ER(R)GO
Ewa Urbaniak-Rybicka
„Ty najpierw odpowiedz. Stój!
Podaj has͓o” czyli kody dostʛpu do
kanadyjskiej mozaiki literackiej
1Canadian Passwords: Diasporic Fictions into the Twenty-First Century (Kanadyjskie ha-sáa: diasporyczne ¿ kcje u progu XXI wieku. ToruĔ, Wydawnictwo Naukowe UMK 2008)
W swojej najnowszej ksiąĪce Canadian Passwords: Diasporic Fictions
into the Twenty-First Century (Kanadyjskie hasáa: diasporyczne ¿ kcje u pro-gu XXI wieku) zainspirowana pierwszymi wersami sztuki Williama
Shake-speare’a Hamlet, Mirosáawa Bucholtz poszukuje „kodów dostĊpu” do wspóá-czesnej anglojĊzycznej literatury kanadyjskiej. Hasáa pozwalają przekraczaü granice, zdobyü dostĊp do nowej wiedzy, i wejĞü do strzeĪonego terytorium. Sáowami-hasáami, znalezionymi lub utworzonymi, autorka otwiera przed czytelnikiem literaturĊ diaspor Kanady. W kontekĞcie wielopáaszczyznowo-Ğci jakie niosą z sobą terminy postkolonializm i postmodernizm, w Canadian
Passwords Bucholtz interesuje siĊ niejednoznacznoĞcią kodów, które
po-zwalają stworzyü pomosty pomiĊdzy przeszáoĞcią a teraĨniejszoĞcią, a takĪe pomiĊdzy kulturami. Takie ujĊcie powoduje wyczulenie na związek miĊdzy mówiącym a odbiorcą, a teksty traktowane są jak ustne przekazy zawsze wy-jątkowe. Mówienie i sáuchanie funkcjonują jak wspóázaleĪne procesy, swoiste fragmenty stycznoĞci.
W pierwszym rozdziale Bucholtz zgáĊbia záoĪonoĞü pojĊü postkolonia-lizm i postmodernizm w odniesieniu do Kanady i jej literatury stworzonych w ostatnich czterdziestu latach przez czoáowych krytyków literackich takich jak, miĊdzy innymi Cyntia Sugars, Northrop Frye, Margaret Atwood, Frank Davey, Robert Kroetsch, Linda Hutcheon, Lee Maracle, Bharati Mukherjee czy Smaro Kamboureli. Ze wzglĊdu na mnogoĞü perspektyw czy relatywi-zacjĊ poglądów wywoáują one Īywą dyskusjĊ i spory. PojĊcia takie jak na-cjonalizm i postnana-cjonalizm, krytyka tematyczna i pojmowanie toĪsamoĞci narodowej u progu trzeciego tysiąclecia rozpatrywane są w kontekĞcie kana-dyjskim. W Ğwietle tych teorii, Bucholtz pojmuje KanadĊ jako postmoderni-styczne paĔstwo marginesu. Kanada, jako koncept otwarty, niehomogeniczny i niejednoznaczny, to przestrzeĔ dialogu i polemiki. W związku z niejasno-Ğciami i kontrowersjami, jakie w Kanadzie wywoáuje termin postkolonia-lizm, Bucholtz nazywa prozĊ analizowaną w swojej ksiąĪce literaturą dia-spor. Nazwa ta, wedáug niej, pozwala odnieĞü siĊ do wielorakich doĞwiadczeĔ
zmiany i wyobcowania związanego z przemieszczeniem bohaterów, pisarzy oraz czytelników. Do Canadian Passwords autorka wybraáa teksty Ğwiadczą-ce o záoĪonoĞci kulturowej Kanady pisane przez czáonków mniejszoĞci et-nicznych – Paula Yee, Rohintona Mistry, Nino Ricci i Austina Clarke, a takĪe przez, czĊsto pomijanych w dyskusjach o etnicznoĞci, pisarzy nie naleĪących do diaspor – Davida Bergena, Mary Lawson i Ann Ireland, ale w swej twór-czoĞci odnoszących siĊ do takich doĞwiadczeĔ. Uznają oni hybrydycznoĞü za waĪki element kultury, w której Īyją. Wznosząc siĊ poza wáasne doznania, pisarze ci wpisują pojĊcia i znaczenie innoĞci w karty literatury kanadyjskiej. Wszystkie powieĞci wybrane przez Bucholtz wydane zostaáy w roku 2002, a zatem pokazują one KanadĊ u wejĞcia w nowe millenium.
Rozdziaá drugi Canadian Passwords skupia siĊ na omówieniu zbioru opo-wiadaĔ Dead Man’s Gold and Other Stories Paula Yee, który jest pisarzem o chiĔskich korzeniach. àączy on w swej twórczoĞci tradycje dwóch Ğwiatów – starego i nowego, oraz dwie kultury – niską i wysoką. Tradycyjna chiĔska opowieĞü o duchach sáuĪy mu do przedstawienia historii imigranta zawie-szonego pomiĊdzy dwoma Ğwiatami, który musi pozbyü siĊ starej toĪsamo-Ğci i przyjąü nową. Pierwotne ‘ja’ pozostaje jego cieniem, swoistym duchem, który wraz z widmami przeszáoĞci towarzyszy mu bezustannie. Kluczem do tekstów Yee są, wedáug Bucholtz, sáowa – widmo i przeobraĪenie. W opowia-daniach tegoĪ autora, imigrant staje siĊ widmem przeszáoĞci, nawiedzanym przez zjawy swego poprzedniego Īycia, swej przeszáoĞci i poprzedniej toĪ-samoĞci. Jak pisze Bucholtz, jakiekolwiek zmiany dokonujące siĊ w proce-sie imigracji w kontekĞcie póánocnoamerykaĔskim powodują, iĪ imigrantka staje siĊ tworem fantastycznym, dziwnym czy wrĊcz dziwacznym. Zmiany te wywoáują poczucie przemieszczenia, a w konsekwencji owo uczucie nie-normalnoĞci. Paul Yee skupia siĊ na przeszáoĞci i teraĨniejszoĞci spoáeczno-Ğci chiĔskich Kanadyjczyków. àącząc realizm z fantastyką, pisarz tworzy Ğwiat, który neguje nasze pojĊcie szeroko rozumianych granic i rozszerza po-jĊcie czasu oraz przestrzeni. Bohaterowie Yee to imigranci doĞwiadczający rozdarcia w związku ze zmianą miejsca zamieszkania i psychicznymi tego konsekwencjami. Losem imigranta jest Īycie z duchami przeszáoĞci, stanie siĊ duchem identy¿ kującym siĊ z przeszáoĞcią lub przeobraĪenie siĊ w nową osobĊ. Bucholtz analizuje styl i jĊzyk pisarza, które obok formy i tematyki są hybrydami elementów chiĔskich i kanadyjskich. Socjolingwistyczny aspekt bycia imigrantem, wedáug Bucholtz, zaznaczony jest poprzez chiĔskie imio-na bohaterów oraz miejsc.
Niektóre z tych róĪnorodnych i trudnych do jednoznacznego sklasy¿ ko-wania opowiadaĔ odnoszą siĊ do restrykcyjnej i rasistowskiej polityki rządu kanadyjskiego wobec imigrantów z Chin, ale nie ten aspekt stanowi esencjĊ
tomu. Yee nie idealizuje spoáecznoĞci chiĔskiej i wiĊkszoĞü jego opowia-daĔ koncentruje siĊ na problemach wewnątrz rodzin imigrantów. Problemy te zwykle mają swój tragiczny wymiar w Nowym ĝwiecie. Mimo iĪ sedno doĞwiadczenia imigracji przedstawione jest w atrakcyjnej dla máodego czy-telnika formie peánej napiĊcia i tajemnic, opowiadania Yee jednak nie tylko bawią, lecz takĪe uĞwiadamiają czytelnikowi poczucie historii i toĪsamoĞci oraz przedstawiają róĪnorodnoĞü i zróĪnicowanie chiĔskich diaspor. W
Ca-nadian Passwords Buchholtz porównuje twórczoĞü Yee z literaturą tworzoną
przez chiĔsko-kanadyjską pionierkĊ literacką Suci Sin Far, tworzącą sto lat wczeĞniej i wspóáczesną pisarką chiĔskiego pochodzenia Yuen-Fong Woo. Ta-kie zestawienie wskazuje na zmianĊ perspektywy zaleĪnie od kontekstu oraz od páci. Paul Yee, historyk i pisarz, próbuje przekazaü czytelnikom poczucie historii i toĪsamoĞci przez wspominane przez Bucholtz ilustrowane historie.
Trzeci rozdziaá Canadian Passwords to analiza powieĞci Davida Berge-na The Case of LeBerge-na S. w Ğwietle teorii mimesis i mimetycznego pragnie-nia. Jednym z kluczy do zrozumienia powieĞci Bergena jest wywodząca siĊ z Poetyki Arystotelesa i rozwijana przez innych badaczy koncepcja mimesis, naĞladowania, imitacji. Bucholtz rozumie ją nie jedynie jako reprezentacjĊ, ale pojmuje w caáym jej bogactwie znaczeĔ – jako dynamiczny proces sta-wania siĊ, bliski tworzeniu, a raczej przetwarzaniu. Mimo wskazanych przez autorkĊ pewnych ograniczeĔ teorii René Girarda, Bucholtz interpretuje po-wieĞü Bergena poprzez pryzmat teorii mimetycznego poĪądania, opartej na mimesis i rozwiniĊtej przez tego uczonego. Girard wzbogaca relacjĊ mime-tyczną pomiĊdzy podmiotem i obiektem poĪądania poprzez dodanie osoby mediatora. Trójkąt ten powoduje rywalizacjĊ miĊdzy mediatorem i osobą, która poĪąda. Bucholtz opiera siĊ w swojej analizie równieĪ na innych kon-cepcjach Girarda takich jak podwajanie (doubling) i teorii kozáa o¿ arnego (scapegoating), wzbogacając je o pewne aspekty oraz mody¿ kując niektóre z ich zaáoĪeĔ. W dyskusji nad toĪsamoĞcią bohaterów pomaga autorce takĪe koncepcja Neil Bissoondath dotycząca podziaáu toĪsamoĞci na dwie sfery – prywatną i publiczną, a takĪe pojĊcie toĪsamoĞci jako wiecznego procesu.
The Case of Lena S. to opowieĞü o trzech rodzinach – kanadyjskiej Crowe
i dwóch naleĪących do odmiennych grup etnicznych – pendĪabskiej Chahal i niemieckiej Schellendal. Wzajemne zaleĪnoĞci pomiĊdzy nastoletnimi bo-haterami z kaĪdej z rodzin pozwalają Bergenowi przedstawiü etniczne po-wiązania w spoáeczeĔstwie kanadyjskim, a takĪe obietnice i puáapki polityki multikulturalizmu. Relacje szesnastoletniego Masona Crowe z Seetą Chahal i Leną Schellendal to, wedáug Bucholtz, symboliczne relacje Kanadyjczyka z Innym. Rodziny, które chciaáyby by ich córki naĞladowaáy kultury przod-ków i pragnĊáy toĪsamoĞci wywodzącej siĊ z grupy etnicznej rodziców,
opie-rają siĊ akceptacji biaáego cháopca zainteresowanego znajomoĞcią z Seetą i Leną, którego pociąga ich etnicznoĞü. Podczas gdy kanadyjska rodzina ule-ga rozkáadowi, rodziny pendĪabska i niemiecka scalane są przez silne postaci ojców, którzy widzą w biaáym mĊĪczyĨnie potencjalne zagroĪenie dla inte-gralnoĞci swoich rodzin. Jak zauwaĪa Bucholtz analizując powieĞü Bergena, mimo iĪ etnicznoĞü jest atrakcyjna dla tych, którzy zapomnieli o swoich ko-rzeniach, to oznacza ona rozwiązáoĞü i szaleĔstwo stanowiące dwie metafory hybrydycznoĞci. Lena Schellendal cierpiąca na tajemniczą chorobĊ popeánia samobójstwo, popadászy wczeĞniej w chorobĊ psychiczną. To wáaĞnie jed-na z tych metafor – szaleĔstwo, pozwala Bucholtz interpretowaü The Case
of Lena S. poprzez intertekstualne związki z amerykaĔskimi powieĞciami
o máodych chorych psychicznie kobietach – Szklanym Kloszem Sylwii Plath (1963) i Przerwaną Lekcją Muzyki Suzanne Kaysen (1993). W powieĞciach tych obáĊd jest zdeterminowany spoáecznie, ale kaĪda z nich inaczej pojmuje spoáeczeĔstwo. Bergen umieszcza niepokój i szaleĔstwo na tle kanadyjskiego multikulturalizmu, bez okreĞlenia dokáadnych ram czasowych i bez odnosze-nia siĊ do konkretnych decyzji politycznych. PowieĞü Bergena jest nie tylko dialogiem z innymi tekstami, ale takĪe dyskusją na temat spoáecznych nie-pokojów. PoĪyczając termin od Harolda Blooma, Bucholtz pisze o lĊku Ber-gena przed wpáywem, który nie odnosi siĊ wyáącznie do literatury. Wpáyw multikulturalizmu jest jednym ze Ĩródeá spoáecznego niepokoju mimetycznie odegranego w The Case of Lena S. Pod koniec rozdziaáu Bucholtz pisze o nie-pokojach spoáecznych w najnowszej powieĞci Bergena The Time in Between z roku 2005, skupiającej siĊ na wojnie w Wietnamie, która Ğledzi skompliko-wane relacje amerykaĔsko-kanadyjskie, związki pomiĊdzy pokoleniami i ra-sami oraz tworzy powiązania intertekstualne pomiĊdzy prozą i ¿ lmem.
W kolejnym rozdziale ksiąĪki Bucholtz analizuje Crow Lake
(Wspomnie-nia przychodzą z deszczem) Mary Lawson, Kanadyjki mieszkającej w Anglii.
Kodem do tej powieĞci wydaje siĊ byü bogaty w znaczenia i symbolikĊ labi-rynt. PowieĞü interpretowana jest w kontekĞcie jej intertekstualnych powią-zaĔ z mitami greckimi, mitologią Indian póánocnoamerykaĔskich i mitologią Indii, oraz odwoáaĔ do symboliki chrzeĞcijaĔskiej. Bucholtz omawia wersje mitów o Tezeuszu i Ariadnie tworzone przez dwóch pisarzy poáowy dzie-wiĊtnastego wieku – Anglika Charlesa Kingsleya oraz Amerykanina Natha-niela Hawthorne, którzy skupiają siĊ na róĪnych perspektywach i uwypuklają odmienne aspekty mitu w zaleĪnoĞci od celu przekazu. Labirynt, w którym z pomocą Ariadny Tezeusz próbuje dojĞü do znajdującego siĊ w jego cen-trum Minotaura, staá siĊ dla psychoanalityków symbolem ludzkiej podĞwia-domoĞci. Dlatego, jak twierdzi Bucholtz, choü w powieĞci Lawson brak moĪe bezpoĞrednich aluzji do tego staroĪytnego mitu, prowokuje ona czytelnika
do myĞlenia w kategoriach mitycznych, w kontekĞcie wspóáczesnej wiedzy psychoanalitycznej i antropologicznej. Nawiązując intertekstualne powiąza-nia pomiĊdzy powieĞciami Lawson a mitami greckimi, Bucholtz ucieka siĊ do interpretacji Rebeki Armstrong, która w swych badaniach nad poezją áa-ciĔską skupiáa siĊ na trzech mitycznych kobietach z Krety. Trzy przewodnie motywy wybrane przez Armstrong zidenty¿ kowane zostaáy jako podstawa tematyczna WspomnieĔ przychodzących z deszczem, a są to – znaczenie pa-miĊci, obrazy dzikiej natury, wady i zalety. Ta zbieĪnoĞü zdaje siĊ Ğwiadczyü o obecnoĞci mitycznych tematów i symbolicznego myĞlenia w ksiąĪce Law-son. Dla czytelnika z Europy nieuformowana przez postmodernistyczną es-tetykĊ powieĞü prawdopodobnie bĊdzie wersją mitu o Tezeuszu, podczas gdy czytelnik z innego krĊgu kulturowego znajdzie w niej odnoĞniki do wáasnej mitologii. PowieĞü Wspomnienia przychodzą z deszczem to historia osieroco-nego w dzieciĔstwie rodzeĔstwa Morrison, przedstawiona przez jedną z sióstr – Kate. Jako dorosáa kobieta usiáuje ona dotrzeü do centrum labiryntu wáasnej toĪsamoĞci, báądząc w meandrach wspomnieĔ z dzieciĔstwa i uporządkowaü relacje rodzinne. W procesie odkrywania drogi do Ğrodka zagadki czytel-nik odgrywa, wedáug Bucholtz, rolĊ Ariadny, która prowadzi i pomaga Kate. Czytelnik w napiĊciu oczekuje na odkrycie przez Kate tajemnicy labiryntu, a symboliczna do niego podróĪ przedstawiona jest w fabule powieĞci jako udziaá w przyjĊciu rodzinnym, poprzedzony rozpamiĊtywaniem przeszáoĞci. Dla nieufnej i niewierzącej w siebie Kate, której Īycie pozbawione jest punk-tu centralnego, wyzwanie labirynpunk-tu to próba poznania samej siebie i okieá-znania monstrum swego ‘ja’. KoĔcowa epifania bohaterki z jednej strony jest jej poraĪką, a z drugiej zwyciĊstwem. Odkrycie jej báĊdnego rozumowania, czyli postrzegania brata jako osoby pozbawionej moĪliwoĞci rozwoju poprzez maáĪeĔstwo z nieambitną i prostą kobietą, a który okazuje siĊ osobą speánio-ną wbrew jej oczekiwaniom, pozwala Kate naprawiü relacje rodzinne.
Posáugując siĊ wachlarzem teorii antropologicznych, psychologicznych, socjologicznych, ¿ lozo¿ cznych, politycznych i ekonomicznych, Bucholtz oma-wia w rozdziale piątym Canadian Passwords problem starzenia siĊ i staroĞci w powieĞci Family Matters (Sprawy Rodzinne) Rohintona Mistry. Analizując teorie dotyczące uniwersalnego doĞwiadczenia, jakim jest staroĞü, Bucholtz znajduje w powieĞci analogiĊ pomiĊdzy sytuacją w spoáeczeĔstwie czáowieka starego a poáoĪeniem imigranta. Czáowiek w podeszáym wieku pozostawiony czĊsto sam sobie, odseparowany od reszty spoáeczeĔstwa i zdehumanizowa-ny, przypomina imigranta, który szuka akceptacji ze strony kraju, do którego emigruje i czĊsto odrzuconego przez spoáeczeĔstwo tegoĪ paĔstwa. StaroĞü to zatem metafora imigracji o uniwersalnym przesáaniu. SamotnoĞü starego umierającego czáowieka to jeden z rodzajów alienacji, porównywalny z
inny-mi typainny-mi wyobcowania i samotnoĞci. Bohater Fainny-mily Matters, siedemdzie-siĊciodziewiĊcioletni Nariman, wyksztaácony, niegdyĞ ceniony i inteligentny czáowiek, to postaü zmierzająca do nieuchronnej Ğmierci, poprzez swą niedo-áĊĪnoĞü skazany na rolĊ kuli u nogi swojej rodziny – Parsów mieszkających w Bombaju. Jego kruchoĞü ma wymiar szerszy i symbolizuje delikatną kon-dycjĊ czáowieka na róĪnych etapach podróĪy miĊdzy dorosáoĞcią a staroĞcią, a takĪe upadek cywilizacji Indii oraz zamieszkującej tam spoáecznoĞci Par-sów. Odskocznią od rzeczywistoĞci staje siĊ dla Narimana Ğwiat wyobraĨni i wspomnieĔ, gdzie znów przeĪywa szczĊĞliwe chwile, rozpamiĊtuje wybory Īyciowe i znajduje przyczyny swego nieszczĊĞliwego Īycia. U schyáku swojej egzystencji Nariman odkrywa w sobie talent tworzenia i swemu dziewiĊcio-letniemu wnukowi opowiada zdarzenia z historii Īycia oraz rodziny, przez co siebie i bliskich mu ludzi w ten sposób zamienia w nieĞmiertelną sztukĊ opo-wiadania i ratuje przed Ğmiercią zapomnienia. To wáaĞnie wnuczek Narimana Jehangir zdaje siĊ tworzyü z fragmentów podobnych do jego ulubionych puzzli historiĊ rodzinną, jaką jest powieĞü Family Matters. PowieĞü Mistry to próba zrozumienia procesu starzenia siĊ i pogodzenia z jego nieodwoáalnoĞcią oraz okrucieĔstwem. Choü Family Matters dzieje siĊ w Indiach, Kanada istnieje w niej jako kraj snów o lepszym Īyciu, miejsce emigracji i ucieczki przed rzeczywistoĞcią Bombaju. JednoczeĞnie, jak zauwaĪa Bucholtz powoáując siĊ na i uzupeániając teorie D.K Palby, istnieje wiele historyczno-kulturowych podobieĔstw pomiĊdzy Indiami i Kanadą. Teza ta udowodniona jest przez ze-stawienie obrazu staroĞci z powieĞci Rohintona Mistry z klasyczną powieĞcią dwudziestowiecznej pisarki kanadyjskiej Margaret Laurence The Stone
An-gel (Kamienny Anioá), która w podobny sposób prostuje stereotypy dotyczące
ludzi starych. Obydwa teksty Bucholtz klasy¿ kuje, za Konstance Rooke, do rodzaju powieĞci ‘speánienia” – Vollendungsroman, mając ĞwiadomoĞü ironii tej nazwy i jej nieadekwatnoĞci.
NastĊpną ksiąĪkĊ omawianą przez Bucholtz, Exile Ann Ireland, otwiera sáowo z jej tytuáu – pojĊcie wygnania. Wygnanie, zaleĪnie od pojmowania koncepcji domu, moĪe przybieraü róĪne formy, jak dowodzi autorka opierając siĊ na teoriach rozlicznych badaczy. Ekspatriacja rodzi rozmaite formy nostal-gii. Wygnanie nierzadko związane jest z pisarstwem, sztuka bywa bowiem niejednokrotnie tymczasową terapią na chorobliwą tĊsknotĊ. Pisanie moĪe byü takĪe rozumiane jako swoista forma wygnania wáasnej jaĨni. Jak zauwaĪa Svetlana Boym, cytowana przez autorkĊ, w dobie epidemii wygnania i zwią-zanej z nim nostalgii, imigracja staje siĊ, jak poprzednio omawiana staroĞü, do-Ğwiadczeniem uniwersalnym. Zainteresowana problemem wygnania w sensie egzystencjalnym, Bucholtz w oparciu o teoriĊ Boym dotyczącą diasporycznej intymnoĞci przedstawia problem erotyzacji wygnania i nierozáącznoĞü pojĊü
rozpacz oraz poĪądanie, sáów bliĪszych sobie w ich angielskim brzmieniu –
despair-desire. Exile uĞwiadamia czytelnikowi jak uczucia te uzupeániają siĊ
w relacjach narratora z nowym krajem. Carlos Romero Estévez, poáudniowo-amerykaĔski macho o kontrowersyjnej przeszáoĞci, musi stawiü czoáo nowej rzeczywistoĞci przyjmującej go Kanady, a zwáaszcza sprostaü oczekiwaniom kanadyjskiej publicznoĞci. W samolocie do Vancouver, Carlos przyjmuje nową, jak siĊ póĨniej okaĪe, ograniczającą toĪsamoĞü – poety i początkującego pisa-rza na wygnaniu. Staje siĊ on bohaterem o glory¿ kowanej przeszáoĞci mĊczen-nika, a jego ubarwiana historia dziaáa na kobiecą wyobraĨniĊ. Carlos czuje presjĊ przetworzenia swojego cierpienia i bólu w towar mieszczący siĊ w for-mule speániającej wymagania kanadyjskiego czytelnika. Bohater przechodzi na kartach powieĞci stopniową metamorfozĊ, gdy jego rozczarowanie nowym krajem i idealizacja ojczyzny ustĊpują czĊĞciowemu odnalezieniu siĊ w spoáe-czeĔstwie rządzącym siĊ innymi prawami i nie speániającym jego wszystkich oczekiwaĔ. Bucholtz porównuje Exile z bardziej konwencjonalną powieĞcią quebeckiego pisarza Dany’ego Laferrière’a How to Make Love to a Negro (1987), zauwaĪając Īe Ann Ireland áamie szereg konwencji gatunku powieĞci imigracyjnej poprzez unikanie iluzji autentycznoĞci, áączenie rozpaczy z po-Īądaniem, przedstawianiem swego bohatera jako wyobcowanego z diaspory latynoamerykaĔskiej ze wzglĊdu na strach przed odkryciem niechlubnej prze-száoĞci i poprzez podwaĪanie stereotypu o biednym egzotycznym imigrancie w bogatej Kanadzie. Exile Ann Ireland umiejscowiona jest w kontekĞcie po-ezji Margaret Atwood The Journals of Susanna Moodie (1970), skupionej na interpretacji doĞwiadczenia emigracji w caáej jej záoĪonoĞci i uniwersalnoĞci poprzez rozwaĪania o dziewiĊtnastowiecznej emigrantce z Wielkiej Brytanii Susanny Moodie.
Kanada jako przestrzeĔ literacka i ogród proroctwa to idee wysuniĊte przez Bucholtz po interpretacji meta¿ kcyjnej powieĞci Nino Ricci Testament.
Testament, który tytuáem i treĞcią nawiązuje do Nowego Testamentu oraz
jest postmodernistyczną odpowiedzią na niego, to w sumie cztery powieĞci noszące tytuáy pochodzące od imion swoich narratorów. Narratorzy róĪnią siĊ pácią i statusem spoáecznym oraz pochodzą z róĪnych grup etnicznych i wszyscy zdają siĊ przedstawiaü subiektywne przekazy ze swoich spotkaĔ i relacji z Jezusem. NiewiarygodnoĞü i niejednoznacznoĞü historii Yihudy (Judasza), Miryam z Migdal, Myriam, matki Jezusa i Simona z Gergesa czy-nią z Jezusa – zwanego przez Ricci takĪe Yehoshua czy Jeshua, postaü wielo-aspektową i niezmiernie záoĪoną. Jego nieuchwytnoĞü bezsprzecznie związa-na jest z bogactwem krąĪących o nim i czĊsto wykluczających siĊ związa-nawzajem historii. TakĪe cztery zawarte w ksiąĪce Testament powieĞci odnoszą siĊ do siebie nawzajem oraz do kanonicznej wersji Nowego Testamentu podając
wie-le faktów w nowym Ğwietwie-le, czy rozwiewając pewne wątpliwoĞci, czasem zmieniają nieznacznie toĪsamoĞü bohaterów. KaĪda z nich opowiada historiĊ Īycia Jezusa o krok dalej, aĪ wreszcie ostatnia ksiĊga zawiera opis jego Ğmier-ci. Skupiając siĊ na przekazie, a nie na celu tego przekazu, Ricci przedstawia Jezusa jako osobĊ wymykającą siĊ wszelkim ramom i jednoznacznemu wi-zerunkowi. Pisząc o kontrowersyjnych aspektach Īycia Jezusa, jak zauwaĪa Bucholtz, Nino Ricci nie ucieka siĊ do sensacyjnoĞci czy taniej erotyzacji powieĞci, jak ma to miejsce w przypadku Kodu Leonarda Da Vinci Dana Browna, ale wyjaĞnia jak powstawaáy i mnoĪyáy siĊ historie – szczególnie o Īyciu seksualnym – Jezusa, które czĊsto speániaáy wymagania ówczesnych sáuchaczy gáodnych sensacji i plotek. Szczególnie w ostatniej ksiĊdze obraz Jezusa jest zgodny z jego portretem w Nowym Testamencie, choü ostatni nar-rator Simon, szczególnie, jak zauwaĪa Bucholtz, uczáowiecza go, nie ufając hagiogra¿ i. JednoczeĞnie Simon zdaje siĊ symbolizowaü wspóáczesnego czy-telnika, z jego/jej rozlicznymi wersjami tej postaci i rozmaitymi potrzebami. Postaü Jezusa z powieĞci Nino Ricci i jego nowatorskie potraktowanie tematu są porównane przez Bucholtz z wynikami badaczy Biblii oraz innymi wy-obraĪeniami jego osoby w literaturze i ¿ lmie, takimi jak Pasja Mela Gibsona (2004), powieĞciami libaĔskiego ¿ lozofa i artysty Kahlila Gibrana tworzo-nymi na początku dwudziestego wieku czy ¿ lmem Jezus z Montrealu (1989) Denysa Arcanda, a takĪe z poprzednią powieĞcią Nino Ricci z 1999 roku
The Lives of the Saints (ĩywoty ĝwiĊtych). Choü w Testamencie brak
bezpo-Ğrednich odnoĞników do Kanady, Bucholtz pod wpáywem teorii Richarda A. Cavella, zauwaĪa pewne aspekty kanadyjskoĞci w powieĞci, a KanadĊ po-strzega jako wspomnianą juĪ wczeĞniej przestrzeĔ literacką.
W ostatnim rozdziale Canadian Passwords Bucholtz koncentruje siĊ na powieĞci Austina Clarke’a The Polished Hoe, którą odczytuje jako metafo-ryczne zeznanie, zaznaczając zbieĪnoĞci pomiĊdzy prawem i literaturą. Opie-rając siĊ na teoriach Richarda Weisberga i Jean-Pierre’a Barricelli, Bucholtz klasy¿ kuje ¿ kcjĊ Clarke’a jako powieĞü prawniczą, rozszerzając zapropono-wane przez krytyków kategorie. The Polished Hoe skupia siĊ na pojĊciu spra-wiedliwoĞci w systemie prawnym, który promuje rasizm. Skáadająca zezna-nie dwóm przedstawicielom prawa, a przede wszystkim kontrowersyjnemu policjantowi, Maria, opowiada historiĊ swego Īycia w Indiach Zachodnich. Jej oĞwiadczenie to historia Īycia uciĞnionej kobiety, wykorzystywanej sek-sualnie przez biaáego ojca-kochanka pana Bellfeelsa i ekonomicznie poprzez system obowiązujący na plantacji. Jej Īycie to ciąg ciąĪ i aborcji, a jej przy-padek tym bardziej záoĪony, gdyĪ z racji swego pochodzenia jest ona rozdarta pomiĊdzy dwiema spoáecznoĞciami – biaáą i czarną. Maria pragnie opowie-dzieü – usprawiedliwiając ten czyn historią Īycia – jak doszáo do
zamordo-wania przez nią jej wieloletniego gnĊbiciela. Pomimo protestów sierĪanta, który odmawia wysáuchania jej bojąc siĊ wynikających z zeznania skutków dla spoáecznoĞci wioski, Maria pozostaje nieugiĊta w wysiákach wyjawienia ukrywanych prawd i krzywd przez najbardziej uciemiĊĪonych czáonków tego spoáeczeĔstwa. Centralną metaforą ksiąĪki, jak zaznacza Bucholtz, staje siĊ zwykáe narzĊdzie pracy pokoleĔ kobiet na plantacji, ale takĪe symbol brze-mienia jakie kobiety przekazują sobie z pokolenia na pokolenie. Ten zwykáy zdawaáoby siĊ przedmiot to takĪe broĔ, jaką prawdopodobnie Maria zamor-dowaáa swojego ciemiĊĪcĊ. Bucholtz wskazuje na podobieĔstwa sáów motyka i prostytutka – hoe/whore – w jĊzyku angielskim, co pogáĊbia symbolikĊ tego narzĊdzia. Dla Marii staje siĊ ono swoistym talizmanem. Polerowanie mo-tyki to symbol zdobywania przez MariĊ samoĞwiadomoĞci i akt dochodze-nia swoich praw. Z marginesu historii globalnej – jako mieszkanka kolonii – i z peryferii ludzkiego doĞwiadczenia – jako kobieta w patriarchalnym spo-áeczeĔstwie – w doĞü zaskakujący sposób Maria znajduje analogie pomiĊdzy okrucieĔstwami i rasizmem drugiej wojny Ğwiatowej i bestialstwami doko-nywanymi na plantacji. Jednak, jak zauwaĪa Bucholtz, wojna to takĪe termin okreĞlający antagonizmy rasowe w wiosce. W kontekĞcie teorii postkolonial-nych Bucholtz postrzega powieĞü Clarke’a jako analizĊ konÀ iktów w spo-áeczeĔstwie hybrydycznym, w którym rasa jest uwarunkowana spoáecznie, i koncentruje siĊ na konsekwencjach hybrydycznoĞci. NajwiĊkszym wyzwa-niem takiej spoáecznoĞci staje siĊ osiągniĊcie wzajemnego zaufania i wáaĞci-wego osądu oraz wartoĞciowania. Usytuowana w kraju postkolonialnym The
Polished Hoe w szeregu odniesieĔ ukazuje KanadĊ – na przemian
margina-lizowaną i ideamargina-lizowaną – jako czĊĞü Imperium Brytyjskiego, ale takĪe kraj w którym niektórzy obywatele nadal noszą w sobie wspomnienia kolonial-nych poniĪeĔ i dramatów z przeszáoĞci. Kanada jest symbolem prawdziwej wolnoĞci, której w Ameryce Póánocnej szukali przodkowie Marii. PoniewaĪ prawo i literatura podobne są do siebie w związku z uwagą jaka przywiązują do warstwy lingwistycznej, to wáaĞnie jĊzyk powieĞci tworzy rzeczywistoĞü, ale i ją kwestionuje. JĊzyk The Polished Hoe naĞladuje i znieksztaáca impe-rialny angielski, podwaĪa wielkie narracje i w symboliczny sposób odzyskuje kolonizowane terytoria, a dramatyczna ironia, deformowane sáowa i niepo-prawna wymowa, a takĪe lokalny dialekt, tworzą morze znaczeĔ i skojarzeĔ, pogáĊbiając warstwĊ znaczeniową powieĞci wzbogaconą intertekstualnymi powiązaniami powieĞci z dramatami Shakespeare’a.
Pisarze przedstawieni w Canadian Passwords, poruszający tak istotne kwestie jak etnicznoĞü czy stosunki rasowe, naleĪą do grupy, która w wiĊk-szoĞci nie znalazáa siĊ jeszcze w antologiach czy encyklopediach literackich Kanady. W ich tekstach, swoistej kombinacji diaspor, Kanada jako paĔstwo
niezwykle kulturowo záoĪone, staje siĊ, jak zaznacza Bucholtz, diasporycz-ną przestrzenią wzajemnie (prze)sáucha(u)jących siĊ tekstów i czytelników. PrzejrzyĞcie skonstruowana, niezwykle starannie osadzona w rozlicznych teoriach z rozmaitych dziedzin i zaopatrzona w imponującą bibliogra¿ Ċ,
Canadian Passwords dziĊki krytycznej autonomii i erudycji autorki poprzez
szereg, zaskakujących niekiedy, skojarzeĔ daje czytelnikom dostĊp do no-wego terytorium kanadyjskiej przestrzeni literackiej – do obszaru literatury pozakanonicznej. Bogactwo teorii i tropów interpretacyjnych zachĊca czytel-ników do dalszego samodzielnego odkrywania literackich obszarów Kanady i tworzenia do nich wáasnych kodów dostĊpu.
