Związki Warmii i Mazur z całością ziem polskich

Judzińska, Halina

Związki Warmii i Mazur z całością

ziem polskich

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 454-461

H A L I N A J U D Z lN S K A

Z W IĄ Z K I W A R M II I M A Z U R Z C A Ł O Ś C I Ą Z IE M P O L S K IC H

W m a ju 1967 r. w O ś r o d k u B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę t r z y ń ­ s k ie g o w O ls z t y n ie o d b y ła s ię s e s j a n a u k o w a p o ś w ię c o n a z w ią z k o m W a r m ii i M a z u r z c a ło ś c ią z ie m p o ls k ic h . O r g a n iz a t o r a m i je j b y li: O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k ie g o o r a z O d d z ia ł P o l s k ie g o T o w a r z y s t w a H is t o r y c z n e g o w O ls z t y n ie . U r o c z y s t y m a k c e n t e m s e s j i b y ła d e k o r a c j a p r o f, dr. I r e n y P i e t r z a k - P a w ł o w s k i e j z W a r s z a w y z ło t ą o d z n a k ą „ Z a s łu ­ ż o n y m d la W a r m ii i M a z u r ”. W s e s j i u c z e s t n ic z y li z n a n i n a u k o w c y z c a łe j P o ls k i: p r o f, d r S t a n i s ł a w H e r b s t z W a r s z a w y — p r e z e s Z a r z ą d u G łó w n e g o P o ls k ie g o T o w a r z y s t w a H is t o r y c z n e g o , r e f e r e n c i i p r z e d s t a w ic i e le n a u k o w y c h o ś r o d k ó w h is t o r y c z n y c h z W a r s z a w y , P o z n a n ia , T o r u n ia , W r o c ła w ia , O p o la , K o s z a lin a , B ia łe g o s t o k u , G d a ń s k a i o c z y w iś c ie O ls z t y n a . O b r a d o m p r z e w o d ­ n ic z y ł p r o f , d r K a r o l G ó r s k i z U n i w e r s y t e t u im . M ik o ła j a K o p e r n ik a w T o r u n iu . R e f e r a t y w y g ło s ili : dr J a n P o w i e r s k i , d r F r a n c is z e k M i n c e r , p r o f. d r S t a n i s ł a w H e r b s t , m g r K a m ila W r ó b l e w s k a , d r A n d r z e j S k r o - b а с к i, d r J a n u s z J a s i ń s k i , d r T a d e u s z G r y g i e r i d r W o j c ie c h W r z e ­ s i ń s k i . Dr J a n P o w i e r s k i ( U n iw e r s y t e t im . M ik o ła ja K o p e r n ik a , T o ru ń ) w r e ­ f e r a c ie P o l s k a a P r u s y w X — X I w i e k u p r z e c iw s t a w ił s ię te n d e n c j o m n ie m i e c ­ k ie j h is t o r io g r a f ii, k t ó r a a k c e n t u j e w r o g i c h a r a k t e r s t o s u n k ó w p o ls k o - p r u s - k ic h , m o t y w u j ą c t y m s a m y m k o n ie c z n o ś ć i p o ż y t e c z n o ś ć is t n ie n ia p a ń s t w a k r z y ż a c k ie g o w P r u s a c h . A b y n ie w y p a c z a ć p r a w d y h is t o r y c z n e j , s t o s u n k i p o ls k o - p r u s k ie n a le ż y r o z p a t r y w a ć n a w ie l u p ła s z c z y z n a c h i w o p a r c iu o w s z e lk ie d o s t ę p n e ź r ó d ła h is t o r y c z n e , a r c h e o lo g ic z n e , a t a k ż e j ę z y k o w e . W s t o s u n k a c h p o ls k o - p r u s k ic h w a ż n ą r o lę o d g r y w a ło ś r o d o w is k o g e o g r a ­ fic z n e , k t ó r e — p o d o b n ie j a k s t o s u n k i g o s p o d a r c z e — n ie j e d n o k r o t n ie s p e ł ­ n ia ło r o lę c z y n n ik a in t e g r u j ą c e g o . W X w ie k u , g d y is t n ia ło ju ż w c z e s n o f e u d a ln e p a ń s t w o p o ls k ie , w P r u s a c h u k ła d f e u d a ln y d o p ie r o z a c z y n a ł s ię k r y s t a liz o w a ć . N a s t ę p o w a ł p o w o l n y r o z ­ w ó j r o ln ic t w a , z a c z ę ły s ię w y o d r ę b n ia ć r ó ż n e r z e m io s ła . T o w s z y s t k o n ie z a ­ s p o k a j a ło je d n a k p o tr z e b m ie j s c o w e j lu d n o ś c i. P r u s o w ie b y li w ię c z a i n t e r e s o ­ w a n i r o z w o j e m w y m ia n y t o w a r o w e j z in n y m i k r a j a m i, a p r z e d e w s z y s t k im z P o ls k ą , k t ó r a o f e r o w a ła p o d s t a w o w e a r t y k u ły : s ó l i ż e la z o . O r g a n iz a c ja ó w c z e s n e j w y m ia n y h a n d lo w e j m ię d z y P r u s a m i a P o ls k ą j e s t j e d n a k m a ło z n a n a . W ia d o m o , iż n a w y b r z e ż u B a łt y k u is t n ia ły d w a e m p o r ia h a n d lo w e — T r u s o i W is k ia u t y . P r a w d o p o d o b n ie n ie m ia ły o n e w ła s n e g o z a p le c z a p r o ­ d u k c y j n e g o , a b y ły r a c z e j o ś r o d k a m i h a n d lu d a le k o s ię ż n e g o . W X — X I w ie k u o ś r o d k i t e u p a d ły . C zy p o w o d e m te g o b y ła o b c a a g r e s j a , c z y k o n k u r e n c j a o ś r o d k ó w s ło w ia ń s k ic h o w ł a s n y m z a p le c z u p r o d u k c y j n y m , t a k ic h ja k W o lin , K o ło b r z e g c z y G d a ń s k — n ie w ia d o m o . N a j p o w a ż n ie j s z y m o ś r o d k ie m h a n d lu z P r u s a m i b y ł G d a ń s k le ż ą c y n a d r o d z e w io d ą c e j Jcu M ie r z e i W iś la n e j i S a m - b ii. W ie le z a p o ż y c z e ń p r u s k ic h d o w o d z i, ż e k o n t a k t y g o s p o d a r c z e i h a n d lo w e 4 5 4

P r u s z P o ls k ą b y ły o ż y w io n e . K o ło g a r n c a r s k ie , p r a w d o p o d o b n ie z a p o ż y c z o n e z G d a ń s k a , w s k a z u j e , iż n a k s z t a łt o w a n i e p r u s k ic h f o r m c e r a m ic z n y c h o d ­ d z ia ły w a ła lu d n o ś ć p o m o r s k a ; is t n ie j ą t a k ż e d o w o d y o o d d z ia ły w a n iu w p ł y ­ w ó w m a z o w ie c k ic h . W p ły w y p o ls k ie z a z n a c z y ły s ię r ó w n ie ż w r o l n i c t w ie p r u s k im . D o w o d z i t e g o c h o ć b y p r u s k ie n a z e w n ic t w o p o c h o d z e n ia p o ls k ie g o . W n a s t ę p n y c h p a r t ia c h r e fe r a t u a u to r p r z e d s t a w ił p o ls k o - p r u s k ie s t o s u n k i p o lit y c z n e . W d z ie j a c h t y c h s t o s u n k ó w z a z n a c z a s ię c h a r a k t e r y s t y c z n y p o ­ d z ia ł: o k r e s p ie r w s z y , to c z a s y s iln e j a k t y w n o ś c i P o l s k i, k t ó r a p o d e j m o w a ła a k c j e m il it a r n e i m is y j n e , d r u g i — p o c z ą w s z y od X I I w ie k u — to o k r e s e k s - p a n s y w n o ś c i P r u s i j e d n o c z e s n e o s ła b ie n ie P o l s k i, w y n i k a j ą c e z je j r o z d r o b ­ n ie n ia d z ie ln ic o w e g o .

W p ły w y p o ls k ie z a z n a c z y ły s ię w o r g a n iz a c j i p r u s k ie g o s p o łe c z e ń s t w a , z w ła s z c z a w p r z e ję c iu p o ls k ie g o p r a w a s ą d o w e g o w p o ło w ie X I I I w ie k u . O o ż y w io n y c h s t o s u n k a c h p o ls k o - p r u s k ic h ś w ia d c z ą ź r ó d ła j ę z y k o w e , w z a ­ j e m n e z a p o ż y c z e n ia k u lt u r o w e , r u c h y o s a d n ic z e n a t e r e n a c h w s p ó ln e g o p o ­ g r a n ic z a . P o l s k ie im io n a w ś r ó d lu d n o ś c i p r u s k ie j d o w o d z ą p o z y t y w n y c h w ię z i, a b y ć m o ż e ś w ia d c z ą i o m ie s z a n y c h m a łż e ń s t w a c h . A u t o r r e fe r a t u z a s t r z e g ł, ż e p o r u s z o n e p r z e z n ie g o z a g a d n ie n ia w y m a g a j ą j e d n a k d a ls z y c h b a d a ń i p o t w ie r d z e ń ź r ó d ło w y c h . C ie k a w y m w y w o d e m , o b r a z u j ą c y m p r o c e s o d p a d a n ia le n n e g o K s ię s t w a P r u s k ie g o od P o ls k i, b y ł r e f e r a t d ra F r a n c is z k a M i n c e r a (W y ż s z a S z k o ła P e d a g o g ic z n a , O p o le ): W a lk a o le n n o p r u s k i e (1525— 1701). P o d s t a w ą p r a w n ą is t n ie n ia P r u s K s ią ż ę c y c h b y ł u k ła d k r a k o w s k i z 1525 r. S z c z e g ó ło w a a n a liz a n o w o p o w s t a łe j s y t u a c j i p o lit y c z n e j P r u s p o 1525 r. u j a w n ia z a b ie g i d y p l o ­ m a t y c z n e a n s b a c h s k ie j i b r a n d e n b u r s k ie j li n i i H o h e n z o lle r n ó w w c e lu z m i a ­ n y p o s t a n o w ie ń u k ła d u k r a k o w s k ie g o i u w o l n i e n ia K s ię s t w a P r u s k ie g o od k u ­ r a t e li p o ls k ie j . W s z e c h s t r o n n y o b r a z u k ła d ó w p o lit y c z n y c h ó w c z e s n é j E u r o p y u k a z u j e s z e s n a s t o w ie c z n ą B r a n d e n b u r g ię j a k o w ie l k ą p o t ę g ę t e r y t o r ia ln ą , m a j ą c ą w ie l u p r o t e k t o r ó w , z k t ó r y m i P o ls k a m u s i a ła s ię li c z y ć . E le k t o r z y b r a n d e n b u r s c y z g o d n ą p o d z iw u w y t r w a ło ś c ią d ą ż y li d o w z m o c n ie n ia p o l i ­ ty c z n e g o s w e g o p a ń s t w a . T o te ż p a ń s t w o p o ls k ie z a p a n o w a n ia Z y g m u n t a S t a ­ r e g o u s i ło w a ło n ie d o p u ś c ić d o n a d m ie r n e g o w z r o s t u p o t ę g i H o h e n z o lle r n ó w . G d y j e d n a k n a tr o n p o ls k i w s t ą p ił Z y g m u n t A u g u s t , c h o ć p o z o r n ie z a ło ż e n ia p o lit y k i p o ls k ie j w o b e c P r u s n ie u le g ł y z m ia n ie , s t o s u n k i m ię d z y d w o r e m p o ls k im a d w o r e m k s ią ż ę c y m s t a ły s ię n a d z w y c z a j s e r d e c z n e i d o p r o w a d z iły d o t e g o , ż e 5 m a r c a 1563 r. k r ó l w y s t a w i ł w P i o t r k o w i e d y p lo m p r z y z n a j ą c y d o m o w i b r a n d e n b u r s k ie m u p r a w o d o le n n a p r u s k ie g o w w y p a d k u w y g a ś n ię ­ c ia li n i i a n s b a c h s k ie j . D y p lo m te n n ie z o s t a ł j e d n a k w t e d y w łą c z o n y d c k o n s t y t u c j i s e j m o w y c h , g d y ż s e j m p o ls k i n ie z a t w ie r d z ił d e c y z j i k r ó le w s k ic h . P o f a k c ie w y s t a w ie n i a o w e g o d y p lo m u b y ło ju ż j e d n a k r z e c z ą n ie m o ż liw ą d la P o l s k i m ia n o w a n ie P o la k a g u b e r n a t o r e m p r o w in c j i p r u s k ie j . T e r a z P o ls k a m o g ła w z m a c n ia ć s w o j e w p ł y w y w P r u s a c h j e d y n ie p r z e z p o p ie r a n ie s t a n ó w p r u s k ic h i o g r a n ic z a n ie w ła d z y k s ią ż ę c e j . „ P r z y z n a ć tr z e b a , ż e Z y g m u n t A u ­ g u s t k o n s e k w e n t n ie tą d r o g ą k r o c z y ł”, a le p o j e g o ś m ie r c i p o lit y k a p o ls k a z m ie n iła s w ó j c h a r a k t e r . W 1578 r., w b r e w w i e l u o k o lic z n o ś c io m n ie s p r z y j a ­ j ą c y m w e w n ą t r z s a m y c h P r u s , S t e f a n B a t o r y k u r a t e lę p r u s k ą p o w i e r z y ł k s i ę ­ c iu a n s b a c h s k ie m u , J e r z e m u F r y d e r y k o w i, k t ó r y p r e s t iż w ła d z y k s ią ż ę c e j w P r u s a c h p o d n ió s ł w y s o k o . „Z a p a n o w a n ia B a t o r e g o p o z y c j a J e r z e g o F r y d e ­ r y k a w o b e c P o l s k i b y ła m o c n a ”. W p ły w y s w o j e w P o l s c e u t r a c ił j e d n a k k s ią ż ę p o w s t ą p ie n iu n a tr o n p o ls k i Z y g m u n t a I II . W 1589 r. s e j m p o ls k i s t a l s ię a r e n ą g w a łt o w n y c h w y s t ą p ie ń p r z e c iw k o H o h e n z o lle r n o m . K s ią ż ę - k u r a t o r , c h o ć p o ś r e d n io p r z y g o t o w a ł B r a n d e n b u r c z y k o m g r u n t w P r u s a c h , n i e zdoła? w t y c h n o w y c h w a r u n k a c h z a p e w n ić im k u r a t e li p r u s k ie j p o s w o j e j ś m ie r c i.

B r a n d e n b u r c z y c y d o c z e k a li s ię j e d n a k n a j p i e r w k u r a t e li, p o t e m s u k c e s j i. Z a ­ d e c y d o w a ły o ty m is t n ie j ą c e od 1563 r. z o b o w ią z a n ia P o l s k i w o b e c d w o r u b e r liń s k ie g o , is t n ie n ie a n s b a c h s k ie j li n i i H o h e n z o lle r n ó w , u k ła d s t o s u n k ó w m ię d z y n a r o d o w y c h , z w ła s z c z a w r e jo n ie B a łt y k u , s y t u a c j a p o lit y c z n a w e ­ w n ą t r z R z e c z y p o s p o lit e j o ra z u k ła d s ił p o lit y c z n y c h w s a m y c h P r u s a c h . N i e ­ m a l w s z y s t k ie t e c z y n n ik i n a p r z e ło m ie X V I i X V I I w ie k u d z ia ła ły n a k o r z y ś ć H o h e n z o lle r n ó w b e r liń s k ic h .

W la t a c h 1615— 1618 w ła d z a e l e k t o r a z o s t a ła o g r a n ic z o n a , z n a c z e n ie i p r e s ­ t iż k r ó la p o ls k ie g o w P r u s a c h w z r o s ły , a le n a w łą c z e n ie P r u s do P o l s k i b y ło za p ó ź n o . T e r a z d la P o ls k i p r o b le m e m b y ło u t r z y m a n ie le n n a p r u s k ie g o , k t ó ­ r e g o z w ią z k i z K o r o n ą z a W ła d y s ła w a IV u le g ł y o s ła b ie n iu . T r a k t a t w e l a w - s k o - b y d g o s k i w ła ś c iw ie p o ło ż y ł k r e s is t n ie n iu le n n a p r u s k ie g o . C h o c ia ż w 1657 ro k u P o ls k a m ia ła za s o b ą s u k c e s y m il it a r n e i p o lit y c z n e , a e l e k t o r o w i z a g r a ­ ż a li j e g o w ła ś n i p o d d a n i, s z e r e g c z y n n ik ó w , w a ż n y c h d la P o l s k i z e w z g lę d ó w m ię d z y n a r o d o w y c h , s k ło n iło J a n a K a z im ie r z a d o p o d p is a n ia t e g o t r a k ta tu . O s t a t n ia , z b r o jn a p r ó b a r e w in d y k a c j i P r u s z a J a n a I II S o b ie s k ie g o z o s t a ła u d a r e m n io n a c z ę ś c io w o „ w s k u t e k a k c j i p o d j ę t e j w e w n ą t r z R z e c z y p o s p o lit e j p r z e z o p o z y c j ę li t e w s k o - w ie l k o p o ls k ą , a le w w ię k s z y m j e s z c z e s t o p n iu w s k u ­ t e k n ie s ły c h a n e g o n ie d o łę s t w a m ilit a r n e g o S z w e d ó w ”. R o k 1701 — c a łk o w it e o d łą c z e n ie P r u s od P o l s k i i p o w s t a n ie s a m o d z ie ln e g o p a ń s t w a p r u s k ie g o — to w y n i k d w u w ie k o w e g o u k ła d u s t o s u n k ó w p o ls k o -p r u s k ic h . P r o f d r S t a n i s ł a w H e r b s t z r e f e r o w a ł z a g a d n ie n ie Z w i ą z k ó w m i a s t p r u s ­ k ic h z P o l s k ą w X V I — X V I I I w ie k u . N a j b a r d z ie j n ie w ą t p liw e — m im o o d m ie n n e g o s t o p n ia z a g o s p o d a r o w a n ia o b u k r a j ó w — b y ły z w ią z k i g o s p o d a r c z e . Ś w ia d o m o ś ć k o n ie c z n o ś c i z w ią z k u p o lit y c z n e g o z m ie n ia ła s ię n a p r z e s t r z e n i w ie k ó w i b y ła r ó ż n a u p o s z c z e g ó l­ n y c h p r u s k ic h k la s s p o łe c z n y c h . P o l it y k a m ię d z y n a r o d o w a w ie l k i c h m ia s t p r u s k ic h , u z a le ż n io n a n ie t y lk o od p o ls k ie g o z a p le c z a g o s p o d a r c z e g o ,, a le i od z a c h o d n ic h k o n t r a h e n t ó w , p o p a d a ła n ie k ie d y w k o n f l ik t z in t e r e s a m i P o ls k i. O g ó ln ie p r z e w a ż a ło j e d n a k w z a j e m n e z r o z u m ie n ie ; s z c z e g ó ln ie n a j p o ­ t ę ż n ie j s z y w ó w c z a s z p r u s k ic h m ia s t G d a ń s k g o t ó w b y ł p o n o s ić p r z e j ś c io w e c ię ż a r y n a r z e c z z w ią z k u z P o ls k ą . Z w ią z k i m ia s t p r u s k ic h z P o ls k ą w la t a c h 1466— 1793 m ia ły c h a r a k t e r z a ­ w s z e w j a k im ś s t o p n iu w z a j e m n y . D o t y c z y ły p o lit y k i, g o s p o d a r k i i k u lt u r y , s w o iś c ie k s z t a łt o w a ły ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w ą o ś r o d k ó w z m ie n ia j ą c y c h s ię e t ­ n ic z n ie . M ia s t a p r u s k ie , m im o z a p le c z a a u t o c h t o n ic z n e g o , z a c h o w y w a ły j e d n a k w w ię k s z o ś c i c h a r a k t e r n ie m ie c k i, a n ie k ie d y n a w e t k s z t a łt o w a ło s ię w n ic h w ła s n e z a p le c z e e t n ic z n e .

Z m ia s t p r u s k ic h p r z e n ik a ły d o P o ls k i e l e m e n t y k u lt u r y m a t e r ia ln e j z z a ­ k r e s u r e n e s a n s u p ó łn o c n e g o , a z k o le i z P o l s k i d o m ia s t p r u s k ic h r e n e s a n s w ło s k i i je g o p o ls k ie r e m in is c e n c j e . W d r u g ie j p o ło w ie X V I I w ie k u m ia s t a p r u s k ie , z a c h o w a w s z y z w ią z k i z e u r o p e j s k ą n a u k ą n o w o ż y t n ą , s t a ły s ię p o ­ ś r e d n ik ie m w in f il t r a c j i o ś w ie c e n ia , s z c z e g ó ln ie n ie m ie c k ie g o .

D łu g o t r w a łe o b c o w a n ie o d m ie n n y c h g r u p j ę z y k o w y c h w m ia s t a c h p r u s k ic h s p o w o d o w a ło w y t w o r z e n ie s ię w X V I w ie k u w g r a n ic a c h R z e c z y p o s p o lit e j o d r ę b n e j n a r o d o w o ś c i p r u s k ie j , a n a lo g ic z n e j d o h o le n d e r s k ie j w d z ie d z ic t w ie b u r g u n d z k im . P r z e m ia n y z a c h o d z ą c e w N ie m c z e c h i P o l s c e od c z a s ó w r e f o r ­ m a c ji, a w ła ś c iw ie od w o j n y t r z y d z ie s t o le t n ie j , z a h a m o w a ły t e t e n d e n c j e . P o r o z b io r a c h o r a z p o w o j n a c h n a p o le o ń s k ic h p o ls c y P r u s a c y s t a l i s ię r z e c z n i­ k a m i b u r ż u a z y j n e g o p a t r io t y z m u n ie m ie c k ie g o , a n a w e t n e o p r u s k ie g o n a c j o ­ n a liz m u .

Z w ią z k i w z a k r e s ie m e d y c y n y m ię d z y P o ls k ą a z ie m ią w a r m iń s k o - m a z u r ­ s k ą o m ó w ił d r A n d r z e j S k r o b a c k i (O ls z ty n ). M ik o ła j K o p e r n ik , w ie l k i 4 5 6

a s t r o n o m , b y ł r ó w n ie ż le k a r z e m . W e F r o m b o r k u , w t y m s a m y m c z a s ie d z ia ła li J o a c h im P o s s e li u s z m e d ic u s a u la e S ig is m u n d i, A le k s a n d e r S u c h t e n , o b a j z a ­ s z c z y c e n i p r z y d o m k a m i a r c h ia t r ó w k r ó le w s k ic h . D o t y c h o s t a t n ic h n a le ż e li te ż J a k u b B o y z O ls z t y n k a , K r z y s z t o f T in c t o r iu s z e S r o k o w a , H e rm a n . D a n ie l z N id z ic y . N a u w z g lę d n ie n ie z a s łu g u j ą r ó w n ie ż le k a r z e k a p it u ły w a r m iń s k ie j : A n d r z e j K n o e f f e l i S e b a s t ia n S le s z k o w s k i. K o n t a k t y z P o l s k ą n a p o lu m e ­ d y c z n y m p o d t r z y m y w a li t a k ż e A n t o n i S c h n e e b e r g e r , u c z e ń s ły n n e g o G e s n e r a z Z iir y c h u i B a r t ło m ie j S a b in k a . W ie lu le k a r z y p o c h o d z ą c y c h z W a r m ii i M a ­ z u r p ia s t o w a ł o w y s o k ie s t a n o w is k a w a d m in is t r a c j i p o ls k ie j lu b g o d n o ś c i a k a d e m ic k ie . P o c z e s n e m ie j s c e w ś r ó d n ic h z a j m o w a li J a k u b F r y d e r y k H o f f ­ m a n z O s tr ó d y , p r o f e s o r U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k ie g o , H e n r y k L ö lh ö f f e l, d z ia d e k J o a c h im a L e l e w e la , p r e k u r s o r s e k c j i a n a t o m ic z n y c h w P o ls c e , A d a m L u d w ik S u c h la n d , A d a m N ie c k i, T a d e u s z Ż u r a ls k i i in n i. O s o b n y r o z d z ia ł s t a n o w i u d z ia ł le k a r z y w a r m iń s k i c h i m a z u r s k ic h w p o l ­ s k ic h r u c h a c h w o ln o ś c io w y c h X I X w ie k u . M ło d z i le k a r z e t e g o r e g io n u n a l e ­ ż e li d o r a d y k a ln e j i p a t r io t y c z n e j c z ę ś c i s p o łe c z e ń s t w a p o ls k ie g o . W śr ó d u c h o d ź c ó w p o lit y c z n y c h , k t ó r z y b r a li u d z ia ł w p o w s t a n iu li s t o p a d o w y m , z n a ­ la z ło s ię w i e l u z n ic h , m . in .: N a p o le o n C y p r ia n C z a j e w s k i, J ó z e f B o g d a n D z ie k o ń s k i, E d m u n d K o r a b ie w ic z , T e o d o r T e u t t o ld T r ip p lin . S t u d e n c i m e d y ­ c y n y F lo r ia n C e y n o w a i A le k s a n d e r S z y s z y ło w ic z b r a li u d z ia ł w r e w o lu c ji 1846 r. L e k a r z e u c z e s t n ic z y li t a k ż e w p r z y g o t o w a n iu p o w s t a n ia s t y c z n io w e g o n a t e r e n ie P r u s W s c h o d n ic h . P io t r D r z e w ie c k i, L e o p o ld R ó ż y c k i, J u lia n Ł u ­ k a s z e w s k i, J ó z e f K o s z u t s k i z a j m o w a li w y b i t n e s t a n o w is k a w g łó w n y c h w ł a ­ d z a c h p o w s t a ń c z y c h . Ż y w e t r a d y c j e w a lk w o ln o ś c io w y c h b y ły p o d t r z y m y w a n e n a W a r m ii i M a ­ z u r a c h p r z e z lic z n ą g r u p ę s t u d e n t ó w p o ls k ic h s t u d iu j ą c y c h n a U n i w e r s y ­ t e c ie K r ó le w ie c k im w d w u d z ie s t o le c iu m ię d z y w o j e n n y m . W ś r ó d n ic h z n a j d o ­ w a ło s ię r ó w n ie ż k ilk u m e d y k ó w . S t u d e n c i c i o d w i e d z a li W a r m ię i M a z u r y o r a z P o w iś le S z t u m s k ie , b u d z ą c ta m d u c h a n a r o d o w e g o . K o n t a k t y a r t y s t y c z n e d a w n y c h P r u s , W a r m ii i M a z u r z i n n y m i r e g io n a m i P o l s k i o d p o k o ju t o r u ń s k i e g o d o o k r e s u o ś w ie c e n ia z r e f e r o w a ła m g r K a m ila W r ó b l e w s k a (M u z e u m M a z u r s k ie , O ls z t y n ) . B a d a n ia p o w ią z a ń a r t y s t y c z ­ n y c h n a s z e g o r e g io n u z r e s z t ą z ie m R z e c z y p o s p o lit e j , m im o iż n a p r z e s t r z e n i o s t a t n ic h k ilk u d z ie s i ę c iu la t w z b u d z a ły z a i n t e r e s o w a n i e h is t o r y k ó w s z t u k i, s ą o p ó ź n io n e i n ie s t a n o w ią im p o n u ją c e g o d o r o b k u n a u k o w e g o . R e f e r a t K a m ili W r ó b le w s k ie j s y g n a l iz u j e n o w e p r o b le m y w te j d z ie d z in ie . O ż y w ie n ie k o n t a k t ó w k u lt u r a ln y c h W a r m ii i d a w n y c h P r u s z R z e c z ą p o s p o - li t ą n a s t ą p iło p o p o k o j u t o r u ń s k im , w o k r e s ie p ó ź n e g o g o t y k u . B is k u p W a t z e n - r o d e u t r z y m y w a ł b lis k ie s t o s u n k i z T o r u n ie m o r a z in n y m i o ś r o d k a m i p o m o r ­ s k im i i w ie l k o p o ls k im i. A r t y s t ą r e a liz u j ą c y m z a m ó w ie n ia b is k u p a W a t z e n r o - d e g o b y ł H a n s B r a n d t , k t ó r y m . in . z a p r o j e k t o w a ł p ły t ę n a g r o b n ą d la ś w . W o j c ie c h a w G n ie ź n ie , j e d n o z n a j b a r d z ie j o k a z a ły c h d z ie ł p ó ź n o g o t y c k ic h w P o ls c e . P o l ip t y k M a r ii w k a t e d r z e f r o m b o r s k ie j , P o k ło n T r z e c h K r ó li — p ła s k o r z e ź b a z K o ln a R e s z e ls k ie g o p o w s t a ły d z ię k i k o n t a k t o m b is k u p a W a - tz e n r o d e g o z T o r u n ie m . O łt a r z o w y t r y p t y k w D o b r y m M ie ś c ie o r a z z n a k o m it a p a s j a z K ę t r z y n a , p o c h o d z ą c e z X V I I w ie k u , w y k a z u j ą w p ł y w y ś l ą s k i e i w i e l ­ k o p o ls k ie . N a a r t y s t y c z n y p r o f il W a r m ii i c a ły c h P r u s K r ó le w s k ic h o d d z ia ­ ł y w a ł t a k ż e E lb lą g . D o w o d z ą t e g o li c z n e , n ie z w y k le w a r t o ś c io w e z a b y t k i, ja k n p . r z e ź b y ś w . B a r b a r y i ś w . K a t a r z y n y w K ę t r z y n ie . F a k t y te p r z e c z ą te z ie , j a k o b y d z ie ła s z t u k i z n a j d u j ą c e s ię n a W a r m ii i w P r u s a c h b y ły im p o r t e m z N ie m ie c .

k im d w o r e m k r ó le w s k im t o r o w a ły d r o g ę s z t u c e p o ls k ie j n a t e r e n y p r u s k ie . Z a g a d n ie n ie to w y m a g a j e d n a k g r u n t o w n y c h b a d a ń . G łó w n y m d o s t a w c ą d z ie ł s z t u k i d la W a r m ii i ó w c z e s n y c h P r u s b y ł G d a ń s k . S t a m t ą d m . in . p o c h o d z ili z n a n i m a la r z e i r z e ź b ia r z e t e g o o k r e s u , j a k n p . m a la r z M ic h a ł i r z e ź b ia r z P a w e ł. W e p o c e r e n e s a n s u b is k u p i w a r m iń s c y u t r z y m y w a li b lis k ie k o n t a k t y — g łó w n ie w z a k r e s ie o d le w n ic t w a i lu d w i s a r - s t w a — z t a k im i o ś r o d k a m i k u l t u r a ln y m i ja k G d a ń s k i K r a k ó w . I s t n ia ły r ó w n ie ż k o n t a k t y z d w o r e m k r ó le w s k im , a le p o n ic h n ie m a t r w a ły c h ś la d ó w r z e ź b ia r s k ic h i a r c h it e k t o n ic z n y c h ; w y j ą t e k s t a n o w i k a p lic a k a r d y n a ła A n ­ d r z e ja B a t o r e g o w B a r c z e w ie , w z o r o w a n a n a K a p lic y Z y g m u n t o w s k ie j .

W y o b r a ź n ię a r t y s t ó w w ie l o k r o t n i e in s p ir o w a ła p a m ię ć o w o j n i e t r z y n a s t o ­ l e t n ie j . Z n a la z ło to o d z w ie r c ie d le n ie w t w ó r c z o ś c i m a la r z y g d a ń s k ic h , r e a liz u ­ j ą c y c h z a m ó w ie n ia m ie s z c z a n m a lb o r s k ic h . C ie k a w y m u m y s łe m t y c h c z a s ó w b y ł T o m a s z T r e te r , od 1593 r. o s ie d lo n y w e F r o m b o r k u i b ę d ą c y p o d o p ie c z n y m A n d r z e j a B a to r e g o . T r e t e r j e s t a u t o ­ r e m 44 r y c in p r z e d s t a w ia j ą c y c h k r ó ló w i k s ią ż ą t p o ls k ic h . W X V I I w ie k u , z n a c z n ie s z e r z e j n iż p o p r z e d n io , a r t y ś c i p e n e t r u j ą P r u s y . Z n a jd u ją o n i o p ie k ę n ie t y lk o n a d w o r a c h b is k u p ic h , a le i n a d w o r a c h m a ­ g n a t ó w ś w ie c k ic h . W ty m c z a s ie n a W a r m ii, g łó w n ie d z ię k i m e c e n a t o w i b i­ s k u p ó w , z w ła s z c z a M ik o ła j a S z y s z k o w s k ie g o , r o z p o w s z e c h n ia s ię s a k r a ln e b u d o w n ic t w o b a r o k o w e , p r z e jm u j ą c e c e c h y t y p o w e d la a r c h it e k t u r y P o ls k i c e n t r a ln e j . W te d y te ż p o w s t a ło tu s z e r e g b a r o k o w y c h k o ś c io łó w , b o g a to w y ­ p o s a ż o n y c h w d z ie ła a r t y s t y c z n e p o c h o d z ą c e z p r a c o w n i k r ó le w s k ic h , 'm i e j ­ s c o w y c h i z P r u s K r ó le w s k ic h . S z c z y t o w y m o s ią g n ię c ie m t e g o o k r e s u j e s t ś w i ą t y n i a w Ś w ię t e j L ip c e , k tó r ą z b u d o w a ł Ś lą z a k , d z ia ła j ą c y w W iln ie , J. E r t li.

N a W a r m ię d o c ie r a ły r ó w n o c z e ś n ie i w p ł y w y p r o t e s t a n c k ie z K r ó le w c a , a n a M a z u r y — z K r ó le w c a i G d a ń s k a . R u c h a r t y s t y c z n y , p o w s t a ły w w y n ik u w ię z i p o lit y c z n e j W a r m ii z P o ls k ą , s t w o r z y ł t a k ż e p o d s t a w y d o is t n ie n ia m ie j s c o w y c h w a r s z t a t ó w , p o w ią z a n y c h o r g a n ic z n ie z e s z t u k ą p o ls k ą . W a r ­ s z t a t y t e r o z w ij a ły s ię p r z e z c a ły w ie k X V I I I . S z t u c e t e g o o k r e s u p a t r o n o w a li b is k u p i S z e m b e k , G r a b o w s k i i K r a s ic k i.

S z t u k a W a r m ii i M a z u r j e s t m a ło z n a n a i p r o p a g o w a n a . M ie ś c i s ię o n a w k r y t e r ia c h s z t u k i p o m o r s k ie j , j a k k o l w i e k p o s ia d a o b lic z e d o ś ć z i n d y w i­ d u a liz o w a n e , ś w ia d c z ą c e o t r w a ły c h z w ią z k a c h t e g o r e g io n u z R z e c z ą p o s p o - lit ą . N a p y t a n ie , j a k d a le c e m y ś le l i o W a r m ii i M a z u r a c h p r z y w ó d c y p o ls k ie g o n a r o d u w o k r e s ie p o r o z b io r o w y m , p o k u s ił s ię o d p o w ie d z ie ć w s w y m r e fe r a c ie dr J a n u s z J a s i ń s k i (O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h , O ls z t y n ) . J a k z a s t r z e g ł s a m a u to r , t e m a t to b a r d z o s z e r o k i i s tą d w y n i k ł o o g r a n ic z e n ie s z k ic u do d z i e j ó w m y ś l i p o l i t y c z n e j w P o ls c e w o b e c W a r m ii i M a z u r w X I X w ie k u . J a n u s z J a s iń s k i w y b r a ł la t a z b r o j n y c h w y s i łk ó w P o la k ó w , k ie d y ó w p r o b le m , i w s e n s i e p o z y t y w n y m i n e g a t y w n y m , r y s o w a ł s ię b a r d z o w y r a ź n ie . Z a in t e r e s o w a n ie W a r m ią i M a z u r a m i w o k r e s ie p o w s t a n ia k o ś c iu s z k o w ­ s k ie g o p o d y k t o w a ło P o la k o m s a m o p a ń s t w o p r u s k ie , k t ó r e w y s t ą p ił o p r z e c iw ­ k o in s u r e k c j i. „ P ie r w s z e p o ls k ie p o w s t a n ie p o z o s t a w iło n a s t ę p n y m p o k o le n io m p r o g r a m r e w in d y k a c j i z ie m p o ls k ic h g o d n y n a ś la d o w a n ia i r e a liz a c j i” . P l a ­ n o w a n o i m y ś la n o o r o z s z e r z e n iu p o w s t a n ia n a W a r m ię i M a z u r y . P la n y r o z s z e r z e n ia p o w s t a n ia n a P r u s y W s c h o d n ie u z a s a d n ia n o w ię z a m i h is t o r y c z - n o - p o l it y c z n y m i i e t n ic z n y m i t y c h z ie m z c a łą R z e c z ą p o s p o lit ą . I s t n ia ł y k o n ­ k r e t n e p r o j e k t y p o c z y n a ń o f e n s y w n y c h p r z e c iw k o P r u s o m W s c h o d n im , k t ó r e z o s t a ły j e d n a k u d a r e m n io n e p r z e z g e n e r a ln e n ie p o w o d z e n ie in s u r e k c j i. W 1807 r. w o j s k o p o ls k ie „ w a lc z y ło o P o m o r z e Z a c h o d n ie , P o m o r z e G d a ri-458

s k ie , o W a r m ię i P r u s y K s ią ż ę c e z p e łn ą ś w ia d o m o ś c ią , ż e z ie m ie t e p o w r ó c ą d o P o l s k i ” . P o k ó j w T y lż y r o z c z a r o w a ł P o la k ó w . K s ię s t w o W a r s z a w s k ie , g r a ­ n ic z ą c e z P r u s a m i W s c h o d n im i, u w a ż a n o z a t w ó r p r z e jś c io w y . K o łłą ta j,' S k a r ­ b e k , N ie m c e w ic z w ie l o k r o t n i e a k c e n t o w a li a k t u a ln ą p o ls k o ś ć tz w . „ P r u s a k ó w ” i g o s p o d a r c z ą o r a z k u lt u r a ln ą łą c z n o ś ć t y c h z ie m z c a łą P o ls k ą . N ie m c e w i c z p ie r w s z y n a p o d s t a w ie a u t o p s j i „ z a u w a ż y ł d ą ż e n ia g e r m a n iz a c y j n e w ła d z p r u s k ic h n a M a z u r a c h ”.

P o w s t a n i e li s t o p a d o w e b y ło w o j n ą p r z e c iw k o R o s ji. C h ło p ic k i, n ie o d o s o b - n io n y w s w y c h p o g lą d a c h , n ie m y ś la ł o r o z s z e r z e n iu p o w s t a n ia n a z a b ó r p r u s ­ k i, a w ię c i n a P r u s y W s c h o d n ie . P o d o b n e s t a n o w is k o z a j m o w a ł i L e l e w e l, ' c h o c ia ż w ie d z i a ł, ż e M a z u r z y s p r z y j a j ą p o w s t a n iu . P o u p a d k u p o w s t a n ia o b ó z d e m o k r a t y c z n y z m i e n ił s w o j e z a p a t r y w a n ia . T e r a z u w a ż a n o , ż e n o w e p o w ­ s t a n i e m u s i o b ją ć w s z y s t k ie z a b o r y . P o g l ą d y o b o z u d e m o k r a t y c z n e g o w p ł y ­ n ę ły b e z p o ś r e d n io n a p r z y g o t o w a n ie r e w o l u c j i w k r a j u w 1846 r. C e n t r a liz a c j a P o z n a ń s k a , n a c z e le z M ie r o s ła w s k im , m ia ła b a r d z o d o b r e r o z e z n a n ie o z a s ię ­ g u lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h i w r e w o l u c j i c h c ia ła o p r z e ć s ię p r z e d e w s z y s t k im n a te j c z ę ś c i m ie s z k a ń c ó w P r u s . T a k n ie m y ś la ło j e d n a k c a ł e s p o łe c z e ń s t w o K s ię s t w a P o z n a ń s k ie g o , a t y lk o j e g o o d ła m d e m o k r a t y c z - ‘ n y . „ T r a g ic z n y lo s M a z u r ó w n ie z n a la z ł o d d ź w ię k u w d z ia ła ln o ś c i t y c h lu d z i, k t ó r z y p o s ia d a li w ię k s z y w p ł y w n a ż y c ie p o lit y c z n e K s i ę s t w a ”. P r z e j a w y z a in t e r e s o w a n i a s p r a w ą m a z u r s k ą w c z a s ie W io s n y L u d ó w z n a la ­ z ły o d b ic ie j e d y n ie n a K o n g r e s i e S ło w ia ń s z c z y z n y w P r a d z e o r a z w L id z e P o l ­ s k ie j . P ó ź n ie j w K r ó le s t w ie od 1817 r. „ n ie p a m ię t a n o o W a r m ii i M a z u r a c h ” , j e d y n ie s p o r a d y c z n ie p r z y p o m in a n o s o b ie o p o ls k o ś c i te g o r e g io n u . D o p ie r o p o w s t a n i e ' s t y c z n i o w e w r ó c iło z n ó w d o p la n ó w w y w a l c z e n i a P o l s k i „ w g r a ­ n ic a c h s p r z e d 1772 r .” M im o iż p o w s t a n ie b y ło w a lk ą p r z e c iw k o R o s j i, R z ą d N a r o d o w y od p o c z ą t k u m y ś la ł o w y w a l c z e n i u n ie p o d le g ło ś c i d la c a łe j P o ls k i, w c z y m z p e łn ą ś w ia d o m o ś c ią p o m a g a li m u P o la c y z z a b o r u p r u s k ie g o . W d r u g ie j p o ło w ie X I X w ie k u w P r u s a c h W s c h o d n ic h a k c j a g e r m a n i z a c y j - n a p r z y b r a ła c h a r a k t e r w a lk i n a r o d o w o ś c io w e j . „ N a j j a s k r a w s z y m e le m e n t e m n o w e j e k s t e r m in a c y j n e j i o f e n s y w n e j p o lit y k i p r u s k ie j w o b e c n a r o d u p o l ­ s k ie g o b y ły z a p o c z ą tk o w a n e w 1885 r. r u g i p r u s k i e ” . N a t e r e n i e p a ń s t w a p r u s k ie g o m ie s z k a ło 39 000 P o l a k ó w n ie p o s ia d a j ą c y c h o b y w a t e ls t w a p r u s k ie g o . D o g r u d n ia 1887 r. w y s i e d lo n o 26 000. O w y s i e d le n ia c h t y c h t r a k t o w a ł r e fe r a t d r a T a d e u s z a G r y g i e r a R u g i p r u s k i e w P r u s a c h W s c h o d n ic h . A u t o r u s t o ­ s u n k o w a ł s ię p r z e d e w s z y s t k im d o p r a c y J . M a i a : D ie p r e u s s i s c łi- d e u t s c h e P o l e n p o l i t i k ( B e r lin 1962). Z d a n ie m M a ia , n i e z a ł o ż e n ie K o m is j i K o l o n i z a c y j - n e j w 1886 r., a w ła ś n i e r u g i s t a n o w ią p o d s t a w ę n o w e g o s t o s u n k u r z ą d u p r u s ­ k ie g o d o lu d n o ś c i p o ls k ie j . K o m is j a K o lo n iz a c y j n a n ie d z ia ła ła w P r u s a c h W s c h o d n ic h i n a Ś lą s k u , n a t o m ia s t r u g i o b j ę ły w ła ś n i e c a łe p a ń s t w o p r u s k ie .

O d p o ło w y X I X w ie k u lu d n o ś ć p o ls k a w z a b o r z e p r u s k im s t a le i d o ść g w a łt o w n i e w z r a s t a ła . P r z y c z y n ia ł s ię d o te g o i p r z y r o s t n a t u r a ln y i d o p ły w P o l a k ó w z z e w n ą t r z , g d y ż w p a ń s t w ie p r u s k im c i ą g le b r a k o w a ło r ą k d o p r a ­ c y . P o m ij a j ą c j e d n a k w z g lę d y g o s p o d a r c z e , rz ą d p r u s k i r o z p o c z ą ł w a l k ę n ie t y lk o z e s z la c h t ą p o ls k ą i d u c h o w ie ń s t w e m , a l e r ó w n ie ż z c a łą lu d n o ś c ią p o ls k ą . R u g i p r u s k ie b y ły w y k ł a d n i k i e m s z e r o k o p o j ę t e j a k c j i g e r m a n i z a c y j - n e j , a p r z e d e w s z y s t k im je j f o r m y z w a n e j k o lo n iz a c j ą w e w n ę t r z n ą ( in n e r e K o lo n is a ti o n ) . W y k o n a n ie z a r z ą d z e n ia o w y s i e d le n ia c h z 26 m a r c a 1885 r. p r z e b ie g a ło j e d n a k r ó ż n ie w p o s z c z e g ó ln y c h d z ie ln ic a c h p a ń s t w a p r u s k ie g o . L o k a ln e s t o s u n k i s o c j a ln e i in n e k o r y g o w a ły te n p r o c e s . 26 lip c a 1885 r. w y ­ d a n o w ię c n o w e z a r z ą d z e n ie o r u g a c h . D o t y c h c z a s o w a li t e r a t u r a tr a k t u j ą c a o r u g a c h , łą c z n ie z o s t a t n ią p r a c ą M a ia , n ie u w z g lę d n ia ła m o n o g r a f ii J. T r z c i ń s k i e g o o p o ls k ic h r o b o t n i

-k a c h s e z o n o w y c h w K s ię s t w ie P o z n a ń s -k im . W y n i-k i b a d a ń T r z c iń s -k ie g o d a ją s ię z a s t o s o w a ć d o s t o s u n k ó w w P r u s a c h W s c h o d n ic h . O c e n a c a łe g o z a g a d n ie ­ n ia a k c j i w y s i e d le ń c z y c h w y m a g a p r z e a n a liz o w a n ia s y t u a c j i w K r ó le s t w ie P o ls k im i w M a ło p o ls c e . J . M a i n ie u w z g lę d n ia r ó w n ie ż w s w e j p r a c y z a s a d w e r b u n k u r o b o t n ik ó w s e z o n o w y c h w P r u s a c h W s c h o d n ic h . D o t y c h c z a s o w e o p r a c o w a n ia n ie p o d k r e ś la j ą ta k ż e m a s o w o ś c i r u g ó w w la t a c h 1885— 1887. P o n a d t o f a k t e m j e s t , iż p la n y w y s i e d le ń n ie p o ż ą d a n y c h P o la k ó w z n a n e b y ły w P r u s a c h n a w i e l e l a t p r z e d 1885 r. O r u g a c h m o ż n a m ó w ić j u ż od 1832 r., g d y „ g r a n ic e z a b o r c z e c o r a z b a r d z ie j z a c z ę ły d z ie lić o b sz a r g o s p o d a r c z y i r y ­ n e k p r a c y d a w n e g o p a ń s t w a p o ls k ie g o ”. A u t o r r e fe r a t u s t a r a ł s ię w ię c d a ć m o ż liw ie s z c z e g ó ło w ą a n a liz ę s y t u a c j i w P r u s a c h W s c h o d n ic h , a n a je j t le n a ś w ie t lić s p r a w y o b c y c h o b y w a t e li n a z ie m ia c h p r u s k ic h . R o lę P r u s W s c h o d n ic h w p o l s k i e j p o l i t y c e z a g r a n ic z n e j 1918— 1939 r. p r z e d s t a w ił r e f e r a t d r a W o j c ie c h a W r z e s i ń s k i e g o ( U n i w e r s y t e t im . B o ­ le s ł a w a B ie r u t a , W r o c ła w ). A u t o r p o d w a ż y ł d o t y c h c z a s o w e t w ie r d z e n ia , z a ­ w a r t e w o p r a c o w a n ia c h o g ło s z o n y c h d r u k ie m p o o s t a t n ie j w o j n i e , tw ie r d z ą c e , ż e „ w la t a c h m ię d z y w o j e n n y c h s iły r z ą d z ą c e w p a ń s t w ie p o ls k im n ie d o c e ­ n ia ły z n a c z e n ia P r u s W s c h o d n ic h d la p r z y s z ło ś c i P o l s k i” . W r z e c z y w is t o ś c i b y ł to p r o b le m b a r d z ie j z ło ż o n y . W ie lu p r z e d w o j e n n y c h p o lit y k ó w p o ls k ic h w ła ś c iw ie o c e n ia ło s y t u a c j ę n a p ó łn o c n e j g r a n ic y p a ń s t w a , a le r e a liz a c j a ic h p o s t u la t ó w b y ła o g r a n ic z o n a „z u w a g i n a p o d p o r z ą d k o w a n ie s p r a w w s c h o d n io p r u s k ic h p o lit y c e w o b e c p a ń s t w a n ie m ie c k ie g o c z y t e ż p a ń s t w b a ł ­ t y c k ic h ”. F a k t , iż P o l s k a b y ła n ie d o s t a t e c z n ie z a in t e r e s o w a n a w a lk ą o s w o j e z w y c ię s t w o w p le b is c y c ie n a W a r m ii i M a z u r a c h , w y n i k a ł n ie t y lk o z e k s p a n ­ s y w n e j p o lit y k i w s c h o d n ie j i c h ę c i o p a n o w a n ia t e r e n ó w li t e w s k ic h . K o ła p i ł ­ s u d c z y k o w s k ie w y s u w a ły k o n c e p c j e w s p ó łp r a c y p a ń s t w b a łt y c k ic h , w id z ą c w t y m p ie r w s z y e t a p r e a liz a c j i z a m y s łu M ię d z y m o r z a — b lo k u p a ń s t w p o ­ ło ż o n y c h m ię d z y M o r z e m C z a r n y m i B a łt y k ie m , k t ó r y o d g r a d z a łb y R o s j ę od N ie m ie c i z n a j d o w a łb y s ię w o r b ic ie p o ls k ie j p o lit y k i z a g r a n ic z n e j . N a p r z e ­ k o n a n iu , ż e P o ls k a j e s t w ie l k i m m o c a r s t w e m w E u r o p ie w s c h o d n ie j i n ie d o ­ c e n ia n iu s k u t k ó w iz o la c j i p o lit y c z n e j , w j a k ie j k r a j s ię z n a j d o w a ł, b u d o w a n e n a d z ie j e , ż e m o ż n a w z m o c n ić w p ł y w y p o ls k ie w P r u s a c h W s c h o d n ic h b e z w z g lę d u n a w y n i k i p le b is c y t u . C h o c ia ż w y n i k i g ło s o w a n ia n ie b y ły o d b ic ie m u k ła d u s t o s u n k ó w n a r o d o w o ś c io w y c h n a W a r m ii i M a z u r a c h , to j e d n a k z a d e ­ c y d o w a ły o ó w c z e s n y c h p o ls k ic h g r a n ic a c h . W y d a r z e n ia 1920 r. d o w io d ły r z ą d o w i p o ls k ie m u , ja k n ie b e z p ie c z n a j e s t d la p r z y s z ło ś c i R z e c z y p o s p o lit e j w ła d z a n ie m i e c k a w P r u s a c h W s c h o d n ic h . P o l s k a m u s ia ła w o b e c P r u s W s c h o d n ic h p r o w a d z ić p o lit y k ę a k t y w n ą r ó w n o c z e ś n ie n a tr z e c h p ła s z c z y z ­ n a c h : m ilit a r n e j , p o lit y c z n e j i g o s p o d a r c z e j . Z a r ó w n o s z e r o k a o p in ia p u b l ic z ­ na-, ja k i k o ła r z ą d z ą c e w P o ls c e z d a w a ły s o b ie s p r a w ę z e z n a c z e n ia P r u s W s c h o d n ic h d la p o lit y k i n ie m ie c k ie j . Z k o le i N ie m c y , p r z y g o t o w u j ą c s ię do w o j n y z F r a n c j ą , w w y p a d k u g d y b y ic h w o j s k a p o n io s ły k lę s k ę , li c z y ł y s ię z e w e n t u a ln o ś c ią m a r s z u P o l s k i n a P r u s y W s c h o d n ie , a n a w e t n a P o m o r z e i Ś lą s k . W s u m ie w c a łe j te j s p r a w ie o g r o m n ie z a w in ił s a m t r a k t a t w e r s a ls k i, k t ó r y n ie r o z w ią z a ł p r o b le m u w s c h o d n io p r u s k ie g o , s k a z a ł t ę p r o w in c j ę n a p a s o ż y t n ic z y ż y w o t t w o r u „ n ie z d o ln e g o d o w n i e s ie n ia w a r t o ś c i p o z y t y w n y c h w s t o s u n k i m ię d z y n a r o d o w e , b ę d ą c e g o ź r ó d łe m c i ą g łe g o n ie p o k o j u ” . N ie m n ie j i- p o lit y k a p o ls k a n ie s z ła w e w ła ś c iw y m k ie r u n k u . Z a m ia s t d ą ż y ć d o z a ­ d z ie r z g n ię c ia t r w a ły c h w ię z ó w g o s p o d a r c z y c h z P r u s a m i W s c h o d n im i, P o ls k a p r o w a d z iła p o lit y k ę b o j k o t u g o s p o d a r c z e g o , c o t y lk o z b liż a ło P r u s y W s c h o d n ie d o N ie m ie c . N ie m c y p r z e z n a c z a ły d la s w o j e j w s c h o d n ie j p r o w in c j i m ilio n y m a r e k , z a s ila j ą c ty m s a m y m n a s t r o j e a n t y p o ls k ie w P r u s a c h W s c h o d n ic h . P o ­ 4 6 0

li t y k a R z e c z y p o s p o lit e j n ie b y ła w s t a n i e z m ie n ić r o li p r o w in c j i w s c h o d n io - p r u s k ie j , a le m o g ła o s ła b ić p r o p a g a n d ę a n t y p o ls k ą . P o l s k a n ie w id z ia ł a je d n a k m o ż liw o ś c i p r o w a d z e n ia o d d z ie ln e j p o lit y k i w o b e c P r u s W s c h o d n ic h . P r z y ­ s t ą p iła j e d y n ie d o u m o c n ie n ia s w y c h p o z y c j i o b r o n n y c h od s t r o n y p r u s k ie j . W y g ło s z o n e n a s e s j i r e f e r a t y n ie s t a n o w ił y s y n t e z y z a g a d n ie n ia z w ią z k ó w W a r m ii i M a z u r z P o l s k ą . N ie b y ło to z a ło ż e n ie m s e s j i, g d y ż w p r z e c iw n y m w y p a d k u n a le ż a ło b y z a p r e z e n t o w a ć n i e o s ie m , a co n a j m n ie j tr z y r a z y w ię c e j r ó ż n o t e m a t y c z n y c h r e f e r a t ó w , o b e j m u j ą c y c h c a łe t y s ią c l e t n ie d z ie j e w z a ­ j e m n y c h s t o s u n k ó w P o l s k i z W a r m ią i M a z u r a m i. S e s j a z w r ó c iła j e d n a k u w a ­ g ę n a a k t u a ln y s ta n b a d a ń t y c h s t o s u n k ó w . J e d n e r e f e r a t y p o d s u m o w a ły p r o b le m y b a r d z ie j ju ż o p r a c o w a n e , in n e — t e p r z e w a ż a ły — p o r u s z a ły z a ­ g a d n ie n ia n o w e , d o m a g a j ą c s ię d a ls z y c h b a d a ń n a u k o w y c h . S e s j a d o w io d ła , ż e W a r m ię i M a z u r y łą c z y ły z P o l s k ą n a p r z e s t r z e n i w i e k ó w s iln e w ię z y i to z a r ó w n o p o lit y c z n e , k u lt u r a ln e , lu d n o ś c io w e j a k i g o s p o d a r c z e .