Jasiński, Janusz
"W sprawie rejestru popisowego z
czasów wielkiej wojny z Zakonem
Krzyżackim", Zdzisław Spieralski,
"Studia i Materiały do Historii
Wojskowości" V, 1960 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 285-286
szereg g ru p etnicznych oraz zasięg gw ar. Dodano rów nież g ranice Prusów w X III w ieku, zasięg języka polskiego ok. 1750 r., k tó ra jest o w iele za dużo p rzesu n ięta n a południe. Z n ajd u je m y rów nież gran icę języ k a polskiego ok. r. 1913. Z upełnie błędnie p rzed staw ił A u to r zasięg języka polskiego ok. r. 1000. W ynika, że zasięg te n pokryw a się p raw ie z zasięgiem języka polskiego z r. 1913, tzn. przebiega W isłą gdzieś aż do G rudziądza, a potem sk ręca na północny wschód poza Olsztyn, K ętrzyn, W ęgorzewo, by stąd skręcić całkow icie na północ! Może to w in a k reślarza, może korekty, ale jedno m ożna tylko stw ierdzić, że g r a n i c a j ę z y k a p o l s k i e g o ok. r o k u 1000 p r z e b i e g a ł a m n ie j w ięcej ró w n o z gran icą północną Mazowsza. T eren y na północ od te j g ran icy były te re n a m i rdzennie pruskim i! G ran ica języ k a polskiego przesu n ę ła się n a północ dopiero pod w pływ em k olonizacji polskiej od X III — X V II w ieku.
Ogólne uw agi, jak ie m ożna w nieść do m ap, to b ra k pow iązania ich z tek ste m i na odw rót, w tekście nie w y k o rzy stu je się a n i słow em zjaw isk naniesionych n a m apy. N a m ap ach um ieszczono poza tym niepotrzebnie szereg zjaw isk nie m ających z tem atem nic wspólnego.
Podsum ow ując w szystkie uw agi na te m a t o m aw ian ej pracy, m ożna podkreślić, że je st to je d n a z p rób p rzed staw ie n ia rozw oju osadnictw a na ziem iach P rusów . P ró b a ta uw zględniając w y tk n ię te w yżej u ste rk i nie może być zaliczona do udanych. A u to r p rz e ją ł zresztą koncepcję, że h isto rię zagadnień osadniczo-etnicznych m ożna ułożyć w jak ieś ładne, czyste „ w arstw y etniczne” — ludów uralskich, fińskich, G erm anów , kolo n izację polską, niem iecką itd. Je st rzeczą oczyw istą, że sp raw y dem ograficzne, etniczne są szczególnie tru d n e w łaśn ie do takiego podziału n a w arstw y . Ze szczególnym podkreśleniem odnieść to należy do czasów prahistorycznych. W sta rszej lite ra tu rz e n a u k o w ej podkreślano jak ieś ciągłe ruchy, m ig ra cje ludów, obce fa le etniczne, szalone w ę d ró w k i ludów itd . Nowsze b a d a n ia stw ie r dzają sporo przesa d y w tak im rozum ow aniu opartym o błędne założenia m etodologiczne. W bardzo skom plikow anym na ogół procesie k sz ta łto w an ia się, p o w sta w an ia i rozw oju jakiegoś społeczeństw a, w idzieć
należy rów nież n a ra sta ją c y w ew n ętrzn y rozwój każdego społeczeństw a, w chłaniającego częstokroć tylko obce w pływ y k u ltu ro w e bez p rzejm o w an ia obcych elem entów etnicznych. Tego w łaśnie procesu nie uw zględnił A u to r om aw ianej pracy. W łaśnie B ałtow ie, k tórych częścią są P rusow ie, należą c!o takiego zespołu społeczeństw , k tó ry u k sz tałto w ał się już w drugiej połow ie m łodszej epoki k am ien ia i zespół te n p rzetrw ał, w c h łan iając obce w pływ y k u ltu ro w e i przechodząc bardzo skom plikow any rozwój w ew nętrzny,
bez w iększych zm ian do czasów historycznych.
Rom uald Odoi
ZDZISŁAW SPIE R A L SK I, W sprauńe re je stru popisoiuepo z czasów
w ie lk ie j w o jn y z Z a ko n em K rzyża ckim , S tu d ia i M a teriały do H istorii W ojsko
wości, V, 1960, s. 510—527.
W 550 rocznicę bitw y pod G ru n w ald em Z bigniew S p i e r a i s к i omówił n ieznane dotychczas źródło z okresu w ielk iej w ojny z Zakonem . W A rchiw um G łów nym A kt D aw nych w dziale A rchiw um N ieśw ieskiego Radziw iłłów A utor znalazł rękopis, którego pierw sze słow a brzm ią: „ R ejestr popisu starodaw nego ry cerstw a i szlachty podczas w ojny krzyżackiej, za k ró la W ład y sław a Jagiełły w tórego, przed hetm an am i K orony P olskiej, przy pisarzach polnych i przy kom isarzach królew skich, to jest IM ci P an u Podkow ińskim sędzi sieradzkim
i przy IMci P an u A ndrzeju B rochockim staroście bystrzyckim i przy hetm anach i pisarzach W ielkiego K sięstw a Litew skiego, pod K astem berkiem roku 1420 popisanych, a naprzód pułk h u sa rsk i królew ski w w ojsku (w) W ielkim Księ stw ie Litew skim będący pod pułkow nikiem IM ci P an em Bazylim K ościałkow - skim z siedm chorągw i złożony”.
D okum ent ten jest kopią, a jednocześnie tłum aczeniem , sporządzonym przez jezuitę, Ja n a N arkuskiego, w r. 1741. N ark u sk i za po d staw ę tłum aczenia p rzy jął re je s tr popisowy, zn ajd u jący się w księgach ziem skich połoclcich, pisany ■w języku ruskim . Na w stępie swego tłum aczenia w yjaśnił, że oryginał re je stru popisowego posiada szlachecka rodzina K ościalkow skich, k tó ra , przedłożyw szy go w r. 1678 w T ry b u n ale G łów nym W ielkiego K sięstw a L itew skiego, obroniła kw estionow ane przez Siciskich szlachectw o sw ego rodu. D zięki tem u kopię re je stru popisowego w ciągnięto do a k t T ry b u n ału . N astępnego roku sporzą dzono tra n ssu m p t tego dokum entu, w łączająd go do a k t ziem stw a· połockiego, poniew aż n iejak i R usiecki z woj. połockiego w identyczny sposób m usiał się bronić przed naganą szlachectw a. D opiero z tego odpisu N arkuski dokonał tłum aczenia na język polski.
N iezależnie od tłum aczenia N arkuskiego, w B ibliotece C zartoryskich zacho w ały się 2 odpisy tego re je stru z „ksiąg T ry b u n ału G łównego W ielkiego K się stw a Litew skiego sp raw w ieczystych w W ilnie ekspediow anych” . z r. 1678. Odpis pierw szy nie jest dokończony, pochodzi rów nież z X V III w. D rugi odpis sporządzony został przez Ogonowskiego w r. 1746.
-'P o ró w n u ją c kopie N arkuskiego i Ogonowskiego, a u to r w ykazuje, że N a r kuski dokonał szeregu skrótów , niektóre p a rtie streścił, n iek tó re opuścił, a przede w szystkim zrobił ty lk o sum aryczny zestaw poszczególnych pocztów i chorągw i. N atom iast w przekazie Ogonowskiego b ra k je st sum arycznych obliczeń. Nie w iadom o więc, czy N ark u sk i obliczeń tych dokonał sam , czy istotnie odpisał je z przekazu w ileńskiego. L iczne błędy w piso w n i nazw isk, celowe zniekształcenia tek stó w i archaizm y dowodzą, że istn iejące przekazy uległy daleko idącym przeróbkom i odchyleniom od ory g in ału z XV w. S pie- ra lsk i stw ierdza, że rów nież ro k 1420 i m iejscow ość „R astem b erk ” m usiały zostać w pisane omyłkowo, poniew aż w tym czasie w ojny z Krzyżakami· nie było i w ojsko polskie n ie d o tarło do K ętrzyna. Nie ulega -wątpliwości, że chodzi tu 0 rok 1410 i że re je str został sporządzony przed b itw ą. N ajw ażniejszym a rg u m entem p rzem aw iający m za autentycznością źródła jest w iadom ość zaw a rta zarów no u Ogonowskiego, ja k i u N arkuskiego, że p u łk K ościałkow skiego sk ła d ał się z 7 chorągw i, a każda z nich liczyła po 300 ludzi. Otóż w iadom o skądinąd, że k o m tu r R agnety rap o rto w a ł w czerw cu 1410 г., iż „W itold powołał w· Żmudzi z każdego k r a ju po 300 ludzi n a 5 tygodni pod broń, że na dzień 3 czerw ca pociągnęli już z k r a ju ”. Zbieżność tych liczb każe w nioskow ać A utorow i, że w skład p u łk u K ościałkow skiego w chodziły chorągw ie w y sta wione przez W itolda z 7 pow iatów żm udzkich. P oniew aż z dotychczasow ych źródeł osoba dowódcy w ojska żm udzkiego nie je s t znana, niniejsze źródło określiłoby jego nazw isko — byłby nim W asyl z Z y ndram a K ościałkow ski.
Choćiaż świeżo o d k ry te źródło w ym aga jeszcze gru n to w n ej analizy, to jed n a k sugestie Spieralskiego są in teresu jące i dosyć przekonyw ające.
Janusz Jasiński
H an s-H e lm u t W ä c h t e r , O stpreussische Ľ o m ä n en vo rw erke im 16, and 17.
Jahrhundert, (w) Beihefte zum Ja h rb u c h d er A lb e rtu s-U n iv e rsitä t K önigs
berg/Pr., W ürzburg 1958, s. X, 186, XXIV.
A u to r jest uczniem W. A bla, byłego profesora u n iw ersy tetu królew ieckiego 1 pod jego kieru n k iem opracow ał om aw ianą książkę, uzyskując stopień, doktora.
