Czy nietypowe groby odkrywane na wczesnośredniowiecznych stanowiskach archeologicznych z terenu Polski to pochówki wampirów?

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

Czy nietypowe groby odkrywane na wczesnoҲredniowiecznych

stanowiskach archeologicznych z terenu Polski to pochÓwki

wampirÓwӓ

Uniwersytet Ródzki ul. Narutowicza 65, 90-131 RódĊ

Abstrakt

Niniejszy artykuÙ porusza° b¿dzie zagadnienia zwi­zane z obrz¿dowoïci­ czasów wczesnego ïredniowiecza. Au-torka skupi si¿ na omówieniu nietypowych pochówków wczesnoïredniowiecznych lokalizowanych na terenie Polski, które cz¿sto w literaturze wyst¿puj­ pod nazw­ „pochówków antywampirycznych”. Przeanalizowane zostan­ zarówno praktyki dotycz­ce jamy grobowej jak i bezpoïrednio ciaÙa zmarÙego. W dalszej cz¿ïci referatu podj¿te b¿d­ równieČ próby wyjaïnienia, z jakich przyczyn cz¿ï° z pochówków odnajdowanych na cmentarzyskach datowanych na X – XIII w. róČni si¿ od powszechnie przyj¿tej normy. Autorka postara si¿ takČe udzieli° odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywiïcie s­ to miejsca spoczynku istot, które tradycja ludowa nazywa wampirami lub strzygami.

SÙowa kluczowe: archeologia, ïmier°, pochówki, wczesne ïredniowiecze, wampiryzm

Whether the unusual graves discovered on early medieval archaeological sites in Poland are burials of vampires?

Abstract

This article describes issues related to the early medieval rituals. The author focuses on discussing untypical early me-dieval burials located in Poland. These burials oĞ en appear in literature under the name of „anti vampiric burials". I will analyze both the practices for the grave pit and directly to the body of the deceased. Finally, I will try to explain why some of the burials discovered in the graveyards of the tenth to the thirteenth century are diě erent from the generally accepted norm. and whether they are indeed the burial place of beings that folk tradition called vampires.

Key words : archaeology, death, burial, early Middle Ages, vampirism

System wierzeÚ ludzi Čyj­cych we wczesnym ïredniowieczu stanowi wyj­tkowo ciekawy temat badawczy, jednak z racji nikÙoïci przekazów pisanych oraz pozostaÙoïci materialnych jest bardzo trudny do zidentyÞ kowania i rekonstru-owania. Pochówki, które archeolodzy odkrywaj­ na cmentarzyskach datowanych na okres od X do XIII w. to jedne z nie-wielu uchwytnych ïladów wierzeÚ spoÙecznoïci tamtych czasów. Wyj­tkowo waČne staje si¿ wi¿c dokÙadne i wnikliwe obserwowanie i interpretowanie moČliwych do zarejestrowania elementów obrz­dku pogrzebowego.

Czym jednak w ogóle jest obrz­dek pogrzebowy i jakimi cechami charakteryzowaÙ si¿ on w okresie wczesnego ïre-dniowiecza? WedÙug Marii Miïkiewicz „obrz­dek pogrzebowy to zespóÙ zjawisk, reprezentuj­cy okreïlone wierzenia poszczególnych grup ludzkich w zakresie zagadnienia ïmierci, które uzewn¿trzniaj­ si¿ w specyÞ cznych zabiegach prowadz­cych do ostatecznego odseparowania zmarÙego od ogóÙu pozostaÙych przy Čyciu. Wyrazem archeologicznym takiego dziaÙania s­ ïlady istnienia zespoÙu reguÙ stosowanych konsekwentnie podczas czynnoïci chowania zmarÙych”1_.

Badacze wczesnego ïredniowiecza zaobserwowali, iČ charakterystyczn­ form­ pochówku szkieletowego, omawianego okresu, byÙo uÙoČenie zmarÙego na wznak, w pozycji wyprostowanej, z r¿kami wzdÙuČ ciaÙa. Jamy grobowe orientowano na osi wschód – zachód, z gÙow­ skierowan­ na wschód lub na zachód2_.

1 M. MiĞkiewicz, WczesnoĞredniowieczny obrządek pogrzebowy na páaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce, „Materiaáy WczesnoĞredniowiecz-ne” 1969, T. 6, s. 244.

2 A. Koperkiewicz, ĝwiĊci czy przeklĊci? Kilka reß eksji o anomaliach w pochówkach wczesnoĞredniowiecznych, [w:] K. Skóra, T. KurasiĔski (red.),

Wymiary innoĞci. Nietypowe zjawiska w obrzĊdowoĞci pogrzebowej od pradziejów po czasy nowoĪytne, àódĨ 2010, s. 65.

158

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

Podczas prac archeologicznych prowadzonych na wczesnoïredniowiecznych stanowiskach sepulkralnych, odkrywa-ne s­ równieČ, cho° stosunkowo rzadko, groby wyraĊnie róČni­ce si¿ od ustaloodkrywa-nego i powszechnie stosowaodkrywa-nego wzoru. Warto zaznaczy°, iČ pochówki z róČnych przyczyn identyÞ kowane jako nietypowe, wyst¿puj­ na cmentarzyskach, takČe tych przykoïcielnych, na terenie caÙej Polski. Groby takie odkryto mi¿dzy innymi w AdolÞ nie, KaÙdusie, Cedyni, D¿b-czynie, Wolinie, ZÙotej PiÚczowskiej, Niemczy czy Sandomierzu, najwi¿ksz­ ich iloï° zarejestrowano na Pomorzu oraz w MaÙopolsce. MogiÙy róČniÙy si¿ mi¿dzy sob­ rodzajem oraz iloïci­ zastosowanych zabiegów uznawanych za niety-powe . Badacze od dÙuČszego czasu staraj­ si¿ odkry° cho°by prawdopodobne przyczyny wyst­pienia takich anomalii. WedÙug wielu z nich, czynnoïci wykonywane podczas chowania zmarÙego, odmienne od powszechnie akceptowanych, b¿d­ce wykluczeniem ze zwykÙych obrz¿dów pogrzebowych, dotyczyÙy osobników, których ïmier° budziÙa zastrzeČenia spoÙeczeÚstwa, byÙa nagÙa i nietypowa lub przedwczesna3, a takČe tych, którzy juČ za Čycia wykraczali, ze wzgl¿du na

swój wygl­d lub zachowanie, poza przyj¿te kanony – np. czarownice lub osoby kalekie. Wierzenia ludowe podaj­, iČ tacy zmarli stawali si¿ upiorami - wampirami4, którzy powracali do ïwiata Čywych, aby szkodzi°. Z racji tego, iČ wedÙug

ówczesnych spoÙecznoïci wszystkie zabiegi podczas pochówku tego typu osób wykonywano w celach ochronnych, za-bezpieczaj­cych, okreïla si¿ je cz¿sto jako antywampiryczne5. MiaÙy one za zadanie uniemoČliwi° wydostanie si¿

domnie-manego upiora z mogiÙy. Post¿powanie takie sÙuČyÙo do uspokojenia ludnoïci, z któr­ za Čycia zwi­zany byÙ potencjalnie niebezpieczny dla otoczenia zmarÙy.

Zabiegi atypowe identyÞ kowalne archeologicznie podzieli° moČna na dwie kategorie -praktyki dotycz­ce jamy gro-bowej i praktyki wykonywane na samym pochówku6_.

Grupa praktyk wykonywanych bezpoïrednio na zwÙokach: • odci¿cie gÙowy, uÙoČenie jej mi¿dzy nogami lub poza grobem, • wkÙadanie ostrych przedmiotów tkwi­cych mi¿dzy koï°mi szkieletu,

• uÙoČenie zwÙok w pozycji skurczonej, zwykle na boku (tzw. pozycja embrionalna), ukÙad szkieletu sugeruj­cy kr¿powanie,

• wciïni¿cie mi¿dzy szcz¿ki kamienia lub grudy gliny, • szkielet zwrócony twarz­ do ziemi, pozycja „na brzuchu”, • ciaÙo przygniecione kamieniami.

Grupa praktyk wykonywanych na pochówku:

• grób usytuowany na peryferiach lub poza cmentarzem, • nietypowa orientacja wzgl¿dem stron ïwiata,

• brak wyposaČenia, ewentualnie wyst¿powanie przedmiotów „magicznych”, • ïlady wtórnego otwarcia grobu lub zw¿glenia7_.

W celu unikni¿cia ryzyka bÙ¿dnej interpretacji charakteru danego obiektu, stosuje si¿ kryterium iloïciowe. Aby móc cho°by wst¿pnie okreïli° dany pochówek jako antywampiryczny, wymagane jest wspóÙwyst­pienie zespoÙu minimum trzech wyČej wymienionych cech okreïlanych jako nietypowe8. Sceptyczni badacze dostrzegaj­ bowiem wiele moČliwoïci

zaistnienia szeregu zaburzeÚ, moČliwych do wytÙumaczenia w racjonalny sposób9_.

glady dekapitacji rozpatrywa° moČna jako bezpoïredni­ przyczyn¿ zgonu, zaistniaÙ­ podczas wojen lub najazdów. Podkreïli° jednak naleČy, iČ w tych przypadkach ïci¿ta gÙowa zwykle wkÙadana byÙa do grobu na wÙaïciwym miejscu, 3 CzĊsto spoáecznoĞci Ğredniowieczne uwaĪaáy, iĪ zmaráe dzieci, najczĊĞciej nieochrzczone lub z wyraĨnymi deformacjami ciaáa, nie mogąc zaznaü radoĞci i przyjemnoĞci Īycia dorosáych, miaáy po Ğmierci wracaü jako demony i straszyü pozostaáych przy Īyciu.

4 W Ğredniowieczu nie znano sáowa „wampir”, uĪywano gáównie okreĞleĔ „strzyga” lub „upiór”.

5 à. M. Stanaszek, Znaczenie cech morfofunkcjonalnych osobnika dla sposobu jego pochówku na przykáadzie tzw. pochówków antywampirycznych, [w:] W. Dzieduszycki, J. WrzesiĔski (red.), ĝrodowisko poĞmiertne czáowieka, PoznaĔ 2007, s. 283.

6 A. Falis, Zabiegi antywampiryczne w grobach dzieciĊcych we wczesnoĞredniowiecznej Polsce, [w:] A. Buko, W. Duczko (red.), Przez granice czasu.

KsiĊga Jubileuszowa poĞwiĊcona Prof. J. Gąssowskiemu, Puátusk 2008, s. 109.

7 L. Gardeáa, GryĨ ziemiĊ! Pochówki na brzuchu we wczesnoĞredniowiecznej Polsce w perspektywie porównawczej, „Pomnik Dawnego Prawa” 2011, z. 16, s. 38.

8 P. ĩydok, WczesnoĞredniowieczne pochówki antywampiryczne, [w:]. Z. KobyliĔski (red.), Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Prof.

Marii MiĞkiewicz, Warszawa 2004, s. 45.

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

wystawie-nie na widok publiczny odci¿tej gÙowy lub przybicie jej w widocznym miejscu duČymi gwoĊdziami. Praktyka ta mo-gÙaby tÙumaczy° znajdowane niekiedy otwory w czaszkach. RównieČ dokÙadne obserwacje kontekstu archeologicznego umoČliwiaj­ rozwikÙanie przyczyn pozornie nietypowych pozycji ciaÙa zmarÙego, takich jak przesuniecie czy nieobecnoï° czaszki11. Wyst¿powanie przy szcz­tkach ostrych przedmiotów pozwala wnioskowa°, iČ, przynajmniej w niektórych

przypadkach, mog­ one by° narz¿dziem, które byÙo bezpoïredni­ przyczyn­ ïmierci oraz którego nie wyj¿to z ciaÙa i tak dostaÙo si¿ ono do grobu12. Natomiast spalenizna obserwowana wyÙ­cznie w okreïlonych miejscach szkieletu mogÙa by°

pozostaÙoïci­ po oczyszczaniu zwÙok, kiedy osoba zmarÙa w okolicznoïciach epidemii lub gdy bezpoïredni­ przyczyn­ ïmierci byÙ poČar13. Ponadto niejednokrotnie po wykonaniu wyroku próbowano unicestwi° zwÙoki skazanego,

°wiartu-j­c je b­dĊ teČ podda°wiartu-j­c niszcz­cemu dziaÙaniu pÙomieni14. Nietypow­ zaï, skurczon­ pozycj¿ ciaÙa, spowodowa° mógÙ

gwaÙtowny zgon, po którym ciaÙo zastygÙo w nienaturalnym uÙoČeniu15. Ponadto zaobserwowa° moČna podobieÚstwo

ty-powej i powtarzalnej pozycji nietypowego pochówku, to jest skurczonego ciaÙa, skrzyČowanych nóg i r­k umieszczonych pod brod­, do cz¿sto przedstawianego w ikonograÞ i wyobraČenia chrzeïcħ an w pozycji interpretowanej jako wizerunek smutnych, ubogich, skromnych. Badaj­c cmentarzyska, najcz¿ïciej juČ chrzeïcħ aÚskie, gdzie o odpowiednie sprawowanie obrz¿dów pogrzebowych dbaÙ kler, naleČaÙoby rozpatrzy° pocz­tkowo moČliwoï° wyst­pienia szczególnego rodzaju ge-stów pokutnych, mieszcz­cych si¿ w chrzeïcħ aÚskiej wizji eschatologicznej16. Niepewne s­ bowiem pogl­dy, sugeruj­ce,

iČ tzw. zabiegi antywampiryczne wywodz­ si¿ z wierzeÚ tradycyjnych, poniewaČ pojawiÙy si¿ one wraz z rozpowszech-nieniem inhumacji lub dopiero od tego momentu s­ moČliwe do zaobserwowania. Przypuszczalnie, gdyby miaÙy one ïciïle pogaÚski charakter, byÙyby zwalczane przez wÙadze koïcieln­17. Nie naleČy zapomina° równieČ, iČ wielu moČnych

i wÙadców takich jak Pepin Krótki, Ryszard II czy papieČ Sylwester II ČyczyÙo sobie by° pochowanymi w nietypowy spo-sób, mi¿dzy innymi na brzuchu lub z odci¿tymi koÚczynami. Chcieli przez to zamanifestowa° pokor¿, ch¿° czynienia pokuty i proïb¿ o odpuszczenie win18_.

PrawdopodobieÚstwo, iČ anomalie zaobserwowane w pochówkach wynikaj­ z magicznych zabiegów przeciw wam-pirom zwi¿ksza si¿, kiedy ciaÙo, nawet wyprostowane, pochowane jest na boku lub na brzuchu. Aczkolwiek uÙoČenie zmarÙego twarz­ do ziemi wi­zane jest takČe z mogiÙami skazaÚców, dodatkowo pohaÚbionych tak­ form­ pochówku lub z grobami osobników zmarÙych na zaraz¿, których wrzucano do jamy grobowej, nie zawsze dbaj­c o ich wÙaïciwe uÙoČenie19_.

Istniej­ jednakČe pewne zjawiska nietypowe, których badacze nie umiej­ wytÙumaczy° inaczej, jak tylko celow­ dzia-Ùalnoïci­ czÙonków spoÙecznoïci, którzy odpowiedzialni byli za pogrzebanie danego osobnika. Do praktyk takich naleČ­ wtórne wkopy wykonane w celu przeprowadzenia dodatkowych zabiegów, takich jak zalanie ciaÙa wapnem, przygniece-nie go duČymi gÙazami czy umieszczeprzygniece-nie w ustach grudki gliny, monety lub kamienia20. Zatkanie ust zmarÙego

uniemoČli-wi° miaÙo jego zemst¿, zwÙaszcza zapobiec rzucaniu uroków przez osoby podejrzewane o zajmowanie si¿ czarami. Dodat-kowo, jako tzw. „obol zmarÙych”, moneta stanowiÙa form¿ zapÙaty za usÙugi dla duszy w zaïwiatach. Cho° w wi¿kszoïci mogiÙ okreïlanych jako nietypowe brak jest jakiegokolwiek wyposaČenia, to niekiedy odkrywane s­ pewnego rodzaju przedmioty, postrzegane przez ČaÙobników jako magiczne. ByÙy to wspomniane wyČej monety, a takČe jajka, grzechotki oraz, cho° rzadziej i nieco póĊniej, kaptorgi na amulety, kÙy dzikich zwierz­t czy belemnity21. ƒródÙa etnologiczne

wska-10 M. Garas, Pochówki atypowe na cmentarzyskach zachodniopomorskich w dobie chrystianizacji, [w:] K. Skóra, T. KurasiĔski (red.), Wymiary innoĞci.

Nietypowe zjawiska w obrzĊdowoĞci pogrzebowej od pradziejów po czasy nowoĪytne, àódĨ 2010, s. 59.

11 A. Koperkiewicz, ĝwiĊci czy przeklĊci…, dz. cyt., s. 69.

12 à. M. Stanaszek, Praktyki antywampiryczne w XI wieku stosowane na terenie cmentarzyska szkieletowego na Wzgórzu ĝwiĊtojakubskim w

Sandomie-rzu, „Biuletyn Antropologiczny” 1998, t. 2, s. 21.

13 A. Sikorski, Atypowe groby szkieletowe z cmentarzyska w DĊbczynie (stan. 53), woj. zachodniopomorskie, [w:] J. WrzesiĔski (red.), Czarownice,

Fune-ralia Lednickie, t.2, Wrocáaw–Sobótka 2000, s. 136.

14 D. Wojtucki, Pochówki skazaĔców na ĝląsku i àuĪycach w Ğwietle nowoĪytnych Ĩródeá historycznych, „ĝląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2007, t. 48, s. 325.

15 H. Malinowska-àazarczyk, Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Cedyni w latach 1976-1985, „Materiaáy Zachodniopomorskie” 1985, t. 31, s. 85.

16 A. Koperkiewicz, ĝwiĊci czy przeklĊci…, dz. cyt., s. 75. 17 TamĪe, s. 71.

18 TamĪe, s. 75.

19 H. Zoll-Adamikowa, WczesnoĞredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Maáopolski, cz. II – Analiza, Wrocáaw 1971, s. 52. 20 TamĪe.

160

Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)

zuj­, iČ skorupki jajek postrzegano jako rodzaj zamkni¿cia i izolacji mi¿dzy ïwiatem Čywych i umarÙych. Wierzono, Če umieszczone w grobie zapobiega° b¿d­ powrotowi zmarÙego na ziemi¿. TakČe grzechotki, bior­c pod uwag¿ ich ci¿Čar, ksztaÙt zbliČony do jajka oraz wyst¿puj­cy na nich ornament analogiczny do pisanek, uzna° moČna za przedmioty peÙni­-ce funkcje obrz¿dowo – magiczne, nie zaï wyÙ­cznie zabawki dla dzieci22_.

Podsumowanie

Podsumowuj­c: by° moČe to wyj­tkowa poboČnoï° czy ch¿° odpokutowania grzechów, nie zaï wiara w ludowe strzy-gi, mogÙy wpÙywa° chociaČby na cz¿ï° z pochówków okreïlanych mianem antywampirycznych23. Ponadto odst¿pstwa

od ogólnie przyj¿tych zwyczajów pogrzebowych mog­ by° ïwiadectwem rozbudowanego systemu kar ïredniowiecz-nych. Pochówek odmienny byÙ dodatkowym pohaÚbieniem, ukaraniem zÙoczyÚcy po jego ïmierci. Brak pojedynczych koÚczyn, np. dÙoni mógÙ by° skutkiem okaleczenia za drobniejsze przewinienia24. Nast¿pnie warto byÙoby skupi° si¿ na

racjonalnych powodach wyst¿puj­cych odmiennoïci, takich jak dziaÙalnoï° zwierz­t, obsuni¿cie si¿ ziemi, wkopanie si¿ w jam¿ grobow­ b­dĊ teČ inne procesy podepozycyjne. Na samym koÚcu zaï rozwaČa° naleČy w­tki upiorów i wierzeÚ ludowych25. Ogromnym bowiem bÙ¿dem i nadinterpretacj­ jest uznawanie wszystkich pochówków, w których odkryto

ïlady nietypowych zabiegów, jako grobów antywampirycznych. Konieczne wydaj­ si¿ indywidualne badania i reß eksja nad kaČdym z odkrytych przypadków. UmoČliwi to wyci­gni¿cie obiektywnych i pewniejszych wniosków wyjaïniaj­-cych przyczyny pochowania danego zmarÙego w sposób odmienny od powszechnie obowi­zuj­cego.

Bibliografia

[1] Falis A., Zabiegi antywampiryczne w grobach dzieci¿cych we wczesnoïredniowiecznej Polsce, [w:] Buko A., Duczko W. (red.), Przez granice czasu.

Ksi¿ga Jubileuszowa poïwi¿cona Prof. J. G­ssowskiemu, PuÙtusk 2008.

[2] Garas M., Pochówki atypowe na cmentarzyskach zachodniopomorskich w dobie chrystianizacji, [w:] Skóra K., KurasiÚski T. (red.), Wymiary innoïci.

Nietypowe zjawiska w obrz¿dowoïci pogrzebowej od pradziejów po czasy nowoČytne, nr 56, RódĊ 2010.

[3] GardeÙa L., GryĊ ziemi¿! Pochówki na brzuchu we wczesnoïredniowiecznej Polsce w perspektywie porównawczej, „Pomnik Dawnego Prawa” 2011, z. 16.

[4] Koperkiewicz A., gwi¿ci czy przekl¿ci? Kilka reß eksji o anomaliach w pochówkach wczesnoïredniowiecznych, [w:] Skóra K., KurasiÚski T. (red.),

Wymiary innoïci. Nietypowe zjawiska w obrz¿dowoïci pogrzebowej od pradziejów po czasy nowoČytne, nr 56, RódĊ 2010.

[5] Malinowska-Razarczyk H., Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Cedyni w latach 1976-1985, „MateriaÙy Zachodniopomorskie” 1985, t. 31. [6] Miïkiewicz M., Wczesnoïredniowieczny obrz­dek pogrzebowy na pÙaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce, „MateriaÙy

Wczesnoïredniowiecz-ne” 1969, T. 6, 1969.

[7] Sikorski A., Atypowe groby szkieletowe z cmentarzyska w D¿bczynie (stan. 53), woj. zachodniopomorskie, [w:] WrzesiÚski J. (red.), Czarownice, t. 2, WrocÙaw-Sobótka 2000.

[8] Stanaszek R. M., Praktyki antywampiryczne w XI wieku stosowane na terenie cmentarzyska szkieletowego na Wzgórzu gwi¿tojakubskim w Sandomierzu, „Biuletyn Antropologiczny” 1998, T. 2.

[9] Stanaszek R. M., Znaczenie cech morfofunkcjonalnych osobnika dla sposobu jego pochówku na przykÙadzie ĵ w. pochówków antywampirycznych, [w:] Dzieduszycki W., WrzesiÚski J. (red.), grodowisko poïmiertne czÙowieka, t. 9, PoznaÚ 2007.

[10] Wojtucki D., Pochówki skazaÚców na gl­sku i RuČycach w ïwietle nowoČytnych ĊródeÙ historycznych, „gl­skie Sprawozdania Archeologiczne” 2007, T. 48.

[11] Zoll-Adamikowa H., Wczesnoïredniowieczne cmentarzyska szkieletowe MaÙopolski, cz. II – Analiza, WrocÙaw 1971.

[12] …ydok P., Wczesnoïredniowieczne pochówki antywampiryczne, [w:] KobyliÚski Z. (red.) Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane prof. Marii

Miïkiewicz, Warszawa 2004.

22 M. Garas, Pochówki atypowe…, dz. cyt., s. 110. 23 A. Koperkiewicz, ĝwiĊci czy przeklĊci…, dz. cyt., s. 76. 24 D. Wojtucki, Pochówki skazaĔców…, dz. cyt., s. 319. 25 A. Koperkiewicz, ĝwieci czy przeklĊci…, dz. cyt., s. 75.