l i t e r a t u r z e a r - c h e o l o g i c z n e j . Stosunkowo niedawno zaprezentowano próbę t y p o lo

-1 P o r . : H. S c h u m a n n, Die Waffen und Schmucksachen Pommerns zur Z e i t d e s L a t e n e - E i n f l u s s e s , i h r C h a ra k te r und i h r e H e rk u n ft, " B e i t r ä g e zur G e sc h ic h te und Altertumskunde Pommerns ( L e m c k e - F e s t s c h r i f t ) " , S t e t t i n 1898, s . 41 i n . ; M. J a h n , Die Bewaffnung d e r Germanen i n d er ä l t e r e n E i s e n z e i t etwa von

g i i tzw. mieczów jedn osieczn ych z okresu środkowo- i późn olateń - s k ie g o , o p artą na a n a l i z i e okazów z terenu Pomorza Zachodniego2 . O sta tn io problem ten podn iósł M, B i b o r s k i , p r z e d s ta w ia ją c w p e ł -n i uda-ną k l a s y f i k a c j ę egzemplarzy z okresu rzymskiego z obszaru k u ltu ry p rz e w o rsk ie j, wraz z prześled zen iem zmian m o rfo lo g icz -nych w o b ręb ie wydzielo-nych typów i odmian^.

W opracowaniach tych n ie poruszono jednak i s t o t n e g o aspektu p roblem atyki, jakim j e s t kw estia nazewnictwa. Między innymi w ś w ie t le zgromadzonych materiałów i na obecnym e t a p i e ich rozpoz-n arozpoz-nia wydaje s i ę , i ż i s t rozpoz-n i e j e korozpoz-nieczrozpoz-ność r e w i z ji dotychczas u- żywanego w słow nictw ie archeologicznym terminu "m iecz je d n o s ie c z - n y " . O k reślen ie to - podobnie ja k sz ere g innych z zak resu m i l i - t a r y s t y k i , k tó re p o ja w ia ją s i ę w pracach p o lsk ic h archeologów n i e n ależ y do n a js z c z ę ś liw s z y c h . Tworzenie neologizmów, a przede wszystkim p rzy sw ajan ie nieudolnych, n iek ied y nawet dosłownych, tłumaczeń terminów obcojęzycznych bywa szkodliwe m erytorycznie i d z i a ł a n ie k o r z y s tn ie w p r o c e s i e k sz ta łto w a n ia naukowego jęz y k a dy-s c y p l in y . Rodzima te r m in o lo g ia , do ty cząca elementów u z b r o je n ia

(rodzajów, ja k i różnych c z ę ś c i ) j e s t dość b o g a ta , co pozwala na b a r d z i e j precyzyjn y i w miarę jednoznaczny o p is obserwowanych faktów .

Rodzaje je d n o s ie c z n e j broni b i a ł e j (z b liż o n e g e n e ra ln ie f o r -mą do tzw. miecza je d n o s ie c z n e g o ), z wyłączeniem sw oistego wa-r i a n t u Jakim j e s t s z a b l a , w l i t e wa-r a t u wa-r z e bwa-ronioznaw czej są okwa-re- okre-śla n e szeregiem terminów, np. "nóż bojowy ( s a k s ) " , " k o r d e la s " , 700 v . Chr. b i s 200 n . C h r., Würzburg 1916, s . 134-151; J . K o- s t r z e w s k i , Die ostgerm anisch e K ultur d er S p ä tl a t e n e - z e i t , L ip sk 1919, s . 98 i n . ; Ch. P e s c h e с k, Die frü h - w a n d a lisehe K u ltu r in M it t e l s c h l e s i e n , L ip sk 1939, s . 56; D. B o h n s a c k , Die Burgunden in O stdeutsch lan d und Polen, L ip sk 1938, s . 44 i n . ; K. T a c k e n b e r g , Die Wandalen i n N ie d e r sc h le s ie n , B e rlin 1925, s . 111-115; J . E l a n t k o - w s к a, U zbrojenie lu dn ości k u ltu ry p rz e w o rsk ie j w o k r e s ie rzymskim na Ś lą sk u , "Z eszy ty Naukowe UAM" 196l, A rch eologia, E t -n o g r a f i a , z . 2, s . 64-68.

2 D. M., R. W o ł ą g i e w i c z o w i e , U zbrojenie ludno-ś c i Pomorza Zachodniego u progu n a s z e j ery, "M a te ria ły Zachod-nio-Pom orskie" 1963, t . IX, s . 37-51.

^ M . B i b o r s k i , Miecze z okresu wpływów rzymskich na o b sz a rz e k u ltu ry p rz e w o rsk ie j, "M a te ria ły A rch eologiczn e" 1978, t . XVIII, s . 116-135.

" t a s a k " i "k o r d ,,ił. Mimo pewnych braków w ś c isły m rozumieniu tych o k r e ś l e ń , można p odjąć próbę ic h pojęciowego z ró żn ico w an ia. W rozw ażaniach pominiemy, p o ja w ia ją c y s i ę stosunkowo późno, termin " k o r d e l a s " ze względu m. i n . na o g r a n i c z e n ie nazwy ty lk o do b r o -n i m y ś liw s k i e j, w y kazującej ponadto s i l n e pow iązania z okazami

zaliczan ym i do kordów.

Podstawową, wspólną cechą c h a r a k t e r y z u ją c ą wspomnianą grupę elementów u z b r o je n i a stanowi głównie asym etryczna, je d n o s ie c z n a gło w n ia, o p r z e k r o ju trójkątnym , z szeregiem rozwiązań u k s z t a ł

-towania p a r t i i sztychow ej (n p . o s t r o ś c i ę t a , m łotek, pseudomło- t e k ) i n asady (ew entualna obecność tzw. p ro g u ), przeznaczona p rzed e wszystkim do c i ę c i a z g ó ry . Trudno w o d n i e s i e n i u do c z ę -ś c i zabytków, m ieszczących s i ę w ramach omawianej grupy, mówić - wbrew spotykanym sądom - o głowni sym etry cznej ( r ó ż n i c e s t y l i s t y -czne i fu n k c jo n a ln e krawędzi b r z e s z c z o t u ! ). Symetryczna może być, w n iek tó ry c h przypadkach, co n ajw yżej sztychowa p a r t i a głow-n i .

K r y t e r i a p o d z ia łu w ramach grupy na r o d z a je sp ro w ad zają s i ę do k w e s tii a n a l i z y cech drugorzędnych (n p . formy i wykonania r ę -k o j e ś c i ) . Nie zawsze możliwe j e s t ś c i s ł e przeprowadzenie p o d z i a -ł u , a co s i ę z tym -ł ą c z y - bezproblemowe z a k la s y fik o w a n ie egzem-p l a r z y je d n o s i e c z n e j broni b i a ł e j do k tó r e g o ś , sp o śró d wyróżnio-nych, rodzajów .

W o b r ę b ie p ie rw sze go r o d z a ju okazów je d n o s ie c z n y c h (tzw . no-ży bojowych - saksów) można p o ku sić s i ę o w y d z ie le n ie p r z y n a j-mniej dwu odmian: formy w t y p i e p r o s t e g o noża o zn aczn ej d łu go -ś c i , s i ę g a j ą c e j 1 m, o nazwie " l a n g s a k s " o r a z odmiany o

ręko-С

j e ś c i dwuręcznej - "sk ra m a sa k s" , używanych początkowo p r z e z p l e -miona s ta r o g e r m a ń s k ie , a z czasem stanow iących c z ę ś ć wyposaże-n i a bojowego wyposaże-n ie k tó r y c h drużywyposaże-n w ik iń sk ic h , być może celem pod-k r e ś l e n i a ic h s t a r o g e r m a ń s pod-k ie j t r a d y c j i . Od tzw. miecza jed n o- s ie c z n e g o o d ró ż n ia j e - p o m ija ją c k w e stie metryczne - k s z t a ł t r ę k o j e ś c i . J e s t to bowiem r ę k o j e ś ć symetryczna (tzw . mieczowa).

^ N p.: A. N a d o l s k i , P o ls 4 a broń. Broń b i a ł a , Wrocław--Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s z c z e g ó l n i e s . 59-61; Z. Ż y g u 1- s k i j u n . , Broń w dawnej P o l s c e na t l e u z b r o j e n i a Europy i B l i s k i e g o Wschodu, Warszawa 1975, s . 49.

'’ W. B o e h e i m , Handbuch der Waffenkunde, L ip sk 1890, s . 232.

Taka forma n a rz u c a n i e j a k o sposób wyodrębnienia t r z p i e n i a ora z z a b e z p ie c z e n ia je g o końca od g ó r y . W przypadku omawianych odmian n o ż a bojowego j e s t on wyodrębniony z p r o s t e j głowni z r e g u ły

po-p r z e z dwustronne " po-p o d c i ę c i e " i zao patrzony w r o d z a j głowicy (o różnych w a rian tach r o z w ią z a ń ), z a p o b i e g a j ą c e j m. i n . zsuwaniu s i ę org aniczny ch c z ę ś c i o k ła d z in r ę k o j e ś c i , k tó r e wcale, w tym przypadku, n i e wymagają tr w a łe g o , np. nitowego p o łą c z e n i a z

t r z p i eni em.

Egzemplarze broni s i e c z n e j o k r e ś l a n e terminem " t a s a k " p o s i a -d a j ą po-dobnie j a k wspomniane o-dmiany noża bojowego, symetryczną r ę k o j e ś ć , z a o p a trzo n ą w r o d z a j gło w ic y . Formy głowni mogą być różnorodne: p r o s t a , z g i ę t a sz a b lo w a to , r o z s z e r z a j ą c a s i ę ku s z t y -chowi i t p . Sz ty ch c z ę s t o j e s t podkreślony poprzez o s t r e , skośne ś c i ę c i e 6 .

Z b liż o n ą , a l e jednak r ó ż n i ą c ą s i ę od t a s a k a b r o n i ą j e s t k o rd . C h a ra k te ry z u je go m. i n . asym etryczna, pochylona r ę k o j e ś ć . Wykonane z m ateriałów organicznych o k ła d z in y s ą przymocowane w poprzek do t r z p i e n i a przy u ż y c iu n itów , tzw. n ito w a n ie p r o s t o p a -d ł e -do głowni (w o d różn ien iu od tzw. n ito w a n ia na t r z p i e n i u spo-tykanego np. u tasaków i sa k só w ). Głownia okazów te g o r o d z a ju j e s t n a j c z ę ś c i e j p r o s t a 7 .

Kordy c h a r a k t e r y z u ją s i ę cechami, k tó r e s ą typowe d l a tzw. mieczy je d n o s ie c z n y c h . Wydaje s i ę więc, że termin "m iecz jedn o- s i e c z n y " n a le ż y z a s t ą p i ć o k re śle n ie m " k o r d " , co z b li ż y ł o b y uży-waną p r z e z archeologów nomenklaturę do ogólnych p o ję ć b ro n iozn a- wczych, b a r d z i e j precyzyjnych i jednoznacznych. Pozwoli to t a k -że na r e z y g n a c ję z terminu "m iecz o b o sieczn y (d w u sie czn y ) " - rów-n i e ż rów-n i e rów-n a j s z c z ę ś l i w s z e g o - poprzez o d rzu ce rów-n ie c z ę ś c i przym iot-nikowej teg o o k r e ś l e n i a . Miecz j e s t p r z e c i e ż rod zajem dw usiecz-n e j brousiecz-ni b i a ł e j i f a k t teusiecz-n usiecz-n i e wymaga dodatkowego p o d k r e ś la -n i a . Tym b a r d z i e j , ż e czyni s i ę to t y l k o w o d n i e s i e n i u do eg-zemplarzy z ok resu l a t e ń s k i e g o i rzym skiego, w k tó ry ch okazy 6 H. S e i t z, Blankw affen, t . I , Braunschweig 1965, s . 187-194; M. G ł o s e k, L . K a j z e r , Miecz św. P i o t r a z K atedry P o z n a ń s k ie j, "K w a rtaln ik H i s t o r i i K u ltu ry M a t e r i a l n e j " 1974, nr 2, s . 231-241; Ż y g u l s k i , op . c i t . , s . 49, r y c . 21 b - c .

7 P o r. n p .: M. G ł o s e k, L . K a j z e r , A. N a d o 1 - s к i , Broń śred n iow ieczna z ziem p o l s k i c h . K a t a l o g , Łódź 1978, t a b l . 24 ( n r k a t . 102-104, 111 - kordy; n r k a t . 1 l4 - t a s a k ) .

b ro n i je d n o s i e c z n e j i dw usiecznej w s p ółw y stęp u ją. P rzy kład bada-czy śre d n io w ie c z a , w y różn iający ch miecz jako okaz broni dwusie-c z n e j i p o s z dwusie-c z e g ó ln e r o d z a je b roni j e d n o s i e dwusie-c z n e j , wart j e s t z pewnością n a ś la d o w a n ia . Wysunięta p r o p o z y c ja p o s i a d a również wa-l o r p r a k ty c z n y . Pozwala na u n i k n i ę c i e sz e re g u pomyłek i n ie d o -mówień, n p . w t e k s t a c h opracowań m ateriałów wykopaliskowych (c z ę

-s t o -spotykany b ra k d o p e łn ie n ia przymiotnikowego " je d n o s ie c z n y " czy "dw usieczny" przy sło w ie " m i e c z " ) . Terminy "m iecz" i "kord" je d n o z n a cz n ie in fo rm u ją o różnych j a k o ś c i a c h . Warto więc, mimo d ł u g i e j Już t r a d y c j i , zrezygnować ze stosow an ia o k r e ś l e ń "miecz je d n o - i d w u sie c zn y ". Tym b a r d z i e j j e s z c z e , że krytykowane na-zewnictwo w z ię ło s i ę p r z e c i e ż z dosłow ności tłum aczeń terminów n ie m ie c k ic h ( e i n s c h n e i d i g e s Schwert, z w e is c h n e id ig e s Sc h w e rt).

Na m a r g in e s ie rozważań te rm in o lo giczn ych nasuwa s i ę n a s t ę p u -j ą c a uwaga. Wśród problemów wiążących s i ę z tzw. mieczem jedn o- siecznym jednym z ciekawszych j e s t n ie w ą tp liw ie z a g a d n ie n ie g e -nezy te g o r o d z a ju b r o n i . W l i t e r a t u r z e p rzyjm uje s i ę , i ż pierwo-wzorami d l a okazów środ k o w o -late ń sk ich b yły formy je d n o s le c z n e j broni b i a ł e j k u l t u r y pom orsk iej . Wydaje s i ę , i ż problem ten nie p r z e d s t a w ia s i ę ta k p r o s t o . Broń je d n o s i e c z n a , tow arzysząca w p r a d z i e j a c h n i e o d ł ą c z n i e mieczowi, stanowi rów noległy c i ą g rozwo-jowy. Związki między poszczególnym i j e j rod zajam i s ą zdecydowa-n i e mzdecydowa-niej c z y t e l zdecydowa-n e zdecydowa-n i ż w przypadku brozdecydowa-ni d w u s ie c z zdecydowa-n e j. Pierwowzo-rem b y ł n ie w ą tp l iw i e nóż, a rozwój je g o form bojowych mógł s i ę od-bywać zu p e łn ie n i e z a l e ż n i e . To jednak z a g a d n ie n ie , stan ow iące o- so bn y, złożony problem, n i e z o s t a n i e t u t a j p o d j ę t e .

K a te d ra A r c h e o lo g ii UŁ

Tadeusz J . Horbacz

ON THE SO-CALLED SINGLE-EDGED SWORD

The au th o r p o i n t s a t the n e c e s s i t y o f r e v i s i o n o f the term " s i n g l e - e d g e d sword" a s used i n the P o li s h a r c h e o l o g i c a l t e r m i-n o lo g y . The term " s i n g l e - e d g e d sword" used to d e s c r i b e p i e c e s o f

Q

s i n g l e - e d g e d s id e - a r m s , becoming more and more p o p u la r in the m iddle La-Tené p e r io d in Pomerania and nearby a r e a s were g r a -d u a l l y a c c e p te -d by the p o p u la t io n o f the Przeworsk c u l t u r e , among which they s u r v iv e d t i l l the e a r l y Roman p e r i o d . S t a t i n g the e x i s t e n c e o f an e s s e n t i a l m istak e in the term, b e in g a r e s u l t o f l i t e r a r y t r a n s l a t i o n o f a German term ( e i n s c h n e i d i g e s Sch w ert), th e au thor p r o p o s e s t h a t i t sh ould be r e p la c e d with one o f the names used f o r e lem ents o f arms and a c c e p te d in th e P o lis h l i -t e r a -t u r e d e a l i n g wi-th arms ( s a x , chopper, d a g g e r , c u t l a s s ) . A n a l y s i s o f f e a t u r e s o f specimens c a l l e d t h e s e names shows t h a t th e term " c u t l a s s " would be most a p p r o p r i a t e . T h is kind o f s i n -g le - e d -g e d weapon i s c h a r a c t e r i z e d with f e a t u r e s t y p i c a l f o r the s o - c a l l e d s i n g l e - e d g e d sw ords. C u t l a s s e s s have asymmetric, s l a n -t i n g h i l -t . L i n i n g s made from o r g a n ic m a t e r i a l s a r e p e r p e n d i-c u l a r l y f a s t e n e d to the tang with r i v e t s , the s o - c a l l e d r i - v e t t i n g p e r p e n d i c u l a r to the edge ( u n l i k e thfe s o c a l l e d r i v e t -t i n g on -the tang met e . g . on choppers an s s a x e s ) . The pommel i n specimens o f t h i s type i s u s u a l l y s t r a i g h t .

R e p la c in g the term " s i n g l e - e d g e d sword" with the term " c u t -l a s s " - a p a r t from c o g n i t i v e m e r i t s - wou-ld approach the te r m i-n olo gy used by a r c h e o l o g i s t s to g e n e r a l c o n c e p ts a p p l i e d in l i -t e r a -t u r e d e a l i n g wi-th arms, which a r e more p r e c i s e and e x p l i -c i t . T h is w i l l a l s o a llo w to abandon the term "two-edged sword" which a l s o i s an e x a c t t r a n s l a t i o n o f a German term (z w e is c h n e i-d i g e s Schw ert) by sk ip p i n g the a d j e c t i v e p a r t o f the term. A

sword i s a type o f two-edged s id e - a r m s and t h i s f a c t need n o t be s t r e s s e d a d d i t i o n a l l y .

The au th o r s t r e s s e s a l s o the need f o r a n a l y s i s o f the gene-s i gene-s o f the s o - c a l l e d s i n g l e - e d g e d sword. I t i s a c c e p te d in the l i t e r a t u r e t h a t p r o t o t y p e s f o r specim ens from the Middle La-Tené p e r i o d were forms o f s i n g l e - e d g e d sid e - a r m s b e lo n g in g to the Pomeranian c u l t u r e . The problem seems, however, to be more d i f -f i c u l t . S i n g le - e d g e d s id e - a r m s , i n s e p a r a b l y accompanying the sword in p r e h i s t o r y , r e p r e s e n t a p a r a l l e l developm ental c o n tin u -a t i o n . R e l a t i o n s h i p s between t h e i r p a r t i c u l a r t y p e s a r e c l e a r l y much l e s s ob v iou s than in the c a s e o f two-edged weapons. The p r o t o ty p e was undoubtedly a k n i f e while development o f i t s combat forms might have been ta k in g p l a c e q u i t e in d e p e n d e n tly . T h is c o n tin u e s to be an open problem c a l l i n g f o r f u r t h e r ana-l y s i s .