"Die Feuerwaffen des Deutschen Ritterordens bis zur Schalcht bei Tannenberg 1410. Bestände, Funktion und Kosten, dargestellt anhand der Wirtschaftsbücher des Ordens von 1374 bis 1410", Volker Schmidtchen, Lüneburg 1977 : [recenzja]

Nowak, Zenon H.

"Die Feuerwaffen des Deutschen

Ritterordens bis zur Schalcht bei

Tannenberg 1410. Bestände,

Funktion und Kosten, dargestellt

anhand der Wirtschaftsbücher des

Ordens von 1374 bis 1410", Volker

Schmidtchen, Lüneburg 1977 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 347-348

R

E

C

E

N

Z

J

E

i

O

M

Ó

W

I

E

N

I

A

V o l k e r S c h m i d t c h e n , D i e F e u e r w a f f e n d e s D e u t s c h e n R i t t e r o r d e n s b i s z u r S c h l a c h t b e i T a n n e n b e r g 1410. B e s t ä n d e , F u n k t i o n u n d K o s t e n , d a r g e s t e l l t a n h a n d d e r W i r t s c h a f t s ­ b ü c h e r d e s O r d e n s v o n 1374 b i s 1410, N o r d o s t d e u t s c h e s K u l t u r w e r k , S c h r i f t e n r e i h e N o r d ­ o s t - A r c h i v , b e a r b . u n d h r s g . v o n E . J ä g e r , L ü n e b u r g 1977, s s . 93 + m a p a .

A u to r te j n iew ielkiej książeczki zajm uje się b ro n ią p aln ą w państw ie krzyżackim aż do ro k u 1410. Zakon Krzyżacki, przyw iązujący w ielk ą w agę do sp ra w m ilitarn y ch , stosunkow o wcześnie zao p atrzył się w tę broń. Z agad­

nienie to m ożna b adać na podstaw ie przechow yw anej w m uzeach broni, k tó ­ rej jed n ak z tego czasu zachowało się niew iele i stąd jej ograniczona p rzy­ datność badawcza. Najczęściej więc historycy m uszą zadowolić się zacho­ w anym i in w e n ta rza m i zam ków i rach unkam i. T en rodzaj m a te ria łu źródło­ wego stał się podstaw ą dla V olkera S chm idtchena. W ykorzystał on przede w szystkim in w e n ta rze zam ków krzyżackich, w y d ru k o w an e przez W alth era Z iesem era oraz ra ch u n k i podskarbiego Z akonu za la ta 1399— 1409, opracow a­ ne przez E richa Joach im a '.

Z agadnienie bro n i p alnej w państw ie krzyżackim przed staw ia au to r w czterech rozdziałach. P ierw szy z nich om aw ia rozwój broni p aln ej w XIV wieku. Z aw iera on sporo szczegółów z zakresu techniki i p ro d u k cji tej broni. Z nane były wówczas działa „k am ienne" (Steinbüchsen) i „ołow iane” (Lot­ büchsen). N azyw ane ta k od używ anych pocisków i w zależności od ich śre d ­ nicy (nie k alibru) działa „k am ienne” dzieliły się na lekkie (12—20 cm), cięż­ kie (25—45 cm) i olbrzym ie (50—80 cm). Działo składało się z k ró tk ie j lufy i kom ory prochowej. Pocisk w lufie uszczelniano gliną lub k a w ałk a m i d re w ­ na, tak by w całości w y p ełn iał jej św iatło. P roporcjo prochu do ciężaru po­ cisku kształtow ały się jak 1 : 19. Z działa strzelano jedynie 1—2 razy dzien­ nie, gdyż przygotow ania do w yp alen ia b y ły bardzo pracochłonne. Działa „oło­ w ia n e ” odlane z b rązu lub k u te z żelaza posiadały średnicę lu fy dla po­ cisków od 1—6 cm. C iężar pocisków w ynosił od 1,5—3 kg. Pociski kam ienne w ażyły znacznie więcej, ze w zględu na sw oją wielkość. A u to r uw agi te ilu ­ s tru je ry su n k am i i rycinam i z rękopisów.

Rozdział d ru g i zaw iera rozw ażania na te m a t liczby dział w zam kach krzyżackich w latach 1374— 1410 na podstaw ie in w e n ta rzy zam kowych. Poza M alborkiem działa znajdow ały się w 22 zam kach, m ianow icie: w K rólew cu, Elblągu, Dzierzgoniu, Baldzie, B ra n d en b u rg u (Pokarm inie), Ragnecie, K łajp e­ dzie, Ostródzie, Brodnicy, Kow alew ie, T oruniu, Człuchowie, Św idw inie (No­ w a M archia), G dańsku, G niew ie i na w yspie Gotlandii. N ajstarszy w ykaz broni palnej, z aw a rty w in w e n ta rzu zam ku L ipieńka (ziemia chełm ińska), pochodzi z 1374 roku. K ro n ik arz Posilge w spom ina jednak, że K rzyżacy użyli dział pod­ czas oblegania K ow na w roku 1362. P ra w d ą jest, że nie zachow ały się n a j­ starsze in w e n ta rze zam ków krzyżackich, gdyż te, k tó re wchodzą w skład w iel­ kiej księgi urzędów Z akonu K rzyżackiego (Das grosse Ä m ter b u ch des

Deutschen Ordens), spisane zostały dopiero w k a n celarii wielkiego k o m tu ra

na początku 1400 roku. Nie w szystkie wcześniej sporządzone in w e n ta rze za­ mieszczone zostały w tej księdze. Z tego w zględu początkow ą d atę pojaw ienia się broni p alnej w P ru s ac h należałoby przesunąć na okres wcześniejszy. Na

1 Dn.9 p r o s s e Ä m t e r b u c h d e s D e u t s c h e n O r d e n s , h r s g . v o n W . Z i e s e m e r . D a n z i g 1921;

D a s M a r i c n b u r g e r T r e s s l e r b u c h d e r J a h r e 1399—1409, h r s g . v o n E. J o a c h i m , K ö n i g s b e r g 1896.

3 4 8 R e c e n z j e i o m ó w i e n i a

k ażdym zam ku zn ajdow ały się lekkie działa „k am ien n e” i „ołow iane”, które stanow iły jego stałe w yposażenie. N atom iast działa ciężkie zaliczyć należy do w yposażenia operacyjnego. Z am ki dysponow ały także sprzętem do w y tw a rza ­ nia prochu. W księdze podskarbiego zn ajd u je się w zm ianka, że w 1409 roku pro dukcją prochu na zam ku elbląskim zajm ow ała się kobieta. W związku z w yposażeniem zam ków w bro ń palną pojaw iła się now a funkcja, m ianow i­ cie puszkarz (Büchsenmeister).

Trzeci rozdział pośw ięcony jest zam kow i m alborskiem u jako centrum produkcji p aln ej bro n i i amunicji. Je s t to rozdział bardzo in teresu jący ze w zględu na podjęcie nie opracow anego dotąd w lite ratu rze tem atu : zam ki krzyżackie jako ośrodki gospodarki w P rusach. M albork pełnił rolę c en tral­ nego ośrodka pro d u k cji p alnej bro n i dla w szystkich zam ków p a ń stw a k rz y ­ żackiego. W ostatniej ćwierci XIV stulecia działa odlew ano już tylko z brązu. Odlewów ty ch dokonyw ano z miedzi (90%) i cyny (10%). T echnika odlew ów b yła ta sama, co przy p rodukcji dzwonów. W ty m czasie rezygnow ano powoli z w y ro b u k u ty ch dział z żelaza. Poza tym w M alborku w ytw arzan o potrzebne akcesoria do dział, np. stojaki, kloce, wozy.

W czw artym i ostatnim rozdziale au to r pró b u je określić koszty produkcji broni p alnej w Prusach. Z b ra k u pełnych d a n y ch obliczenia m ają c h ara k te r orientacyjny. Na p rodukcję dział w latach 1401— 1403 w y d ał Zakon tylko 60 grzyw ien, nato m iast w latach 1408— 1409 aż 1475,5 grzyw ny, tj. o 2459% więcej. W ostatn ich lata ch przed „w ielką w o jn ą ” nastąp ił w zrost zbrojeń, czego św iadectw em są w łaśnie w y d atk i n a bro ń palną.

Żałować jed n ak należy, że a u to r nie przedstaw ił, choćby w sposób jed y ­ nie porów naw czy, powyższego tem a tu na szerszym tle, zwłaszcza baliw ató w Z akonu Krzyżackiego w Rzeszy Niemieckiej, gdzie pierw sze działa pojaw iły się w latach 1359 i 1365. D ruga sp raw a przezeń całkowicie pom inięta, to w pły w broni p alnej na budow nictw o zamkowe.

Książeczka Schmidtchejna jest zgrabnie n ap isan a i ładnie w y d an a, co p o dkreślają interesu jące ilu stracje i ry su n k i oraz m ap a zam ków krzyżackich w P ru s ac h (przedruk z 1827). A dresow ana jest do szerszego k rę g u odbiorców, interesu jący ch się h istorią wojskowości. S pełnia ona jedynie zadanie jako p r a ­ ca o c h arak terze popularnonaukow ym , gdyż nie p o trafi zastąpić rozp raw y B e rn h ard a R ath g en a (1922), k tó ra jest nad al najpełniejszym opracow aniem b ro n i p alnej w państw ie krzyżackim , szczególnie do ro k u 1410, ze względu na szerokość ujęcia i w y k o rzystanie m ate ria łu źródłowego 2.

Zenon H. N o w a k

K n u d R a s m u s s e n , D i e l i v l ä n d i s c h e K r i s e 1554—1561, K o b e n h a v n s U n i v e r s i t e t s S l a v i s k e I n ­ s t i t u t , „ S t u d i e r ” I , U n i v e r s i t e t s f o r l a g e t , K o b e n h a v n 1972, s s . 241 + 2 m a p k i .

S ekulary zacja P ru s Z akonnych w 1525 ro k u była w zorem dla se k u lary ­ zacji In flan t w ro k u 1561. Ta znana już wcześniej teza zn ajd u je pełniejsze uzasadnienie w recenzow anej książce. R ozpraw a R asm ussena doczekała się w naszej lite ratu rze dw óch omówień, choć ze w zględu na podjętą w n iej te ­

2 B . R a t h g e n , D i e P u l v e r w a f f e i m D e u t s c h o r d e n s t a a t e b i s z u m J a h r e 1450, E l b i n g e r J a h r b u c h , H . 2, 1922, s s . 1—116. A r t y k u ł t e n b e z z m i a n p r z e d r u k o w a n y z o s t a ł w m o n o g r a f i i B . R a t h g e n a , D a s G e s c h ü t z i m M i t t e l a l t e r , B e r l i n 1928.