Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Studenckie Koło Naukowe Geografów
Współpraca transgraniczna lokalnych
społeczności na zewnętrznej granicy
Unii Europejskiej – przykład Karelii
Zarys treści: Celem artykułu jest prezentacja wyników badań dotyczących współpracy transgranicznej w Karelii, regionie położonym na pograniczu fińsko-rosyjskim. Analiza zja-wiska została oparta na danych empirycznych zgromadzonych metodą badań terenowych, które były wykonane w trzech fińskich miejscowościach: Joensuu, Kitee i Ilomantsi. Na podstawie ankiet i wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami lokalnych społeczno-ści ukazano charakter oraz intensywność różnych aktywnospołeczno-ści podejmowanych na zew-nętrznej granicy Unii Europejskiej.
Słowa kluczowe: Karelia, współpraca transgraniczna, stosunki fińsko-rosyjskie, ze-wnętrzna granica Unii Europejskiej
Wstęp
Współczesne granice ukształtowały się w wyniku długiego procesu historycznego. Według Chojnickiego (1996) granica może stanowić zarówno barierę przestrzenną o różnym stopniu przenikalności, jak i łącze służące powstawaniu związków sąsiedzkich i powiązań transgranicznych. W zależności od stopnia tych związków każdy z terenów nadgranicznych można umieścić na skali: począwszy od terenów izolowanych, funkcjonalnie zamkniętych, poprzez tereny współistnienia, o zmien-nej stabilności i ograniczozmien-nej współpracy, aż po obszary współzależne i zupełnie zintegrowane charakteryzujące się pełną otwartością, współpracą i nieograniczo-nym przepływem osób, towarów i usług (por. Martinez 1994).
Charakter granicy ma wpływ nie tylko na współpracę transgraniczną, ale może bezpośrednio oddziaływać także na funkcjonowanie samego obszaru pogranicza. Jeśli granica jest nieprzenikalna, pogranicze na ogół staje się terenem słabo rozwi-niętym i zaniedbanym. Niekiedy pozostaje poza obszarem zainteresowania ze stro-ny państwa, które traktuje terestro-ny pograniczne za peryferyjne. Jeżeli granica zanika w związku z nasileniem się procesów integracyjnych, pogranicze staje się obsza-rem wielokierunkowego rozwoju. Rola granicy ulega zmianie, z bariery staje się ona miejscem łączącym różne rzeczywistości, odkrywającym możliwości
wzajem-nego uzupełniania się ponad sztywną koncepcją suwerenności narodowej. Procesy otwierania się granic państwowych nigdzie nie są tak silne jak w jednoczącej się Europie, gdzie uwidacznia się wyraźna tendencja do obniżania roli granic państwo-wych (Scott, 2009). Obok zupełnie zintegrowanych terenów pogranicza, takich jak graniczne regiony Holandii i Belgii, istnieją wciąż w Europie obszary niemalże za-mknięte, takie jak granica między cypryjską i turecką strefą wpływów na Cyprze czy między Republiką Naddniestrza i Mołdawią. Celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w którym miejscu na wspomnianej skali terenów nadgranicznych znajduje się region Karelii, przecięty granicą pomiędzy Republiką Finlandii a Federacją Rosyjską.
Granica fińsko-rosyjska, ostatecznie ukształtowana w 1947 r. na mocy pokoju paryskiego, stanowi dzisiaj zewnętrzną granicę Unii Europejskiej, przez co jest szczególnie interesująca zarówno z perspektywy władz lokalnych, regionalnych czy państwowych, ale także z punktu widzenia bezpieczeństwa i funkcjonowania całej Unii Europejskiej. Granica ta jest przykładem politycznej bariery przestrzennej o wysokim stopniu domknięcia, formalizacji i przez to stosunkowo niskiej przenikal-ności, jeśli za punkt odniesienia uznamy granice państw Europy Zachodniej (Köp-pen 2009). Uzasadnione staje się pytanie o możliwości rozwoju współpracy miesz-kających po obu stronach granicy społeczności. Po zakończeniu „zimnej wojny” i upadku ZSRR stworzone zostały nowe możliwości rozwojowe, budzące wysokie oczekiwania ludności oraz władz odnośnie do rozwoju gospodarczego, nowych in-westycji i napływu kapitału. W obliczu nowych warunków coraz bardziej przeni-kalnej „ściany” obie strony coraz chętniej mówią o współpracy. Otwarta pozostaje jednak kwestia, czy możemy już dzisiaj zgłaszać odważne postulaty instytucjonal-nego „łączenia” obu jakże niespójnych regionów w celu wspólnej promocji i wzro-stu regionalnej stabilności i prosperity.
Obszar i metoda badań
W niniejszym opracowaniu przedstawione zostaną wyniki badań nad aktywnością społeczno-gospodarczą społeczności zamieszkałych w położonym przy granicy fiń-sko-rosyjskiej regionie Karelii Północnej należącym do prowincji Finlandia Wschodnia. Obszar ten zawsze był przedmiotem rywalizacji pomiędzy Szwecją, Finlandią i Rosją. Dzisiaj z racji przeszłości i długich okresów konfrontacji na linii Wschód–Zachód, pomimo politycznej neutralności Finlandii, karelskie regiony po obu stronach granicy cierpią z powodu peryferyjności ukształtowanej przez zu-pełnie zamknięte niegdyś granice. Próbę zmiany tej sytuacji podjęto w 2000 r., kie-dy 5 lat po przystąpieniu Finlandii do Unii Europejskiej utworzono Euroregion Ka-relia.
Badania zostały przeprowadzone w ramach międzynarodowych warsztatów SEICOP II programu ERASMUS IP Small-Scale European Integration by Cross-Border Cooperation, w którym udział wzięli studenci i opiekunowie nauko-wi z Uniwersytetu Wschodniej Finlandii w Joensuu, francuskiego Uniwersytetu w Strasburgu, niemieckiego Uniwersytetu Koblenz-Landau oraz Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza (z Poznania i Słubic). Polskiej reprezentacji przewodził prof. zw. dr hab. Tadeusz Stryjakiewicz. Tematyka badań podzielona została na pięć grup, które dotyczyły kolejno: usług i produktów nabywanych przez Finów w Rosji, usług i produktów nabywanych przez Rosjan w Finlandii, turystyki – aktywności i sposobów spędzania wolnego czasu, turystyki – warunków zakwaterowania oraz postaw i stereotypów w stosunku do współpracy transgranicznej. Prace prowadzo-no w trzech fińskich miejscowościach Karelii Półprowadzo-nocnej: w Joensuu, stolicy regio-nu, zamieszkałej w marcu 2010 r. przez 72 791 mieszkańców, Kitte, mniejszej jed-nostce liczącej 9364 mieszkańców oraz w Ilomantsi, najmniejszej z trzech, z populacją 5966 mieszkańców (ryc. 1). Do zgromadzenia danych empirycznych posłużono się ankietą i wywiadem, które były adresowane bezpośrednio do przed-stawicieli lokalnych społeczności, tj. przechodniów, czytelników bibliotek, klien-tów sklepów oraz pracowników instytucji i podmioklien-tów gospodarczych. Istotny był także dobór respondentów. Jakkolwiek Finów chętnych do pomocy w badaniu nie brakowało, rozmowy z osobami pochodzenia rosyjskiego, z powodu ograniczeń te-rytorialnych prowadzonych badań i bariery językowej, były utrudnione.
Ryc. 1. Obszar badań
Usługi i produkty nabywane przez Rosjan w Finlandii
Celem pierwszej części badania była analiza aktywności podejmowanych przez Ro-sjan na terenie fińskiej części Karelii pod kątem nabywanych dóbr i usług oraz czę-stotliwości przekraczania granicy. Próbowano dowiedzieć się, czy i jak często Ro-sjanie przyjeżdżają do Finlandii na zakupy, co i gdzie kupują oraz jak się przy tym zachowują. Odpowiedzi na te pytania miały posłużyć do oceny, jak istotni są rosyj-scy klienci dla fińskich przedsiębiorców i jak właściciele sklepów i restauracji przy-gotowują się do ich obsługi. Metodą badawczą była ankieta przeprowadzona wśród losowo wybranych właścicieli i pracowników punktów usługowych. Łącznie udało się przeprowadzić 62 rozmowy, w tym 50 wśród sprzedawców, 7 wśród restaurato-rów i 5 w salonach samochodowych. Osobny kwestionariusz, przygotowany dla ro-syjskich klientów, nie został wykorzystany, gdyż ze względu na ograniczenie czaso-we i barierę językową nie udało się przeprowadzić żadnej rozmowy z Rosjaninem robiącym zakupy w Finlandii.
Wyniki dotyczące zakupów pochodzą z 23 ankiet w Joensuu, 14 w Kitee i 13 w Ilomantsi. Połowa rozmów przeprowadzona została w dużych sklepach, o po-wierzchni sprzedaży powyżej 200 m2(w tym w 7 supermarketach), a po około 1/4 w sklepach pomiędzy 50 i 200 m2oraz w małych sklepach o powierzchni poniżej 50 m2. Wszyscy sprzedawcy z wyjątkiem jednego (mały sklep w Ilomantsi) po-twierdzili, że przyjeżdżają do nich rosyjscy klienci. Największy odsetek Rosjan wś-ród klientów zauważalny był w Joensuu. Tam też Rosjanie w największym stopniu przyczyniają się do kreowania dochodów sklepów, a szczególnie zauważalne jest to na miejscowym bazarze oraz w supermarkecie spożywczym (ryc. 2). Joensuu, naj-większe miasto regionu, przyciąga dużą liczbą sklepów na niewielkim obszarze, sporym wyborem towarów i dobrym połączeniem drogowym z Rosją.
Mniej widoczni dla właścicieli sklepów są klienci w Kitee, gdzie tylko 14% re-spondentów uważa, że odsetek Rosjan wśród klientów jest znaczny i zauważalny. Ilomantsi, najmniejsza z trzech badanych miejscowości, położona jest z dala od głównej drogi i dlatego rzadko odwiedzają ją Rosjanie – aż 92% ankietowanych od-powiedziało, że Rosjanie nie stanowią nawet 5% klientów tamtejszych sklepów.
Ryc. 2. Odsetek Rosjan wśród klientów sklepów (w % odpowiedzi)
Obecność i wpływ rosyjskich klientów na zyski z handlu jest zatem widoczny, ale zależy od wielkości i położenia miejscowości, w której zlokalizowane są placówki usługowe.
Rosjanie najczęściej przyjeżdżają do Finlandii po produkty spożywcze, ubra-nia (w tym stroje sportowe) i produkty elektroniczne. Ponadto kupują materiały budowlane, części do samochodów, a czasem również kosmetyki (ryc. 3). Wyniki badań pokazują, że Rosjanie przyjeżdżają po te artykuły, których w rosyjskiej części Karelii nie ma, albo po te, które są lepszej jakości lub tańsze. Wśród pierwszej gru-py wyróżnić można niektóre produkty mięsne i wędliniarskie, materiały konstruk-cyjne i budowlane oraz stroje sportowe. W drugiej są głównie alkohole, sprzęt elektroniczny, części samochodowe oraz ubrania (w tym rzeczy używane).
Tylko w kilku dużych supermarketach pracują osoby potrafiące się porozumieć w języku rosyjskim. To właśnie język wydaje się główną i jedyną barierą w handlu między badanymi społecznościami. Sklepy przeważnie nie oferują rosyjskich bro-szur i ulotek, niespotykane są również rosyjskie nazwy na produktach, a tylko w niektórych przypadkach (np. bazaru) na stronie internetowej dostępne są oferty w cyrylicy. Stosunek pracowników sklepów do Rosjan jest dobry – 68% pytanych sprzedawców i właścicieli ma pozytywne skojarzenia z rosyjskimi klientami, 20% neutralne i tylko 6% negatywne. Rosjanie uważani są za osoby przyjacielskie, miłe, otwarte i uprzejme, a często traktowani są na równi z rodzimym klientem (ryc. 4).
Obserwuje się sezonowe wzrosty liczby rosyjskich klientów na początku stycz-nia oraz w okresie letnim. Pierwszy wzrost związany jest z tradycyjnie obchodzo-nym Bożym Narodzeniem w Kościele prawosławobchodzo-nym, kiedy Rosjanie chętnie wy-dają pieniądze na świąteczne zakupy. Drugi związany jest z pogodą i sezonami tej szerokości geograficznej – zimy są długie i srogie, co nie sprzyja podróżom, więc wycieczki odbywane są raczej latem, gdy jest ciepło i słońce prawie nie zachodzi. Analizując zmiany w handlu w ciągu ostatnich kilku lat, należy stwierdzić, że 68% ankietowanych zauważa wzrost liczby kupujących Rosjan, podczas gdy 32% nie wi-dzi zmian. Perspektywy rozwoju handlu nastawionego na rosyjskich klientów są dobre i należy szukać sposobów, by je wykorzystać.
Ryc. 3. Artykuły kupowane przez Rosjan w Finlandii (liczba wskazań)
Spośród innych usług mogących mieć znaczenie w kontekście zależności fińscy przedsiębiorcy – rosyjscy klienci do analizy wybrano restauracje i salony samocho-dowe. Badania ankietowe w restauracjach wykazały, że tylko niektóre z nich, ele-ganckie i drogie, przygotowały menu w języku rosyjskim. Inne, antycypując przy-jazd potencjalnych klientów zza wschodniej granicy, umieściły w menu zdjęcia gotowych potraw. Rosjanie nie są jednak grupą docelową fińskich restauratorów i słuszne wydaje się stwierdzenie, że korzystają oni z placówek gastronomicznych jedynie przy okazji wizyt w celach zakupowych i biznesowych. Podobnie sytuacja wygląda z kupnem w Finlandii aut: zarówno używanych, jak i nowych – siła nabyw-cza rosyjskiego portfela rzadko pozwala na ponoszenie takich wydatków. Jednocześ-nie Finowie zauważają na krajowym rynku Rosjan szukających części samochodo-wych lub przyjeżdżających, by naprawić swoje pojazdy. Jak twierdzą, części po dru-giej stronie granicy są sprawdzone i można na nich polegać, gdyż pochodzą z zaufa-nych źródeł i mają gwarancję.
Podsumowując, jednym z ważkich powodów wyjazdów Rosjan do Finlandii są za-kupy. Liczba rosyjskich klientów zależy od wielkości sklepów i ich lokalizacji, a także asortymentu. Joensuu, choć spośród badanych miast położone najdalej od granicy, jest atrakcyjne dla Rosjan pod względem liczby sklepów oraz różnorodności towa-rów. Wydaje się, że można wyróżnić dwie grupy klientów przyjeżdżających do Fin-landii: osób bogatych i średniozamożnych, które kupują markowe produkty, oraz biednych, kupujących rzeczy tanie lub używane. Tam, gdzie uwidocznia się lepsza ja-kość i dostępność produktów, tam liczba kupujących Rosjan jest największa.
Rosyjskie wycieczki zakupowe do Finlandii są starannie planowane, a w ich trakcie nie ma spontanicznych wydatków na niepotrzebne towary czy usługi. Moż-na mówić o pewnej lojalności Rosjan wobec zaufanych sprzedawców lub wobec oferowanych przez fińskich przedsiębiorców dóbr i usług. Rosjanie często wracają do miejsc, gdzie spotkała ich miła obsługa lub satysfakcja z zakupów. Ponadto za-graniczni goście cenią sobie obsługę w ich ojczystym języku. Niektóre miejsca, takie jak bazary i supermarkety, w ostatnich latach odnotowały wzrost liczby rosyj-skich klientów i próbują się przygotować na ich przyjęcie, sporządzając specjalne Ryc. 4. Skojarzenia Finów z rosyjskimi klientami (liczba wskazań)
ulotki i oferty. Wciąż mało jest jednak specjalnych produktów dla Rosjan oraz osób znających choćby podstawowe zwroty w ich języku. Widoczny wzrost liczby klien-tów zza wschodniej granicy okazać się może w przyszłości ważnym uzupełnieniem dochodów sklepów. Czas pokaże, czy Finowie będą się starali tę „rosyjską szansę” wykorzystać w większym stopniu.
Usługi i produkty nabywane przez Finów w Rosji
Głównym problemem drugiej części badania była analiza struktury usług i dóbr na-bywanych przez Finów w Rosji, przeprowadzona w odniesieniu do następujących aspektów: częstotliwości wyjazdów zakupowych, czasu trwania podróży, głównych miejsc docelowych, wykorzystywanych przejść granicznych, rodzajów dóbr i usług nabywanych za wschodnią granicą, wydatków ponoszonych na zakupy, głównych powodów podróży oraz napotykanych przeszkód. Do zgromadzenia danych empi-rycznych posłużono się ankietą, która została zaadresowana bezpośrednio do przedstawicieli lokalnych społeczności, tj. przechodniów, czytelników biblioteki, klientów oraz pracowników różnych podmiotów gospodarczych. Wybór prób do-konywany był losowo w trzech wymienionych miejscowościach. Ograniczenia przestrzenne badań terenowych nie pozwoliły na pozyskanie informacji od przed-siębiorców po rosyjskiej stronie granicy.
Mieszkańcy wschodnich rubieży Finlandii, jeśli przekraczają granicę z Rosją, najczęściej robią to raz do roku, co stwierdza 70% ankietowanych w Joensuu (przy 50% w Ilomantsi i 44,4% w Kitte), tj. łącznie około 55% respondentów (ryc. 5). Osoby mieszkające w stolicy regionu należą do grupy najrzadziej udających się za wschodnią granicę – najczęściej taką podróż podejmują raz w miesiącu. Mieszkań-com Kitte i Ilomantsi wyjazdy w celach zakupowych zdarzają się częściej. Badane społeczności Finów zazwyczaj nie przekraczają granicy z Rosją każdego dnia. Zale-dwie jedna osoba na około 65 ankietowanych (mieszkaniec Kitte) przyznała się do codziennych podróży. Mieszkańcy Karelii Północnej, którzy przekraczają wschod-nią granicę, prędko nabywają dobra, usługi i najczęściej jeszcze tego samego dnia wracają do swoich domów. Dotyczy to
przede wszystkim społeczności Kitte, ale też Ilomantsi, w których ponad połowa respondentów przyznała, że ich pobyt za granicą trwa zaledwie kil-ka godzin. Mieszkil-kańcy z Joensuu po-święcają większą ilość czasu na zakupy u swoich wschodnich sąsiadów, czego powodem są dalej położone miejsca do-celowe zagranicznych podróży, a także rodzaj nabywanych dóbr i usług.
Finowie mieszkający w badanym re-gionie najczęściej przekraczają granicę w Niirala. Jest to jedyne przejście
gra-Ryc. 5. Częstotliwość wyjazdów Finów do Rosji (w % odpowiedzi)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ankietowych.
niczne w Karelii Północnej, od którego stolicę regionu dzieli 70 km. Pozostałe przejś-cia (Nuijamaa, Vaalimaa), znacznie oddalone i położone na terenie sąsiednich regio-nów, wykorzystywane są rzadziej, głównie w przypadku podejmowania podróży w głąb Rosji. Mieszkańcy mniejszych miejscowości: Kitte i Ilomantsi o wiele częściej niż ankietowani z Joensuu robią zakupy w małych przygranicznych rosyjskich miej-scowościach, takich jak Sortavala czy Wartsilla. Respondenci z Joensuu nie wskazali w ogóle Wartsilly jako celu ich podróży, zaś do Sortavali podróżuje 26% ankietowa-nych. Cechą wyróżniającą grupę ze stolicy regionu jest duży udział osób wybie-rających większe miasta (ponad 50% ankietowanych w Joensuu na zakupy udaje się do Petersburga, 13% do Moskwy, 19% do Petrozawodska).
Badane społeczności różnią się także w zasadniczej kwestii, tj. nabywanych pro-duktów i usług za wschodnią granicą. Ankietowani z Kitee i Ilomantsi jadą do Rosji przede wszystkim po tańsze paliwo, wyroby tytoniowe oraz alkohole. Odpowiedzi mieszkańców Joensuu wyraźnie różnią się od wyników uzyskanych w pozostałych dwóch miejscowościach. Ta grupa w rosyjskich sklepach kupuje najczęściej odzież, alkohole, a także artykuły spożywcze, rzadziej natomiast paliwo czy papierosy. Naj-większym zainteresowaniem wśród wszystkich ankietowanych cieszą się usługi gastronomiczne (ponad 70% odpowiedzi) oraz hotelarskie (30–50%) wzajemnie ze sobą powiązane. Warty uwagi jest wysoki odsetek mieszkańców Joensuu, którzy korzystają z usług instytucji kultury (50% respondentów), oraz duży udział ankie-towanych wśród próby z Ilomantsi wskazujących na inne usługi, którzy jednocze-śnie nie ujawniają swoich preferencji w tej kwestii. Podczas podróży zakupowych każda z trzech ankietowanych społeczności zazwyczaj wydaje nie więcej niż 200 euro. Ponad 60% respondentów całej próby za wschodnią granicą zostawia 50–200 euro. Jedynie mieszkańcy Joensuu oraz pojedyncze osoby z Ilomantsi przyznają się do większych wydatków.
Głównym powodem podejmowania podróży tego rodzaju są niższe ceny pro-duktów i usług oferowanych przez rosyjskich sprzedawców. Finom opłaca się pokonać duży dystans i zrobić zakupy za granicą. Dodatkową motywacją dla mieszkańców Joensuu są specjalne rosyjskie wyroby, zaś 50% ankietowa-nych z Ilomantsi motywuje coś „inne-go” spoza proponowanej listy powo-dów. Najpoważniejszą przeszkodę w omawianych relacjach handlowych stanowią wizy (ryc. 6). Podwyższają one stopień domknięcia granicy fiń-sko-rosyjskiej. Płatne zezwolenie na jej przekraczanie utrudnia ruch przy-graniczny i zniechęca potencjalnych nabywców rosyjskich dóbr i usług. Za bardzo istotną barierę mieszkańcy re-gionu, zwłaszcza ankietowani z Kitee i Ilomantsi, uznali także zły stan in-frastruktury technicznej za wschod-Ryc. 6. Bariery współpracy transgranicznej
wskazane przez respondentów [w % od-powiedzi]
nią granicą, natomiast respondenci z Joensuu większą wagę przypisali barierze językowej.
Finowie wyjeżdżający za wschodnią granicę państwową częściej udają się do swoich sąsiadów w celu zakupu konkretnych dóbr, aniżeli świadczonych przez Ro-sjan usług. Jak wykazano powyżej, można sądzić, że społeczność finlandzkiej części Karelii jeździ na zakupy do Rosji po to, aby zaoszczędzić na niższych cenach, zrobić szybko zakupy i wrócić do domu jeszcze tego samego dnia. Niemniej jednak można pokusić się o wyróżnienie dwóch sylwetek fińskiego klienta rosyjskich sklepów. Hierarchia potrzeb wydaje się zależna od poziomu życia mieszkańców. Badanie wy-kazało, że Finowie pochodzący z Joensuu jeżdżą dalej, wydają więcej, kupują zróż-nicowane dobra. Mieszkaniec Kitte i Ilomantsi jeździ za granicę częściej, lecz docie-ra bliżej, pozostawiając tam mniej pieniędzy. Czynnikiem decydującym o wielkości zakupów jest siła portfela, która w przypadku klientów z mniejszych ośrodków miejskich jest niższa. Klient z Joensuu dysponuje większą siłą nabywczą, więc może sobie pozwolić na dalekie wyjazdy i korzystanie z usług wyższego rzędu. Po-nadto istotna jest kwestia dostępności usług i dóbr w miejscu zamieszkania. W przypadku możliwości zaspokojenia na miejscu większości podstawowych po-trzeb, mieszkańcowi Karelii Północnej może zabraknąć motywacji do wyjazdu za wschodnią granicę. Dystans do przejścia granicznego w Niirala jest w każdym przy-padku podobny, więc nie stanowi on istotnej determinanty. Odległość 70 km do granicy nie gra istotnej roli poza demobilizującą do podejmowania transgranicz-nych podróży.
Wydaje się, że największym utrudnieniem omawianych aktywności stanowi do-mknięta granica. Zwiększenie jej otwartości pozwoliłoby na wykorzystanie dużego potencjału przygranicznego handlu i usług, który przejawia się nie tylko w postula-tach zgłaszanych przez władze lokalne, ale również w woli rozwoju stosunków wy-rażanej przez fińskie społeczności.
Turystyka – aktywności i preferencje Rosjan
oraz zakwaterowanie i warunki mieszkaniowe
Celem badania tego aspektu współpracy wybranych społeczności przygranicznych były: analiza liczby rosyjskich turystów w Finlandii i ich preferencji; analiza jakości, organizacji i funkcjonowania infrastruktury turystycznej w regionie Karelia Północna, szczególnie pod kątem rosyjskich (zagranicznych) turystów, oraz analiza gospodarki mieszkaniowej tej części Finlandii z punktu widzenia osiedlających się tam Rosjan. Do zgromadzenia potrzebnych danych posłużono się wywiadami prze-prowadzonymi na podstawie kilku różnych formularzy: skierowanych do eksper-tów w dziedzinie turystyki, usługodawców związanych z zakwaterowaniem (właścicieli hoteli i hosteli) oraz do pracowników agencji mieszkaniowych. Wśród stawianych pytań w sekcji pierwszej były pytania m.in. o cele i długość wizyt, spe-cjalne oferty i reklamy dla rosyjskich (zagranicznych) turystów, o współpracę w dziedzinie turystyki z zagranicznymi agentami. Druga sekcja zmierzała do znale-zienia odpowiedzi na pytania dotyczące liczby sprzedawanych Rosjanom domów i
mieszkań, zmian w tym zakresie w ostatnich latach oraz rodzajów domów cieszących się większym zainteresowaniem ze strony Rosjan. Łącznie przeprowa-dzono 15 wywiadów w dziedzinie turystki oraz 7 w sekcji mieszkalnictwa. Dodat-kowo zgromadzono i przeanalizowano broszury, ulotki i inne materiały informa-cyjne na temat atrakcji i imprez organizowanych w Finlandii.
Wyniki badań pokazują, że najwięcej rosyjskich turystów odwiedza fińską część Karelii w grudniu i styczniu oraz na drugim miejscu od czerwca do sierpnia. Pod-czas gdy Finowie przyjeżdżają do Joensuu głównie w celach zawodowych (2/3 go-ści), Rosjanie przyjeżdżają do tego miasta głównie w celach zakupowych (ponad 50% turystów reprezentuje turystykę zakupową, a tylko 1/3 osób przyjeżdża, by odpocząć). Ponadto jako cele wizyt Rosjanie podają wędkowanie i odpoczynek na łonie natury, w tym w domkach za miastem. Zagraniczni sąsiedzi przyjeżdżają zwyczaj w małych grupach, z rodzinami lub znajomymi. Na wynik badań miał za-pewne wpływ wybór miejsc do zbierania danych – odwiedzone miasta nie są wiel-kimi turystycznymi kurortami i oprócz restauracji, sklepów i sporadycznej oferty kulturalnej nie mają wiele do zaproponowania rosyjskim turystom. Właściciele większych hoteli próbują jednak zachęcać sąsiadów do przyjazdu, oferując specjal-ne zniżki i umieszczając ofertę w Interspecjal-necie. W odwiedzonych miastach rosyjscy turyści stanowią około 10% ogólnej liczby turystów. Nie obserwuje się różnicy w ich wymaganiach czy zachowaniu, niewątpliwą barierą są, zdaniem ankietowa-nych, języki trudne do nauczenia się przez sąsiadujące narody.
Liczba domów kupowana przez Rosjan jest na razie znikoma i wykazuje małą dynamikę w ostatnich latach. Nie oznacza to jednak, że Rosjan po fińskiej stronie Karelii nie ma. Domy kupowane przez Rosjan są zazwyczaj większe i droższe od przeciętnych domów w Finlandii.
Podsumowując, miasta badanego regionu nie są miejscowościami turystyczny-mi, stąd trudno rozpatrywać możliwości zachęcania Rosjan do wyjazdów stycznych do Joensuu, Kitee czy Illomantsi. Zwrócić można jednak uwagę na tury-stykę zakupową z pobytem 2–3-dniowym, która jest zauważalna i może wykazywać tendencję rozwojową. Warto również wspomnieć, że w obrębie Parku Narodowego Koli (który autorzy artykułu mieli okazję odwiedzić), oferującym zakwaterowanie, możliwość wędrowania oraz uprawiania sportów zimowych, liczba rosyjskich tu-rystów w sezonie jest znacząca i daje spory zastrzyk finansowy do budżetów hoteli, restauratorów i właścicieli wyciągów. Rosjanie nie są grupą docelową fińskich de-weloperów i agentów nieruchomości, gdyż liczba przybywających na stałe do Fin-landii jest na razie niska. Jest to związane z koniecznością otrzymania wizy pobyto-wej i problemami językowymi.
Postawy wobec współpracy transgranicznej i stereotypy
Celem ostatniej części badania była próba poszukiwania odpowiedzi na pytania do-tyczące postaw Finów wobec Rosjan, ich stosunku do współpracy transgranicznej i stereotypów trwających w świadomości społeczności przygranicza Studenci pyta-li Finów m.in., co sądzą o Rosjanach jako potencjalnych partnerach, jak
wy-glądałoby życie ludzi w Karelii bez granicy, jakie korzyści płynąć mogą ze współpra-cy społeczno-gospodarczej w dziedzinach turystyki, kultury czy biznesu. Zastosowaną metodą badawczą był wywiad z przechodniami, przeprowadzony na próbie 105 osób na podstawie kwestionariuszy sformułowanych w językach an-gielskim i fińskim.
Większa część pytanych osób miała w różnych sytuacjach styczność z Rosjana-mi, jednakże prawie 1/3 badanych Finów jeszcze nigdy nie była w Rosji. Niektórzy nie widzą sensu jechać do sąsiedniego kraju, gdyż odległości do pokonania są duże, podczas gdy wszystkie potrzebne produkty można zakupić na miejscu, a koszt przejazdu sprawia, że korzystanie z usług za granicą jest nieopłacalne. Zaledwie 14% pytanych traktuje granicę jako barierę, a 57% twierdzi, że jest przeszkodą nie-widoczną. Jest to ważne w kontekście współpracy, nie ma bowiem mentalnych przeszkód do jej rozwoju. Na pytanie o możliwość funkcjonowania bez granicy większa część pytanych odpowiada, że widzi szanse podróżowania bez wiz i rozwo-ju obustronnej turystyki. Są jednak i sceptycy, którzy zwracają uwagę na zagrożenie wzrostem liczby przestępstw w Finlandii i możliwe problemy ekonomiczne, w tym spowodowane koniecznością wypłacania zasiłków imigrantom z Rosji.
W chwili obecnej współpraca transgraniczna jest w oczach Finów mało rozwi-nięta. W pytaniu jej dotyczącym aż 73 na 105 (69%) badanych stwierdziło, że społeczności nie współpracują. Spośród 32 pozytywnych odpowiedzi padały stwierdzenia dotyczące obchodów wspólnych wydarzeń kulturalnych (koncertów, wystaw), turystyki, szkolnictwa (wycieczek młodzieży), a także powiązań osobi-stych (przyjaźnie, krewni). Warto jednak nadmienić, że wśród 73 osób niezauwa-żających współpracy z Rosją więcej niż połowa chciałaby jej – nastawienie tych osób jest pozytywne. Nie jest niespodzianką fakt, że chętniej zbliżenie narodów i współpracę widzieliby młodzi Finowie, którzy deklarują, że nieważna jest histo-ryczna przeszłość i pochodzenie kooperantów, ważne są możliwe do osiągnięcia, obustronne korzyści. Wśród starszych ludzi zdarzają się osoby nastawione nega-tywnie, twierdzące, jak jeden z respondentów, że „Ruscy to Ruscy – zawsze pozo-staną przedstawicielami tego mniej rozwiniętego kraju o ambicjach mocarstwa”. Zapytani o scharakteryzowanie Rosjan za pomocą przymiotników, najczęściej od-powiadali, że są przyjaźni, ciężko pracujący, dumni i gadatliwi (a także gościnni, to-warzyscy, kochający rodzinę, dobrze ubrani). Tylko niektórzy podawali negatywne skojarzenia, np. że Rosjanie są głośni, zarozumiali, zbyt bogaci lub zbyt biedni. Większość ankietowanych (68,8%) brała udział w wielokulturowym wydarzeniu. Ci, którzy nie brali, chcieliby lepiej poznać kulturę sąsiadów. Wciąż mała jest jed-nak wiedza o turystycznych atrakcjach przy granicy po stronie rosyjskiej – aż 50% respondentów nie potrafiło wymienić żadnej turystycznej atrakcji. Reszta wskazy-wała głównie na dziedzictwo kulturowe Sankt Petersburga i Petrozawodska.
Podsumowując, Finowie – przedstawiciele jednoczącej się Europy – generalnie nie widzą przeciwwskazań przed budowaniem współpracy z Rosją. Badania poka-zują, że negatywne stereotypy o Rosjanach są już rzadkością, zanikają szczególnie wśród młodych, którzy swoich sąsiadów traktują jako partnerów. Możliwe kierun-ki integracji to biznes, turystyka (szczególnie krótka, tzw. zakupowa) i kultura – wspólnie organizowane koncerty, wystawy.
Zakończenie
Stosunki na granicy są odzwierciedleniem stosunków między państwami i organi-zacjami położonymi po obu jej stronach. Jako że stosunki polityczne pomiędzy Unią Europejską a Federacją Rosyjską wynikają częściowo z faktu, że Rosja nie przynależy do UE, programy współpracy transgranicznej, np. w kontekście tzw. północnego wymiaru rozwoju UE, nie osiągają zadowalających rezultatów (Kono-nenko, Laine 2008). Problem zewnętrznych stosunków politycznych na linii Rosja–UE leży w sceptycyzmie i podejrzliwości rosyjskich decydentów wobec nie-których form integracji z Europą Zachodnią. Odmowa przystąpienia Rosji do Euro-pejskiej Polityki Sąsiedztwa i w konsekwencji brak jej udziału w unijnym progra-mie Partnerstwo Wschodnie przyczynia się do wykluczenia wielu form pomocy, prób zniesienia obowiązków wizowych oraz innych ułatwień. Jednak waga, jaką przypisuje się Federacji Rosyjskiej jako partnerowi gospodarczemu UE, powoduje, że współpraca Unii z Rosją należy do głównych priorytetów politycznych. Celem UE jest silne, oparte na solidnej podstawie wzajemnego zaufania partnerstwo stra-tegiczne z Rosją, co powinno pozytywnie stymulować przyszłe kontakty.
Rozpatrując kwestie omawianych aktywności przez pryzmat polityki we-wnętrznej, należy wskazać na silną wolę współpracy transgranicznej pomiędzy fiń-skimi i rosyjfiń-skimi władzami lokalnymi. Pomimo pozytywnych deklaracji rzeczywi-stej współpracy nie ma. Kooperacja w obecnym jej kształcie jest stosunkowo niewielka, a składane obietnice i dążenia, jakkolwiek „politycznie poprawne”, nie uzyskały dotychczas większego pokrycia w postaci konkretnych działań.
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego sytuacja zawiązującej się współpracy wygląda obiecująco, ponieważ trwają obecnie rozmowy na temat no-wego układu w sprawie partnerstwa Rosji z Unią Europejską, które poprzednim razem zostały przerwane ze względu na stanowisko Polski. Niewątpliwie przy-stąpienie przez Rosję do układu mogłoby znaleźć odbicie w zwiększeniu liberaliza-cji przepływu kapitału, osób oraz towarów. Obecne bariery prawne w postaci obo-wiązków wizowych czy zbiurokratyzowanych kontroli granicznych skutecznie utrudniają i ograniczają przepustowość tej zewnętrznej granicy UE, co ma bezpo-średnie przełożenie na relacje społeczności Karelii.
Najbardziej pozytywnym przejawem wspólnych dążeń rozwojowych jest utwo-rzenie w lutym 2000 r. euroregionu Karelia. Ta instytucja postawiła sobie za cel ujednolicenie systemu planowania przestrzennego po obu stronach granicy w wy-miarach środowiskowym, ekonomicznym, turystycznym i kulturowym, by w dal-szej perspektywie stworzyć pozytywny wizerunek regionu, przyciągający inwesto-rów zza granicy. W tym kontekście zauważyć należy, że rosyjska część Karelii, w dużej części niezagospodarowana, stanowić może atrakcyjne miejsce lokowania in-westycji ze względu na tanie grunty i tanią siłę roboczą. Z drugiej jednak strony problem stanowią duże odległości do pokonania, słaby stan infrastruktury komu-nikacyjnej i długotrwałe procedury kontroli na przejściach granicznych.
Karelia ma bogatą historię, która łączy i jednocześnie dzieli dwie społeczności za-mieszkujące jedną krainę geograficzną, stanowiącą niegdyś spójny, administracyjnie jednolity region. Dzisiejsze terytorium Karelii jest sztucznie podzielone
fińsko-ro-syjską granicą państwową, co ma dwojakie konsekwencje. Po pierwsze, z powodu podziału obszaru i rozdzielenia grup społecznych pomiędzy dwa państwa mieszkań-cy Karelii próbują dbać o wspólne korzenie i naderwane więzi, udając się w senty-mentalne podróże. Finowie organizują wycieczki na pierwotnie zamieszkane tereny, czasami odwiedzają krewnych, którzy pozostali po rosyjskiej stronie. Po drugie hi-storia przejawiająca się wieloma konfliktami wpływa na obecną niechęć, zwłaszcza wśród starszych pokoleń Finów, wobec przekraczania wschodniej granicy.
Ważnym bodźcem do zacieśniania stosunków fińsko-rosyjskich są z pewnością perspektywy rozwoju wspólnego rynku dóbr i usług. Wyniki badań pokazują, że dużą rolę w kreowaniu dochodów fińskich sklepikarzy, restauratorów i hotelarzy odgrywają rosyjscy klienci, którzy przyjeżdżają do Finlandii coraz częściej. Rów-nież niektórzy Finowie jeżdżą za granicę na zakupy – bogaci jeżdżą daleko i wydają dużo. Obie gospodarki funkcjonują jednak zupełnie inaczej – oparta na przemyśle drzewnym i usługach fińska część Karelii prosperuje dobrze i się rozwija, podczas Tabela 1. Bodźce i bariery fińsko-rosyjskiej współpracy transgranicznej
Czynniki Bodźce Bariery
Polityczne
zewnętrzne Federacja Rosyjska jako partner UniiEuropejskiej Podejrzliwy i sceptyczny stosunek Rosjiwobec integracji europejskiej, ostrożne podejście UE do stosunków z Rosją Polityczne
wewnętrzne Wola współpracy okazywana przezwładze lokalne po obu stronach granicy Różnice w podejściu do realizacjipolityki współpracy transgranicznej, brak konkretnych działań
Historyczne Region Karelii stanowił całość w
przeszłości Dziedzictwo konfliktówmiędzypaństwowych Prawne Rozmowy w sprawie nowego układu o
partnerstwie i współpracy Wizy, kontrole graniczne
Administracyjne Euroregion Karelia Odmienne struktury administracyjne, brak konkretnych inicjatyw
współdziałania na szczeblu lokalnym Ekonomiczne Dobre perspektywy rozwoju wspólnego
rynku dóbr i usług Różnice w poziomie rozwojugospodarek obszarów położonych po obu stronach granicy
Finansowe Programy UE: Phare i Interreg, wkład
rosyjskich środków finansowych Różnice walut i ich siły nabywczej Infrastrukturalne
i przestrzenne Rozległe obszary do zagospodarowaniapo stronie rosyjskiej Mała przepustowość przejśćgranicznych, duże odległości, słaby stan rosyjskiej infrastruktury transportowej Ekologiczne Atrakcyjne turystycznie obszary
chronione po stronie fińskiej Odmienne i nieskoordynowanepodejścia do realizacji polityk zrównoważonego rozwoju Kulturowe Tradycje regionu Karelii Bariera językowa Psychospołeczne Pozytywne nastawienie młodych
pokoleń do współpracy Negatywne stereotypy, uprzedzeniastarszych pokoleń Źródło: opracowanie własne na podstawie Stryjakiewicz, Kaczmarek (2000).
gdy rosyjska część Karelii o podobnej strukturze od momentu rozpadu Związku Radzieckiego przeżywa kryzys, który nasila tendencję do depopulacji.
Finlandia, jako członek Unii Europejskiej, jest uprawniona do pobierania środ-ków na współpracę transgraniczną z budżetu unijnego i z tej okazji korzysta, współfinansując inicjatywy przygraniczne ze środków programów Phare i Interreg. Obiecujący jest też fakt finansowego wkładu Rosjan do niektórych projektów. Od-rębną kwestią jest, na ile programy te prowadzą do realizacji zamierzonych celów. Z perspektywy ekonomicznej barierą rozwoju współpracy wciąż są różne waluty i siła nabywcza rubla w Finlandii.
Coraz częściej bogaci Rosjanie przyjeżdżają do Finlandii, by korzystać z kuror-tów turystycznych – w przyszłości mogą oni stanowić ważną część turyskuror-tów w Ka-relii – i dlatego do bodźców rozwoju współpracy zaliczyć można turystyczne obsza-ry chronione po stronie fińskiej. Inaczej jest jednak po stronie rosyjskiej, gdzie niewiele środków przeznacza się na ochronę krajobrazu, kształtowanie środowi-ska, gospodarkę leśną. Stąd w dokumentach i wypowiedziach przedstawicieli re-gionu Karelia obserwuje się poważne nadużywanie hasła zrównoważonego rozwo-ju, który w klasycznym rozumieniu oznacza „zaspokojenie teraźniejszych potrzeb bez narażania na szwank zdolności przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich włas-nych potrzeb” (raport WCED z 1987 r.). W definicji tej nie ma mowy o sztuczwłas-nych podziałach państwowych – rozwój terytorium powinien być zintegrowany, całoś-ciowy i niezależny od uwarunkowań ekonomicznych i politycznych.
Innym aspektem współpracy są wspólne tradycje kulturowe, będące elementem łączącym społeczności Karelii po obu stronach granicy. Część Finów mieszka w ro-syjskiej części Karelii, spotykane są również łączone małżeństwa fińsko-rosyjskie. Niestety, główną przeszkodą w kontaktach i zacieśnianiu współpracy jest wciąż trudna do pokonania bariera językowa.
Istnieje zatem wiele bodźców rozwoju współpracy, ale występują też liczne trudności. Na zakończenie warto jednak zaznaczyć zmieniające się nastawienie Fi-nów do współpracy z Rosjanami. Stereotypy dotyczące Rosjan związane z prze-szłością historyczną i ich zachowaniami, choć wciąż wspominane przez osoby star-sze, coraz częściej, szczególnie wśród osób młodszych, zastępowane są opiniami o otwartości i chęci współpracy. I choć opinie te mogą być częściowo spowodowane ustnym i bezpośrednim sposobem przeprowadzania ankiet i wywiadów, są podsta-wy, by sądzić, że mentalne bariery do rozwoju współpracy zanikają.
Literatura
Bort E. 2006. Integrated borderlands? [W:] M. Caparini, O. Marenin (red.), Borders and Se-curity Governance: Managing Borders in a Globalised World. Raport DCAF. Genewa. (http://www.dcaf.ch/publications/kms/details.cfm?&id=22189&nav1=4; dostęp 25.10.2010).
Chojnicki Z., Stryjakiewicz T. (red.) 1996. Problemy współpracy regionalnej w polsko-nie-mieckim obszarze przygranicznym. PWN, Warszawa.
Fall J. 2005. Drawing the line: nature, hybridity and politics in transboundary space. Ashga-te Publishing Company, Burlington, s. 105–146.
Kononenko V., Laine J. 2008. Assesment of the Finnish-Russian Border: The case of Vaali-maa border crossing point. The Finnish Institute of International Affairs (www.upi-fiia.fi/assets/.../UPI_Working_Papers_57_2008.pdf.pdf; dostęp 14.10.2010).
Köppen B. 2009. Aspects of Cross-Border Co-operation and Inter-action between Finland and the Russian Federation – Highlighting Strengths and Weaknesses as Judged by Fin-nish Experts. Reports of the Karelian Institute 2: 41–53.
Martinez O.J. 1994. The Dynamics of Border Integration: New Approaches to Border Analy-sis. [W:] C. Schofield (red.), Global Boundaries. Routledge, London, s. 1–15.
Scott W.J. 2009. Borders, Border Studies and EU Enlargement. [W:] B. Köppen, M. Horn (red.), Das Europa der EU an seinen Grenzen!? Konzepte und Erfahrungen der eu-ropäischen grenzüberschreitenden Kooperation. Wyd. Logos Verlag, Berlin, s. 81–99. Stryjakiewicz T., Kaczmarek T. 2000. Transborder co-operation and development in the
conditions of great socio-economic disparities: the case of the Polish-German border re-gion. [W:] J. J. Parysek, T. Stryjakiewicz (red.), Polish economy in transition: spatial per-spectives. Bogucki Wyd. Nauk, Poznań.
Raporty z prowadzonych badań (http://www.uni-landau.de/):
Brejwo Ł., Dahlem J., Noponen K., Finance O., Remy P.-Y. 2010. Preferences of Russian to-urists in North Karelia. Qualitative case studies from Joensuu, Kitee, Koli and Ilomantsi. Ciesielska M., Ertz F., Nyrhi T., Samur S., Wingerter M. 2010. Attitudes towards
cross-bor-der cooperation & stereotypes
Dyba W.M., Owczarek P., Wangler A., Sulzer J., Jacquemin L. 2010. Retail and service – re-search on shopping habits of the Russian customers in retail and selected service esta-blishments in Finland near the border with Russia.
Gonciarski Ł., McEvan J., Tobi N., Petry L., Rivat R. 2010. Finnish Purchasing Habits in Russia. Are border Finns fearful of Russia?
Masiel K., Świżewski K., Binder J., Englert D., Tubuo F. 2010. Accommodation and housing in North Karelia. A study about Russians crossing the border.
Transborder Cooperation of Local Communities at the External
Border of the European Union: the Example of Karelia
Abstract: The aim of this article is to present the results of a research concerning transborder coopera-tion that takes place in the Russian-Finnish borderland of the Karelia region. The analysis was based on empirical data gathered through a questionnaire method, conducted in three Finnish towns: Joensuu, Kitee, Ilomantsi. The obtained data enabled the authors to identify the character and intensity of va-rious activities undertaken on the external border of the European Union. As a result, at the end of the article, future prospects of formal and informal integration and cooperation between Finns and Rus-sians are enumerated and described.
Key words: Karelia, transborder cooperation, Finnish-Russian relations, external border of the Europe-an Union
