Proza Bohumila Hrabala oczami Jiүíego Menzla
Krystyna Kufel, kri_91@wp.plUniwersytet WrocÙawski Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw Streszczenie
ArtykuÙ dotyczy adaptacji Þ lmowych szeïciu ksiČek Bohumila Hrabala (PereÙki na dnie, Pocigi pod specjalnym
nadzo-rem, Sprzedam dom, w którym juČ nie chc¿ mieszka°, PostrzyČyny, gwi¿to przebiïniegu, ObsÙugiwaÙem angielskiego króla),
stwo-rzonych przez Jiìíego Menzla. Zawiera krótkie opisy sylwetek pisarza i reČysera oraz prób¿ specyÞ kacji ich relacji na pÙaszczyĊnie tworzenia obrazu Þ lmowego. Przeanalizowana zostaÙa w nim tematyka poszczególnych dzieÙ oraz charak-terystyczne cechy ich ekranizacji.
SÙowa kluczowe: kino czeskie, adaptacja Þ lmowe, literatura czeska XX wieku, reČyser, pisarz Bohumil Hrabal’s prose in themes of Jiì’ Menzel
Abstract
The article concerns six movie adaptations of Bohumil Hrabal’s books (Pearls of the deep, Closely observed trains, I’ll sell
the house in which I can live no more, CuĴ ing it short, The snowdrop festival, I served the king of England), created by Jiìí Menzel. It includes not only short proÞ les of both the writer and the director and an aĴ empt at describing those two’s relationship while making the movies, but also an analysis of the work’s themes and distinguishing features of their movie versions.
Keywords: Czech cinema, screen adaptations, 20th century Czech literature, director, writer
Jeden z bohaterów Pocigów pod specjalnym nadzorem1, radca Murarick, powiedziaÙ: „Czesi, wiecie, co to Czesi? To
ïmiejce si¿ bestie.”2. Takie dwie ïmiejce si¿ bestie – mÙody reČyser i blisko dwa razy starszy od niego pisarz – spotykaj
si¿ by stworzy° Þ lm. Z tego spotkania rodzi si¿ arcydzieÙo. Pocigi pod specjalnym nadzorem3 w 1968 r. nagrodzone zostaj
Oscarem4. Jiìí Menzel otwiera sobie drog¿ do ïwiata Þ lmu, a proza Bohumila Hrabala zyskuje popularnoï° poza
Cze-chosÙowacj.
M҄Ӑczyzna, ktÓry znajdowaҝ sҝowa w kuflu piwa
B. Hrabal uznawany jest za jednego z najwybitniejszych czeskich pisarzy. MateriaÙów do swoich opowiadaÚ szukaÙ w codziennym Čyciu, w knajpianych opowieïciach i we wÙasnej biograÞ i. Pewne wtki i postacie w jego prozie cigle si¿ powtarzaj. KorzystaÙ ze swoich doïwiadczeÚ mi¿dzy innymi: zawiadowcy, przedstawiciela handlowego, pracownika huty5. CzerpaÙ teČ ze wspomnieÚ z dzieciÚstwa w nymburskim browarze. Czytelnicy cz¿sto spotykaj si¿ w jego
twórczo-ïci z postaci stryjka Pepina. ByÙ to brat ojca artysty, który miaÙ na niego bardzo duČy wpÙyw. CzÙowiek, który wsz¿dzie byÙ, który miaÙ opowiastk¿ na kaČd okazj¿, staÙ si¿ pewnego rodzaju wzorem dla mÙodego pisarza6. Cz¿ï° opowiadaÚ
B. Hrabala napisana zostaÙa wÙaïnie w taki chaotyczny, gaw¿dziarski sposób.
B. Hrabal usiÙowaÙ naïladowa° j¿zyk mówiony ïrodowisk swoich bohaterów - staraÙ si¿ zachowa° oryginaln skÙadni¿ i zasób leksykalny7. UsÙyszane gdzieï w gospodach opowieïci przekazuje czytelnikom wiernie, odwzorowujc styl tych
wypowiedzi. Nawizujc do czeskich tradycji literackich, si¿gaÙ do miejskiego folkloru, jednak robiÙ to w sposób nowa-torski. Charakterystyczne dla jego twórczoïci jest to, Če to sÙowa bohatera buduj ïwiat przedstawiony, kreuj sam obraz postaci.
1 B. Hrabal, Pociągi pod specjalnym nadzorem. PostrzyĪyny, Kraków 2004. 2 TamĪe, s. 39.
3 J. Menzel (reĪ.), OstĜe sledované vlaky, 1966.
4 A. Liehm, Filmy pod specjalnym nadzorem. DoĞwiadczenie czechosáowackie, „Film na ĝwiecie” 2003, nr 404, s. 176. 5 Zob. B. Hrabal, Pociągi… dz. cyt.; B. Hrabal, Sprzedam dom, w którym juĪ nie chcĊ mieszkaü, Warszawa 2009. 6 Zob. B. Hrabal, ĝmierü pana Baltisbergera, [w:] TenĪe, Pereáki na dnie, Warszawa 2011.
7 W. Nawrocki, WspóáczesnoĞü i historia, Katowice 1982, s. 355.
Witold Nawrocki zwróciÙ uwag¿ na radoï° istnienia, prezentowan przez hrabalowskich bohaterów.To wÙaïnie ich egzystencja jest najwaČniejsz wartoïci, zarówno dla nich samych, jak i dla autora8. Jednak trudno zaliczy° B. Hrabala do
egzystencjalistów. W wi¿kszoïci jego utworów ïwiat nie jest przedstawiony pesymistycznie (w taki nastrój wprowadzaj czytelnika pojedyncze opowiadania i póĊna twórczoï°, na przykÙad Zbyt gÙoïna samotnoï°9). ChociaČ pisarz cz¿sto
opowia-daÙ trudne historie, losy, to jednak odczuwa si¿ w tym jakï nadziej¿. PokazywaÙ t¿ jasn stron¿ Čycia, nawet najci¿Čszego. Nie moČna teČ zakwaliÞ kowa° jego twórczoïci do realistycznej. Autor przedstawiaÙ obrazy z Čycia zwykÙego czÙowieka, ale nie moČna powiedzie°, Če robiÙ to w sposób obiektywny. Jest to widoczne szczególnie w powieïci ObsÙugiwaÙem
an-gielskiego króla10(1971), której bohater jest bardzo kontrowersyjn postaci. Jego ukÙadnoï° wobec nazistów wzbudziÙa
wiele dyskusji wïród czytelników. Pisarz wykreowaÙ w ksiČce otoczenie, pot¿piajce gÙównego bohatera, a jednoczeïnie w narracji usprawiedliwiaÙ jego dziaÙanie.
ZagÙ¿biajc si¿ w histori¿ Čycia B. Hrabala, moČna dojï° do wniosku, Če byÙ to czÙowiek w gruncie rzeczy smutny. W biograÞ i tego pisarza, napisanej przez Aleksandra Kaczorowskiego, pojawia si¿ nawet teza, Če prób¿ samobójcz gÙów-nego bohatera Pocigów pod specjalnym nadzorem B. Hrabal opisaÙ korzystajc z wÙasnych doïwiadczeÚ, gdyČ miaÙ on blizny na nadgarstkach11.
M҄Ӑczyzna, ktÓry czytaҝ ksiѱӐki przez oko kamery
„Z nami¿tnej miÙoïci nigdy nie ma dobrych maÙČeÚstw. Wi¿c taka troch¿ pogarda dla Þ lmu, to, Če tej pracy nie trak-tuj¿ zbyt powaČnie, powoduje, Če mam do niej wi¿kszy dystans. I tak chyba musi by°.”12 – tak mówiÙ J. Menzel w 1968 r.,
tuČ po odebraniu Oscara, w rozmowie z Antonínem Liehmem. Jego niezbyt powaČne podejïcie do pracy w póĊniejszeych latach przyniosÙo kolejne sukcesy. Jego Þ lmy nasycone s nut humoru, dystansu do rzeczywistoïci. Nie chciaÙ nigdy by° patetyczny, bo jak mówiÙ: „jak tylko ludzie zaczynaj mnie traktowa° powaČnie, przestaj by° podatnym gruntem dla tego co robi¿”13.
Pocztki jego twórczoïci przypadÙy na bardzo bogaty dla czechosÙowackiego kina okres. CzechosÙowacka Nowa Fala obÞ towaÙa w Þ lmy osobliwe, jak na ten czas, wïród paÚstw bloku komunistycznego. MÙodzi twórcy mieli wiele swobody i nie tylko inspirowali si¿ rozwojem nurtu nowofalowego we Francji, ale przede wszystkim eksperymentowali z dost¿p-nymi im ïrodkami i swoim czeskim widzeniem rzeczywistoïci. J. Menzel o tym zjawisku powiedziaÙ: „coï takiego moČe si¿ zdarzy° jedynie w paÚstwie takim jak to, poniewaČ tylko w paÚstwie, w którym nikt nie jest za nic odpowiedzialny, powierza si¿ milionowe kwoty ludziom, o których nikt nic nie wie. Tak wi¿c ten baÙagan, dzi¿ki któremu fryzjer mógÙ si¿ sta° dyrektorem fabryki de facto umoČliwiÙ zaistnienie nowej fali.W pewnym sensie byÙbym za kontynuacj tego cha-otycznego nieÙadu”14. CzechosÙowacka Nowa Fala bez wtpienia jest zjawiskiem wyjtkowym na skal¿ Europy, jeïli nie
caÙego ïwiata.
J. Menzel korzystaÙ w swojej pracy z dorobku literatury czeskiej. Wszystkie Þ lmy, stworzone przez niego w czasie Nowej Fali, s adaptacjami literatury pi¿knej15. WyspecjalizowaÙ si¿ w tym typie sztuki Þ lmowej i pokazaÙ, Če j¿zyk i
prze-strzeÚ powieïci daj si¿ Ùatwo przenieï° na ekran. Oczywiïcie nie on pierwszy i nie ostatni wykorzystaÙ literatur¿ przy tworzeniu Þ lmu, ale w czeskiej, czy czechosÙowackiej kinematograÞ i zdecydowanie wiódÙ prym w tej dziedzinie.
OӐywianie ksiѱӐek
To, co zrodziÙo si¿ mi¿dzy J. Mezlem a B. Hrabalem, nie byÙo jedynie wi¿zi profesjonalistów. To nie dzi¿ki wspóÙpracy dwóch obcych sobie ludzi oglda° moČemy tak wyjtkowe produkcje, jak Pocigi pod specjalnym nadzorem lub
PostrzyČy-ny16. Ich dziaÙanie wymagaÙo innego rodzaju zwizku; J. Menzel wspominaÙ w rozmowie z A. Kaczorowskim, Če byÙ czas
gdy B. Hrabal przebywaÙ przede wszystkim w Kersku i reČyser odwiedzaÙ go, gdy byÙo mu Ċle. ByÙ to okres najci¿Čszej 8 TamĪe, s. 344.
9 B. Hrabal, Zbyt gáoĞna samotnoĞü, Izabelin 2003. 10 B. Hrabal, Obsáugiwaáem angielskiego króla, Warszawa 2011. 11 A. Kaczorowski, Gra w Īycie, Woáowiec 2004, s. 65. 12 A. Liehm, Filmy… dz. cyt., s. 178.
13 TamĪe, s. 177. 14 TamĪe, s. 179.
15 P. Hames, Czechosáowacka Nowa Fala, GdaĔsk 2009, s. 196. 16 J. Menzel (reĪ.), PostĜižiny, 1980.
cenzury. ReČyser i pisarz „zalewali si¿ w trupa” i od razu chciaÙo im si¿ Čy°17. ByÙ teČ jednak czas, gdy B. Hrabal udawaÙ,
Če nie zna J. Menzla - wystarczyÙo, Če reČyser w knajpie zamówiÙ herbat¿, a nie piwo18.
„gmiejce si¿ bestie” uČywaÙy humoru jako lekarstwa na okrucieÚstwo ïwiata. RczyÙo je niezbyt powaČne podejïcie do rzeczywistoïci, lekko przeïmiewcze odzwierciedlanie codziennoïci i takt w ukazywaniu ludzkich problemów. Jak mó-wiÙ J. Menzel, charakterystyczny dla Czechów humor nie jest wrodzony, a narzucony. StwierdziÙ, Če bez poczucia humoru w CzechosÙowacji w ogóle nie daÙoby si¿ Čy°19.
MoČemy dywagowa°, co tak naprawd¿ pchn¿Ùo J. Menzla do zaj¿cia si¿ proz B. Hrabala. Przed zupeÙnie samodziel-nym Þ lmowym debiutem, zetknÙ si¿ juČ z prac nad ekranizacj hrabalowskich opowiadaÚ (PereÙki na dnie201965). By°
moČe wtedy poczuÙ, Če sÙowa tego pisarza silnie do niego przemawiaj. StwierdziÙ, Če nakr¿ciÙ Pocigi pod specjalnym
nad-zorem, bo chciaÙ wreszcie zadebiutowa°. Po ich sukcesie zapewne poczuÙ, Če ma przed sob wielki potencjaÙ do
wykorzy-stania. PosÙuČenie si¿ proz B. Hrabala staÙo si¿ dla niego gwarantem powodzenia, poniewaČ jest to jeden z najpopularniej-szych czechosÙowackich pisarzy. MoČe teČ samo obcowanie z autorem dawaÙo mu wiele inspiracji.
Poszukiwanie pereҝ
Przed stworzeniem oscarowego obrazu J. Menzel wraz z czteroma reČyserami (V»r Chytilov, Jaromilem Jirešem, Janem N»mcem i Evaldem Schormem) wyreČyserowali pi¿° nowel z tomu PereÙki na dnie (1963) B. Hrabala. gmier° pana
Baltazara (oryginalnie wedÙug B. Hrabala gmier° pana Baltisbergera21) w reČyserii J. Menzla opowiada o autentycznych
darzeniach podczas Grand Prix na pocztku lat pi¿°dziesitych. Wschodnioniemiecki motocyklista zginÙ podczas wy-ïcigu22. Jednak pisarz nie pokazaÙ owej ïmierci wprost. SkupiÙ si¿ na rozmowach widzów, na komentarzach, na oddaniu
atmosfery widowiska. gmier° pojawiÙa si¿ jakby na marginesie. Nie zostaÙa nagÙoïniona przez komentatorów. W opowia-daniu pojawili si¿ dwaj mÙodzieÚcy, którzy przyjechali specjalnie, by zobaczy° pana Baltisbergera w akcji. Przespali wyïcig i jego ïmier°. Jeden z nich spytaÙ czy aby na pewno pan Baltisberger jest martwy, nie dlatego, Če przykro mu z powodu ïmierci sportowca, ale moČna odnieï° wraČenie, Če smuciÙ si¿ z uwagi na zmarnowan podróČ. PrzejechaÙ tyle kilometrów i przegapiÙ wyczekiwany wyïcig23.
W opowiadaniu duČo miejsca B. Hrabal poïwi¿ciÙ opowiastkom wuja Pepina. S one dÙugiei oderwane od ogólnego tematu trwajcej rozmowy24. J. Menzel, przekÙadajc opowiadanie na obraz Þ lmowy, zachowaÙ ich przypadkowoï°, ale
wiele z nich pominÙ. Historyjka Pepina o bawarskim piwie, koÚczca segment wyreČyserowany przez J. Menzla, zostaÙa przez pisarza napisana specjalnie do scenariusza Þ lmu25.
J. Menzel umiej¿tnie naïladowaÙ Þ lm dokumentalny. Kadry z p¿dzcymi motocyklami, publicznoïci, siedzc na poboczu i drzewach nadaj tej noweli reporterskiego wyrazu. Przeplataj si¿ one z obrazami przedstawiajcymi rodzin¿ zapalonych kibiców wyïcigów motocyklowych. Co ciekawe, w Þ lmie pojawiÙ si¿ sam B. Hrabal. StaÙ na skraju lasu i witaÙ si¿ z gÙównymi bohaterami.
Specjalny nadzÓr
DzieÙo B. Hrabala, Pocigi pod specjalnym nadzorem (1965), którego ekranizacja rozsÙawiÙa czechosÙowack kinematogra-Þ ¿ okresu Nowej Fali, po raz kolejny udowodniÙo, Če motywy autobiograkinematogra-Þ czne s niezwykle istotne w twórczoïci tego pisarza. Gdy pracowaÙ na kolei, dwukrotnie mógÙ straci° Čycie. Po raz pierwszy, gdy nieopodal jego stacji wysadzono po-cig z amunicj. Po raz drugi, gdy dowódca SS kazaÙ mu wsiï° z nim do popo-cigu. Oba te motywy zostaÙy wykorzystane w dramatycznych scenach opowiadania26.
Akcja utworu toczy si¿ w czasie drugiej wojny ïwiatowej, jednak tragiczne wydarzenia wojenne nie wysuwaj si¿ na pierwszy plan. Dopiero na koÚcu prezentowanej historii pokazane zostaÙo okrutne oblicze wojny. Monika Zgustová
17 A. Kaczorowski, Europa z páaskostopiem, Woáowiec 2006, s. 60. 18 TamĪe, s. 57.
19 A. Liehm, Filmy…, dz. cyt., s. 181. 20 J. Menzel (reĪ.), Perliþky na dnČ, 1965. 21 B. Hrabal, Pereáki na dnie, Warszawa 2011. 22 P. Hames, Czechosáowacka..., dz. cyt., s. 197. 23 Zob. B. Hrabal, Pereáki…, dz. cyt. 24 Zob. B. Hrabal, ĝmierü..., dz. cyt.
25 J. Skwara, Nowy Þ lm czechosáowacki, Warszawa 1968, s. 72. 26 M. Zgustová, Bohumil Hrabal, Wrocáaw 2000, s. 56.
stwierdziÙa, Če B. Hrabal traktowaÙ swoje opowiadanie jako poselstwo. Opisane przez niego wydarzenia dotyczyÙy mi-lionów ludzi, Čyjcych w czasie wojny – pisarz chciaÙ, aby si¿ z t histori utoČsamili i aby w jakiï sposób ich wzruszyÙa27.
B. Hrabal skupiÙ si¿ na doïwiadczeniach Miloša, ale tych miÙosnych, erotycznych, zawodowych – a nie wojennych28.
Pisarz z ironi podszedÙ do jego problemów z m¿skoïci. MoČna powiedzie°, Če kontrastowo zestawiÙ go z dyČurnym ruchu Hubi²k, który jest znany ze swoich miÙosnych podbojów. To nie wojna jest najistotniejszym zmartwieniem gÙów-nego bohatera.
A jednak jest to opowiadanie o konß ikcie zbrojnym, o dramacie tego czasu. Ale obraz walk, wypÙywajcy jakby z tÙa, pozbawiony jest emocji. Tym zabiegiem B. Hrabal usiÙowaÙ skierowa° czytelnika na rozwaČania o naturze ludzkiej. KaČdy z bohaterów ma swoj sÙaboï°, nie moČna jednoznacznie okreïli°, który z nich jest zÙy, a który dobry.
Zawiadowca hoduje goÙ¿bie, dyČurnego ruchu interesuj rozliczne zwizki intymne z kobietanu, podczas gdy Milos koncentruje si¿ wokóÙ osobistej poraČki. Gdzieï jakby obok toczy si¿ wojna i chociaČ wojskowe transporty cz¿sto prze-jeČdČaj przez stacj¿ w Kosmomlatach, to uwaga bohaterów skupiona jest na codziennoïci. Gdy dochodzi do wysadze-nia niemieckiego transportu z amunicj, zaj¿ty swoimi sprawami Miloš pokazuje odwag¿ godn swojego dziadka, który samotnie ruszyÙ przeciwko niemieckim czoÙgom, wjeČdČajcym do Pragi, próbujc zatrzyma° je za pomoc hipnozy29.
W Grze w Čycie30, biograÞ i B. Hrabala, A. Kaczorowski wspomniaÙ, Če krytycy doï° chÙodno przyj¿li opowiadanie
Pocigi pod specjalnym nadzorem31. Wysnuto twierdzenie, iČ ekranizacja je uratowaÙa32. A. Kaczorowski pisaÙ: „NajbliČsze
prawdy b¿dzie chyba stwierdzenie, Če autor tak dÙugo pracowaÙ nad histori mÙodego samobójcy, aČ w koÚcu zdoÙaÙ j opowiedzie° w sposób doskonaÙy i uczyniÙ to piszc scenariusz Þ lmu J. Menzla”33. Sam reČyser w wywiadzie przyznaÙ, Če
mimo iČ pod scenariuszem podpisani s obydwaj, to B. Hrabal stworzyÙ go samodzielnie34.
J. Menzel, zapytany przez A. Kaczorowskiego, dlaczego odwaČyÙ si¿ nakr¿ci° Pocigi pod specjalnym nadzorem (1965) powiedziaÙ, Če zgodziÙ si¿ na to nie czytajc ksiČki. Wczeïniej trzech reČyserów odrzuciÙo propozycj¿ B. Hrabala. J. Men-zel pragnÙ wreszcie zadebiutowa°35. Jego debiut staÙ si¿ tak gÙoïny dzi¿ki genialnemu scenariuszowi.
Stacja w Kosmomlatach, w stosunku do ČywioÙu wojny, byÙa oaz36 - wydarzenia, majce tam miejsce, byÙy niezwykle
statyczne37. W scenariuszu B. Hrabal przeÙamaÙ powag¿ wojennego tÙa. Groza nalotu bombowego podsumowana zostaÙa
ïmiechem stryja Nonemana. gmiech pojawiÙ si¿ teČ po wykonaniu akcji dywersyjnej – chociaČ to wydarzenie mogÙo by° tragiczne w skutkach dla caÙej obsÙugi stacji, dyČurny ruchu Hubi²ka szczerze i gÙoïno wyraziÙ swoj radoï°; chociaČ zginÙ w tej akcji jego wspóÙpracownik, to przecieČ pokazali ïwiatu, Če nie s oboj¿tni na wojn¿. Komizm staÙ si¿ wi¿c przykrywk dla tragicznej historii38.
W Þ lmie bardzo dobrze zostaÙa oddana erotyczna atmosfera caÙego opowiadania. MiÙosne podboje dyČurnego ruchu Hubi²ki s przeciwieÚstwem seksualnej frustracji Miloša. Scena ïcigni¿cia majtek telegraÞ stce Zdeni²ce i zabawy z piec-ztkami nie tylko byÙa trudna do nakr¿cenia, ale mogÙa teČ spotka° si¿ ze zniesmaczeniem widzów. Jednak wszystkiete naÙadowane erotyzmem, naturalistyczne sceny nakr¿cone zostaÙy z estetycznym wyczuciem39. Napi¿cie, towarzyszce
Milošowi podczas jego pierwszej próby dowiedzenia m¿skoïci, przecign¿Ùo si¿ na sceny jego próby samobójczej, radze-nia si¿ w sprawie kobiet u Čony zawiadowcy i u pana Hubi²ki, a rozÙadowane zostaÙo dopiero, gdy mÙodzieÚcowi udaÙo si¿ Þ zycznie zadowoli° Viktori¿ Freie.
ycie chÙopca nie skupiaÙo si¿ jednak tylko na miÙoïci. ByÙ on przede wszystkim pracownikiem kolei. W Þ lmie poja-wiÙ si¿ jeden niezwykÙy symbol – czapka, któr matka zaÙoČyÙa Milošowi, gdy ten rozpoczÙ prac¿. Ta kolejarska czapka uosobiÙa powag¿ zawodu, wejïcie w dorosÙoï°, podj¿cie nowych obowizków40. MiaÙ j na sobie podczas sceny miÙosnej,
27 TamĪe, s. 151.
28 W artykule zachowana jest oryginalna, czeska pisownia imion bohaterów. 29 Zob. B. Hrabal, Pociągi… dz. cyt.
30 A. Kaczorowski, Gra…, dz. cyt. 31 B. Hrabal, Pociągi… dz. cyt. 32 A. Kaczorowski, Gra…, dz. cyt., s. 114. 33 TamĪe, s. 115.
34 A. Kaczorowski, Europa…, dz. cyt., s. 53. 35 TamĪe, s. 53.
36 J. Menzel (reĪ.), OstĜe sledované vlaky, 1966. 37 J. Skawara, Nowy…, dz. cyt, s. 66.
38 I. Svíták, Bohaterowie wyobcowani, [w:] A. GwóĨdĨ (red.), Czeska myĞl Þ lmowa. T. 2, Reguáy gry, GdaĔsk 2007, s. 179. 39 TamĪe, s. 178.
poniewaČ i wtedy próbowaÙ dowieï° swojej dojrzaÙoïci. W czasie wybuchu pocigu podmuch porwaÙ czapk¿ i traÞ Ùa ona w r¿ce Mašy41. W ten sposób dowiedziaÙa si¿, Če jej ukochany straciÙ Čycie.
W scenariuszu zmodyÞ kowane zostaÙo zakoÚczenie historii. W ksiČce to Niemcy, uciekajcy z Drezna, byli ïwiadka-mi wysadzenia pocigu, a caÙa akcja dywersyjna ïwiadka-miaÙa ïwiadka-miejsce w nocy. W Þ lïwiadka-mie natoïwiadka-miast rzecz dziaÙa si¿ w dzieÚ. Miloš zabraÙ Ùadunek wybuchowy z budynku stacji, w którym, na przesÙuchaniu ostemplowanej przez Hubi²k¿ telegraÞ stki, zebrani byli jego wspóÙpracownicy i radca. Postrzelony mÙodzieniec spadÙ na pocig i razem z nim zniknÙ za zakr¿tem. W pierwowzorze scena jego ïmierci byÙa bardzo rozbudowana i miaÙa miejsce na stacji. Owo skondensowanie dodaÙo wydarzeniom symbolicznego wymiaru. PokazaÙo, Če bohater w obliczu wielkiego dzieÙa,ale i samozagÙady, pozostaÙ sa-motny.
B. Hrabal dopracowaÙ swoj opowieï° do najmniejszego szczegóÙu. Dzi¿ki temu powstaÙ czoÙowy Þ lm czechosÙowac-kiej Nowej Fali.
Ptaki, uwi҄zione w opowiadaniach
Przy tworzeniu Þ lmu Skowronki na uwi¿zi42 (1969) J. Menzel skorzystaÙ ze zbioru opowiadaÚ B. Hrabala pod tytuÙem
Sprzedam dom, w którym juČ nie chc¿ mieszka°43 (1965). Niestety obraz ten praktycznie od razu traÞ Ù na póÙki i, jak wiele Þ
l-mów tego okresu, pozostawaÙ w r¿kach cenzury wiele lat44.
Proza, na podstawie której swoje dzieÙo stworzyÙ J. Menzel, opowiada o latach stalinizmu w CzechosÙowacji. Z tomu
Sprzedam dom, w którym juČ nie chc¿ mieszka° pisarz i reČyser, pracujc nad scenariuszem, wykorzystali jedynie te
opowiada-nia, które obrazowaÙy sytuacj¿ ludzi, niejako zmuszonych przez system do pracy w hucie Poldi (gdzie dobrowolnie podjÙ prac¿ sam B. Hrabal)45. Jednak jest to raczej wariacja na ten temat, niČ wierna adaptacja. Z opowiadania Dziwni ludzie46
wychwycono przede wszystkim motyw strajku w sprawie podniesienia norm i kr¿cenia Þ lmu propagandowego Drugie
ïniadanie w naszych fabrykach. ReČyser rewelacyjne oddaÙ absurd sytuacji – pokazaÙ dyktowanie sloganów, budowanie tÙa
z akwarium.
Pojawiajca si¿ w Þ lmie posta° nadzorcy brygady, zwanego AnioÙem oraz historie zwizane z wi¿Ċniarkami zaczerp-ni¿te zostaÙy z opowiadania AnioÙ47. To tam pojawiÙa si¿ peÙna napi¿cia scena, w której wi¿Ċniarki pomagaÙy m¿Čczyznom
Ùadowa° zÙom. Kadry, w których dÙonie m¿Čczyzn i kobiet muskaj si¿, wydaj si¿ naÙadowane erotyzmem. Erotyzmem przesikni¿te zostaÙy teČ sceny, gdy kobiety i m¿ČczyĊni mħ aj si¿ przy ÙaĊni. J. Menzel wykorzystaÙ równieČ motyw ze wspomnieÚ nadzorcy – histori¿ wi¿Ċniarki, która wdaÙa si¿ w romans. Jedyn moČliwoïci zaspokojenia jej potrzeb Þ zycznych byÙo zbliČenie przez pÙot. Rozbudowano wtek z opowiadania Odlew i odlewy o miÙoïci skazanej, najmÙodsze-go z pracowników zÙomowiska. Obserwujemy rozwój ich zwizku, ïlub i sytuacj¿, gdy role maÙČonków si¿ zamieniÙy i to chÙopak traÞ Ù na przymusowe roboty, a dziewczyna wyszÙa na wolnoï°. PojawiÙa si¿ równieČ zupeÙnie nowa histo-ria – maÙČeÚstwo nadzorcy AnioÙa z Cygank. Jej kreacja w Þ lmie przywodzi na myïl „dzikiego ptaka” – kobieta miaÙa problemy z oswojeniem si¿ z nowym domem, sypiaÙana szaÞ e. AnioÙ nie potraÞ Ù poradzi° sobie z jej niedost¿pnoïci i nieïmiaÙoïci.
Film oddaje przygn¿biajcy obraz zÙomowiska przy hucie, sterty zniszczonych maszyn do pisania – symbolu inteli-gencji, fragmenty nap¿dów gsienicowych. PejzaČ wydaje si¿ by° lekko post apokaliptyczny. A na tym tle ludzie próbuj cieszy° si¿ maÙymi sprawami, próbuj jakoï sobie radzi°, mimo iČ uwi¿zieni s w tej przestrzeni i w tym czasie jak tytu-Ùowe skowronki w klatce.
Najpi҄kniejsze wҝosy w mieҲcie
W opowiadaniu PostrzyČyny48(1976) B. Hrabal wysnuÙ opowieï° o Čyciu w nymburskim browarze. WspominaÙ
miej-sce, w którym si¿ wychowaÙ. Po raz kolejny w jego prozie pojawiaj si¿ bohaterowie mu najbliČsi – jego rodzice Francin 41 TamĪe, s. 94.
42 J. Menzel (reĪ.), SkĜivánci na niti, 1990. 43 B. Hrabal, Sprzedam…, dz. cyt. 44 M. Zgustová, Bohumil…, dz. cyt., s. 162 45 A. Kaczorowski, Gra…, dz. cyt., s. 87.
46 B. Hrabal, Dziwni ludzie, [w:] TenĪe, Sprzedam…, dz. cyt. 47 B. Hrabal, Anioá, [w:] TenĪe, Sprzedam…, dz. cyt. 48 B. Hrabal, PostrzyĪyny, [w:] TenĪe, Pociągi…, dz. cyt.
i Maryška oraz stryjaszek Pepin49. Wtki autobiograÞ czne przewħ aj si¿ praktycznie przez caÙ jego twórczoï°. Akcja
Po-strzyČyn ma jednak miejsce zanim si¿ urodziÙ. Narratorem zostaÙa jego matka. Jest to opowieï° o pi¿knej kobiecie, której
wÙosy byÙy skarbem wszystkich mieszkaÚców miasta, i której zachowanie nadawaÙo kolorytu ich Čyciu50. Jej urok potraÞ Ù
oczarowa° kaČdego. J. Menzel genialnie oddaÙ w Þ lmie, to jak ta kobieta dziaÙaÙa na m¿Čczyzn51. Byli w stanie wybaczy°
jej wszystko a jej uroda zakÙócaÙa im ich codzienne czynnoïci. Szczególnie wymowna jest scena, gdy wojewoda mówi do ksi¿dza, Če kobiety maj w sobie podÙoï° i w tym momencie mħ a ich Maryška na rowerze. Gdy wracaj do rozmowy, ten sam m¿Čczyzna mówi juČ, Če kobiety s jedynym dobrem na ïwiecie.
Z wielkim wyczuciem i zmysÙowoïci J. Menzel wykreowaÙ obraz miÙoïci maÙČonków. ChociaČ cz¿sto zobaczy° moČ-na zmartwion twarz FrancimoČ-na, patrzcego moČ-na wybryki Čony, to ich relacja przedstawiomoČ-na zostaÙa jako niezwykle czuÙa. Szczególnie widoczne jest to w ich maÙym rytuale, w którym Francin kazaÙ obszukiwa° siebie, bo gdzieï w ubraniu ukryÙ prezent dla Čony.
Wydawa° by si¿ mogÙo, Če spokój w ich domu zaburzy przyjazd brata Francina, Pepina, jednak Þ lm pokazuje, Če Ma-ryška po prostu wreszcie zyskuje kompana do realizacji wszystkich szalonych pomysÙów. Pepin wprowadziÙ do browaru chaos i haÙas. Zapytany dlaczego tak si¿ wydziera, odrzekÙ, Če to nie on, Če to ktoï w nim52. I faktycznie, w Þ lmie Pepin bez
przerwy krzyczy. Nie sÙycha° z jego ust Čadnego normalnie wypowiedzianego sÙowa.
ReČyser pokazaÙ w PostrzyČynach kunszt tworzenia maÙych, ale niezwykle wymownych kadrów, znany juČ z jego wczeïniejszych Þ lmów. Przyspieszone uj¿cia rbania drewna (po przyjeĊdzie Pepina) wprowadzaj widza w nastrój cha-osu, jaki temu bohaterowi towarzyszy. KoÚ, oddajcy mocz na pierwszym planie, burzy wzniosÙoï° chwili prezentacji radia, które ma odmieni° Čycie ludzi. Rozbieranie si¿ i kpiel Maryški pokazuj jej niezwykÙ zmysÙowoï°.
Szczególnie istotna w Þ lmie jest ostania scena, która nie pojawiÙa si¿ w opowiadaniu53. JuČ po tytuÙowych
postrzy-Čynach, gdy Maryška ïci¿Ùa swe pi¿kne wÙosy na „chÙopczyc¿”, maÙČonkowie przyjeČdČaj na rowerze na polan¿. Tym razem to Čona kaČe Francinowi obszuka° si¿, aby znalazÙ prezent. MČ dotyka róČnych miejsc na jej ciele, aČ w koÚcu ona prowadzi jego r¿k¿ do brzucha i mówi „tutaj nosz¿ dla ciebie maleÚkiego pisarza”. Ta scena, jakČe romantyczna, zdaje si¿ by° prób powizania ostatecznie tego mÙodego maÙČeÚstwa z B. Hrabalem. W scenariuszu zapewne chciaÙ zaakcento-wa°, jak bliska jest mu ta historia.
gwi҄to Ӑycia
W zbiorze opowiadaÚ gwi¿to przebiïniegu54 B. Hrabal wykreowaÙ obraz Čycia w maÙej miejscowoïci na brzegu lasu,
spotkaÚ przy kuß u piwa, nietuzinkowych postaci (zawodowego planisty pana Metka, ajenta gospody pana Novaka). Po raz kolejny postawiÙ si¿ teČ w nowej roli jako narrator – w opowiadaniu Najpi¿kniejsze oczy55 przedstawia Čycie w lesie,
polowanie i samotnoï° z punktu widzenia maÙego jelonka.
W gwi¿cie przebiïniegu J. Menzel znowu zmierzyÙ si¿ z wykreowaniem jednego spójnego ïwiata z wielu opowiadaÚ56.
Miasteczko nie jest idylliczne – pokazane zostaÙy dzikie zÙomowiska, potrcony królik na poboczu. MieszkaÚcy naduČy-waj alkoholu, cigle ogldaj telewizj¿, kÙóc si¿, nie maj zbyt wielu pozytywnych cech – nie jest to typowo hrabalowskie przestawienie bohaterów. Jednak wÙaïnie tak Hrabal przedstawiÙ ten ïwiat w opowiadaniach57.
Ciekawym zabiegiem jest posÙuČenie si¿ w Þ lmie postaci biegacza – co jakiï czas w tle wydarzeÚ pojawia si¿ kadr z biegncym m¿Čczyzn. Rczy on w pewien sposób poszczególne motywy i wydarzenia.
ReČyser umiej¿tnie wykorzystaÙ grotesk¿. Motyw sporu myïliwych o dzika oscyluje na granicy absurdu. M¿ČczyĊ-ni, w szale, kÙótM¿ČczyĊ-ni, depcz po zwierz¿ciu, przepychaj si¿. A uczniowie obserwuj ich ze szkolnego okna. Nast¿pnie, na uczcie, kaČda grupa przekr¿ca gÙow¿ dzika w swoj stron¿.
Ciekawie pokazana w adaptacji zostaÙa posta° Franca, który, gdy tylko mógÙ, uciekaÙ od krzyczcych na niego córki i Čony. Z luboïci ogldaÙ si¿ za dziewczynami, gdy tylko mógÙ, zagldaÙ do gospody, nie miaÙ ochoty na prac¿. W postaci
49 A. Kaczorowski, Gra…, dz. cyt., s. 133. 50 P. Hames, Czechosáowacka…, dz. cyt., s. 316. 51 J. Menzel (reĪ.), PostĜižiny, 1980. 52 B. Hrabal, Pociągi…, dz. cyt., s. 93. 53 Zob. TamĪe.
54 B. Hrabal, ĝwiĊto przebiĞniegu, Warszawa 2011.
55 Zob. B. Hrabal, NajpiĊkniejsze oczy, [w:] TenĪe, ĝwiĊto…, dz. cyt. 56 J. Menzel (reĪ.), Slavnosti snČženek, 1983.
Leliego, przywoČcego na rowerze jedzenie przyjacioÙom, scenarzyïci zawarli takČe cechy innego bohatera z opowiadaÚ – pana Metka, zawodowego planisty, który magazynowaÙ mnóstwo okazyjnie zakupionych przedmiotów. W Þ lmie dwu-krotnie pojawia si¿ sam Hrabal – podlewa grzdki i siedzi pod gospod.
J. Menzel po raz kolejny posÙuČyÙ si¿ wymownymi kadrami. Film rozpoczyna si¿ uj¿ciem na domy w lesie, z których wydobywaj si¿ dĊwi¿ki telewizora. Obraz pi¿knego lasu zamienia si¿ w widok na dzikie wysypisko ïmieci. W adaptacji wykorzystano nawet motyw kóz, podróČujcych ze swoim wÙaïcicielem samochodem. W kilku kadrach pokazane zosta-Ùy wszystkie przedmioty, zgromadzone przez Leliego w zakamarkach szopy. To w tych obrazach pokazana zostaÙa caÙa rzeczywistoï°, w jakiej Čyj bohaterowie.
Czas dojrzeѴ do szcz҄Ҳcia
Powieï° ObsÙugiwaÙem angielskiego króla58 (1971) jest wyjtkiem w dorobku B. Hrabala ze wzgl¿du na proces
twór-czy. Wczeïniej pisarz dÙugo pracowaÙ nad poszczególnymi opowiadaniami, zmieniaÙ je, tworzyÙ róČne wersje. Utwory w pewien sposób dojrzewaÙy w jego ïwiadomoïci. Natomiast ta ksiČka powstaÙa w cigu osiemnastu dni i nie zostaÙa zmodyÞ kowana przez autora59.
Autor wysnuÙ opowieï° o Janie Dít», który zaczÙ karier¿ w gastronomii sprzedajc parówki na dworcu. Bohater opi-saÙ swoj histori¿, poszczególne miejsca pracy i ludzi. Czytelnik poznaje Čycie bohatera który jest pikolakiem, kelnerem, a nawet wÙaïcicielem hotelu. gledzi jego dČenia do stania si¿ milionerem, jego pierwsze doïwiadczenia z kobietami. Dít» opowiada o swoich idolach – zamoČnym sprzedawcy wag Waldenie i oberze hotelu „ParyČ“, który potraÞ Ù rozpozna°, co b¿dzie zamawiaÙ kaČdy klient. Gdy nastaÙ czas okupacji, Dít» zakochaÙ si¿ w Niemce, Lízie. Czesi nie chcieli przyjmowa° go do pracy i siÙ rzeczy doÙczyÙ do stronników okupanta. ZaczÙ pracowa° w oïrodku rozwoju rasy aryjskiej, który póĊ-niej przeksztaÙcono w miejsce rekonwalescencji inwalidów wojennych. Aby sta° si¿ m¿Čem Lízy musiaÙ dowieï° swoich niemieckich korzeni oraz m¿skoïci. ona przywiozÙa mu z warszawskiego geĴ a kolekcj¿ znaczków. Zgin¿Ùa w nalocie bombowym, a po wojnie jej znaczki sprawiÙy, Če Jan staÙ si¿ milionerem. Krótko cieszyÙ si¿ majtkiem, bo zostaÙ on skon-Þ skowany, a bohater traskon-Þ Ù do wi¿zienia dla bogaczy. Opowiada swoj histori¿ Čyjc na pograniczu CzechosÙowacji, gdzie po wyjïciu z wi¿zienia zostaÙ skierowany na roboty. Jest pogodzony ze swoim losem i odnalazÙ szcz¿ïcie.
Poprzez kreacj¿ takiego nietypowego bohatera, jakim byÙ Dít», B. Hrabal usiÙowaÙ po raz kolejny pokaza°,Če ïwiat nie jest czarno-biaÙy. PróbowaÙ go rozgrzeszy°, bo przecieČ Jan nie chciaÙ nikomu zrobi° krzywdy. Jego losy zÙoČyÙy si¿ niefortunnie60.
Wyjtkowa jest równieČ adaptacja ObsÙugiwaÙem angielskiego króla61, poniewaČ jest to jedyny Þ lm J. Menzla na
podsta-wie prozy B. Hrabala, do którego scenariusz napisaÙ bez pomocy pisarza. StaÙo si¿ to dlatego, Če obraz powstaÙ dÙugo po ïmierci pisarza (Þ lm pojawiÙ si¿ na ekranach kin w 2006 r.). ByÙo to duČe wyzwanie i nie sposób orzec, czy autorowi odpo-wiadaÙby taki sposób przedstawienia losów Jana Dít». Jednak po stworzeniu pi¿ciu Þ lmów z jego pomoc J. Menzel wiele od niego si¿ nauczyÙ, podchwyciÙ pewne techniki oraz zbliČyÙ si¿ do jego sposobu myïlenia i patrzenia na dzieÙo. Ponadto od ostatniej ekranizacji prozy Hrabala min¿Ùo trzynaïcie lat. ZmieniÙ si¿ system polityczny w Czechach, zaszÙy zmiany w kinematograÞ i i na pewno w pewien sposób doszÙo do modyÞ kacji odczytywania dzieÙ pisarza.
Film pokazaÙ Dít», wychodzcego z wi¿zienia po czternastu latach i skierowanego do naprawiania dróg na pograni-czu. M¿Čczyzna snuje swoj opowieï°. Retrospekcje nakr¿cono w jasnych wyrazistych barwach, natomiast kolory w sce-nach z jego teraĊniejszego Čycia s bardziej przygn¿biajce.
Scena z roznoszeniem na peronie parówek zrealizowana zostaÙa w konwencji niemego Þ lmu, co spot¿gowaÙo komizm kreacji bohatera. J. Menzel pokazaÙ zaradnoï° mÙodego kelnera w drobnych gestach – chÙopak szybciej niČ wspóÙpracow-nik si¿ga po napiwek, doradza klientom w grze w szachy. Porzdek i synchronizacj¿ dziaÙaÚ w hotelu „Cichy kcik” re-Čyser zaakcentowaÙ poprzez nagÙe zastopowanie i wznawianie ruchu. Bardzo wymowna jest scena, gdy jeden z bogatych goïci hotelu odpala sobie cygaro pÙoncym banknotem. ReČyser uchwyciÙ w ten prosty sposób stosunek do pieni¿dzy, jaki cz¿sto miewaj zamoČni ludzie.
Przedstawiajc w Þ lmie okupacj¿, reČyser wykorzystaÙ nowe ïrodki wyrazu. Scena miÙoïci gÙównego bohatera i Lízy przeplatana jest archiwalnymi uj¿ciami dokumentalnymi, przedstawiajcymi maszerujcych nazistów. Podczas
bada-58 B. Hrabal, Obsáugiwaáem…, dz. cyt. 59 A. Kaczorowski, Gra…, dz. cyt., s. 137. 60 TamĪe, s. 134-135.
nia lekarskiego Jana w tle w radiu sÙycha° byÙo odczyt listy zamordowanych. MÙodzieniec czuÙ groz¿ wojny, ale musiaÙ sprosta° temu, co przyniesie mu maÙČeÚstwo z Niemk. W scenie, gdy Líza miaÙa zajï° w ciČ¿, zamiast wpatrywa° si¿ w m¿Ča, patrzyÙa na portret Hitlera. Jej peÙen uczucia wzrok ïwiadczy o tym, Če miÙoïci jej Čycia nie jest Dít», a idea wiel-koïci rasy aryjskiej i narodu niemieckiego. Gdy Niemcy zacz¿li odnosi° poraČki, basen z pÙywajcymi mÙodymi Aryjkami zamieniÙ si¿ w basen peÙen inwalidów wojennych. Podczas nalotów Líza umarÙa pod gruzami próbujc ratowa° walizk¿ ze znaczkami – symbol nadziei na ich wspólne dostatnie Čycie. Dzi¿ki tej walizce po wojnie Jan staÙ si¿ milionerem. ReČy-ser pokazaÙ zachwyt bohatera nad wyïnionym statusem spoÙecznym poprzez scen¿, w której Jan w swoim wielkim hotelu tapetuje ïcian¿ banknotami. Znaczca jest równieČ jedna z ostatnich scen wspomnieÚ bohatera, gdy w wi¿zieniu byli mi-lionerzy peÙni beztroski rozdmuchuj pierze. Mimo cieČkiej sytuacji zachowuj pogod¿ ducha, bo przecieČ zawsze im si¿ w Čyciu wszystko udawaÙo. PodstarzaÙy Jan, pracujcy w lasach pogranicza, otwiera gospod¿ i wreszcie odnajduje spokój. Historia, któr J. Menzel przetÙumaczyÙ na j¿zyk Þ lmu jest niebanalna. Majc przed sob niewinn twarz bohatera, nie sposób uwierzy° w jego kolaboracj¿ z wrogiem, w jego wyrachowanie. Jego twarz próbuje pokaza°, Če przecieČ mógÙ by° czÙowiekiem nieïwiadomym, nieasertywnym i to wÙaïnie jego sÙaby charakter pchnÙ go do zdrady ojczyzny. A przecieČ on tylko chciaÙ zosta° milionerem.
Film jako wynik dodawania
Poprzez adaptacj¿ prozy reČyser nadaje opowieïci nowy wydĊwi¿k. Na ekranie ogldamy jego spojrzenie na opisan histori¿, jego wyobraČenie. Przepuszcza on sÙowa przez swój Þ ltr i kreuje z nich obrazy. Istotne jednak jest to, aby w owym procesie nie zatraciÙ treïci dla ksiČki najwaČniejszych i nie ingerowaÙ w podstaw¿ struktury danego opowiadania. Jeïli reČyser chce najwierniej przekaza° zamysÙ pisarza, najlepsz dla niego sytuacj b¿dzie opracowanie scenariusza z samym pomysÙodawc historii. Tak staÙo si¿ w przypadku B. Hrabala i J. Menzla. MoČe si¿ wydawa°, Če praca z autorem ksiČki ogranicza sposoby interpretacji dzieÙa. Jednak to reČyser kreuje na podstawie scenariusza realny obraz.
B. Hrabal i J. Menzel stali si¿ wspóÙpracownikami troch¿ z przypadku. Natomiast to, co razem stworzyli przypadko-wym nazwa° nie moČemy. Wynikiem ich kooperacji staÙo si¿ szeï° wyjtkowych obrazów, które zajmuj waČn pozycj¿ w czeskiej kinematograÞ i.
Bibliografia Teksty ĊródÙowe:
[1] Hrabal B., ObsÙugiwaÙem angielskiego króla, Warszawa 2011. [2] Hrabal B., PereÙki na dnie, Warszawa 2011.
[3] Hrabal B., Pocigi pod specjalnym nadzorem. PostrzyČyny, Kraków 2004. [4] Hrabal B., Sprzedam dom, w którym juČ nie chc¿ mieszka°, Warszawa 2009. [5] Hrabal B., gwi¿to przebiïniegu, Warszawa 2011.
KsiČki:
[6] Hames P., CzechosÙowacka Nowa Fala, GdaÚsk 2009. [7] Hrabal B., Zbyt gÙoïna samotnoï°, Izabelin 2003. [8] Kaczorowski A., Gra w Čycie, WoÙowiec 2004. [9] Kaczorowski A., Europa z pÙaskostopiem, WoÙowiec 2006.
[10] Ku²era J., Na co zwraca° uwag¿ podczas badania dzieÙa Þ lmowego, [w:] A. GwóĊdĊ (red.), Czeska myïl Þ lmowa. T. 2, ReguÙy gry, GdaÚsk 2007. [11] Liehm A., Filmy pod specjalnym nadzorem. Doïwiadczenie czechosÙowackie, „Film na gwiecie” 2003, nr 404.
[12] Nawrocki W., WspóÙczesnoï° i historia, Katowice 1982. [13] Skawara J., Nowy Þ lm czechosÙowacki, Warszawa 1968.
[14] Svíták I., Bohaterowie wyobcowani, [w:] A. GwóĊdĊ (red.), Czeska myïl Þ lmowa. T. 2, ReguÙy gry, GdaÚsk 2007. [15] Zgustová M., Bohumil Hrabal, WrocÙaw 2000.
Filmografia:
[16] Menzel J. (reČ.), Obsluhoval jsem anglického krále, 2006. [17] Menzel J. (reČ.), Ostìe sledované vlaky, 1966. [18] Menzel J. (reČ.), Perli²ky na dn», 1965. [19] Menzel J. (reČ.), Postìižiny, 1980. [20] Menzel J. (reČ.), Slavnosti sn»ženek, 1983. [21] Menzel J. (reČ.), Skìivánci na niti, 1990.
