Teodozja Rittel
"Miłość nieprzykładna" Elżbiety
Drużbackiej Rozwinięcie
intertekstowe motywu orła i słońca
(konteksty interpretacyjne)
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,
5-19
Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis
Fo lia 20
Studia Historicolitteraria IV (200 4)
T e o d o zja Rittel
"Miłość nieprzykładna" Elżbiety Drużbackiej
Rozwinięcie intertekstowe motywu
orła
i
słońca
(konteksty interpretacyjne)
1.
"Przestrzenie miłości" w tekstach Drużbackiej
W w i e r s z o w a n y c h t e k s t a c h E lż b i e t y D r u ż b a c k ie j o d n a jd u j e m y r ó ż n e “ p r z e s tr z e n ie m ił o ś c i ” . J e s t to : m iło ś ć “ p o n a d c z a s w y n i e s i o n a ” z F a b u ł y o k s ią ż ę c iu
A d o l f i e d z ie d z ic u R o x o l a n j i x, m iło ś ć “ p r z y k ła d n a , p r z y z w o i t a ” , z k tó r e j “ k a ż d y n ie
z g o r s z e n ie , a le n a u k ę b r a ć m o ż e , ż e m iło ś ć z m o d e s t y ą , p r z y a s s y s te n c y i w s ty d u z r o z u m e m , p r z y b a c z n o ś c i n a h o n o r y o b e c n o ś ć , b o s k ą z a b r o n i o n a n ie j e s t , o w s z e m c h w a l o n a ” , z A r k a d i i s z c z ę ś li w ą z w a n e j 2 . N a jle p ie j j e d n a k , z d u ż ą e r u d y c j ą i ś m i a ł o ś c ią , u k a z u j e a u to r k a m iło ś ć “ n i e p r z y k ła d n ą , n i e p r z y z w o it ą ” 3 w p r z e w i e r s z o w a - n y m p r z e z n i ą Ż y c iu św . D a w i d a k r ó l a I z r a e l s k i e g o 4. S ą t u p r z y k ła d y m iło ś c i “ k a z ir o d c z e j ” A m o n a k u s io s tr z e T a m a r z e , o k tó r e j c z y ta m y , że:
S zatan m u też dał ra d ę u czy n ić się ch o rem , Ż eb y sio stra je ś ć b ra tu p rz y n io s ła w ieczo rem ; Jakoż tej sztuki zaży ł, ch y trze się obrócił. K ró tk o m ó w iąc, ż e c z y s tą p a n n ę z e s r o m o c i ł 5;
1
Fabuła o książęciu Adlofie dziedzicu Roxolanji, [w:] Poezje Elżbiety Drużbackiej, wyd. przez Jana Nepomucena Bobrowicza, Lipsk 1837, t. II, s.183-259.
2
Arkadia szczęśliwa. Poemat. Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, Sygn. 1354, s.1. Objaśnienia zna czenia słowa modestya ‘skromność, grzeczność’, por. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Lwów1807-1815, t. III, s. 148.3
U Lindego: przykładność to zbiór przykładnych przymiotów mogących służyć za wzór do naśladowania (t. IV, 645); miłość nieprzykładna byłaby zatem zaprzeczeniem owych przymiotów jako miłość nieprzystojna, niestosowna, nieprzyzwoita, niegodziwa i właśnie nieprzykładna (t. IV, 691) - hasło przystojność.
Ze Skargi notuje Linde wyrażenie: prawa miłość i ślepa miłość (t. III, 114).
4
Opisanie życia świętego Dawida króla Izraelskiego, [w:] Poezje Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. II, s. 1-127.5
Opisanie życia świętego Dawida króla Izraelskiego, t. II, s. 90, w. 27-30. Objaśnienie znaczenia słowam ił o ś c i “ c u d z o ł o ż n e j ” D a w i d a i B e t s a b e , o k tó r e j D r u ż b a c k a m ó w i z p o tę p ie n ie m : O am ory bezecne! O w łasn o ści cudza!
Jak w as szatan s u b t e l n y m sp o so b em ułudza. N ic to k o ch ać m ężatk ę, nic to , że ciężarna, N ic m ęż a z ab ić ka za ć, w szy stk o to rzecz m arn a ” 6;
m ił o ś c i n i e s to s o w n e j, a le “ u z d r a w i a ją c e j ” , c z y li o ty m : C o lu d zi stary ch n a czas do cie p ła p orusza:
M ło d ziu ch n ą, p ięk n ą, ład n ą, sp ro w ad zić p an ien k ę, K a za ć je j k ró tk ą n o sić n a d k o stk i sukienkę; N ie c h szyję b ia łą i p ierś c h u stk ą n iezasłan ia, N ie c h się k ró lo w i zran a, n a n o c nisk o k łan ia, N ie c h go głaszc ze p o d b ro d ę, n ie c h go k a r e s s u j e , N ie c h m u je ś ć , pić p o d a je , z a w sz e u słu g u je 7;
w y j a ś n i a j ą c p r z y t y m ó w s e k r e t, r z e k o m o z P li n i u s z a w z ię ty , w k t ó r y m s ta r y D a w i d z a m ie s z k u je z m ł o d ą d z ie w c z y n ą A b i s z a y , p o c h o d z ą c ą z S z u n e m , k t ó r a p i e l ę g n u je s ę d z iw e g o k r ó l a i o g r z e w a g o s w o im c ia łe m , p o r . P i e r w s z ą K s i ę g ę K r ó le w s k ą :
S zukano w ięc pięknej d ziew czy n y w c ały m k raju izraelsk im , aż w re sz c ie z n alezio n o S zu n e m itkę
A b is za g i p rzy p ro w ad zo n o j ą do k ró la
D ziew c z y n a ta b y ła n ad zw y czaj piękna. C hoć m ia ła staran ie o k ró la i o b słu g iw ała go, k ró l się do niej n ie z b liż y ł (1 K rl 1,3)8. D r u ż b a c k a k o n k lu d u je :
C hoć w je d n e m łó ż k u sypia z k ró lem d n i z e trzy sta, P rz e cie A b iz a j p an n a, p o c z c i w a i c z y s ta 9.
O p r ó c z D a w i d a k r ó la I z r a e l s k i e g o D r u ż b a c k a w in n y c h s w o ic h t e k s ta c h o p is u je t e ż m iło ś ć “ c h o r o b li w ą ” d o n i e l e tn i e j , c z y l i r o z w a ż a “ n ie z w y c z a j n e g u s t a w m ił o ś c i” , o k t ó r y c h p is z e ta k :
Ja ro k dziesiąty w o jn ę n ie p o d T ro ją w iodę, N ie H elen a, lecz d z i e c k o , d o k u cza m i m łode, O ty m m ó w iąc , y teraz, p o t czuję n a ciele,
6
Opisanie życia świętego Dawida króla Izraelskiego, t. II, s. 84, w. 11-14. Objaśnienia znaczenia słowasubtelny ‘niegruby, delikatny, cienki, wymyślny’, por. S.B. Linde, Słownik..., t. V, s. 496.
7
Tamże s. 115, w. 18-25. Objaśnienie znaczenia słowa karessuje, por. S.B. Linde, Słownik..., t. II, s. 319, gdzie kares z franc. ‘umizg’.8
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań-Warszawa 1980, wyd. trzecie. Przy odniesieniach do Biblii podaję w nawiasie sigla biblijne, zgodnie z tym właśnie źródłem. Tu chodzi o Pierwszą KsięgęKrólewską (1 Krl 1,3).
9
Poezje Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. II, s. 116, w. 21-22. Objaśnienie znaczenia słowa poczciwa ‘moralnie uczciwa, cnotliwa’, por. S.B. Linde, Słownik..., t. IV, s. 198."Miłość nieprzykładana” Elżbiety Drużbackiej. Rozwinięcie intertekstowe... 7 Z n ak w sty d u , ż e m trz e c h le tn ią p o k o c h ał A ste llę,
Im częściej z n iew in n em i m o je łąc zę u sta
T y m m ocniej lgnę, b o w n ich są n i e z w y c z a j n e g u s t a 10.
J e s t to m iło ś ć R o x o l a , d o r o s łe g o m ę ż c z y z n y , b o h a t e r a H i s t o r i i c h r z e ś c i ja ń s k i e j
X i ę ż n y E le f a n ti n y d o n ie le tn ie j A s t e l l i.
W ie le u w a g i p o ś w ię c a t e ż a u to r k a m ił o ś c i “ w y w ię d łe j s ta r y c h ” , a z w ł a s z c z a “ a m o r o m k o b i e t ” , o k t ó r y c h w p o e m a c i e L a i s m ó w i:
N ie m iło czy tać, a d opieroż p atrzeć, n a tw a rz, co j ą w iek p o fałd o w ał stary, R aczej fałszy w e trze b a f a r b y z a t r z e ć , N iź li dać z re szty B oginiej ofiary P o lat p ięd z iesią t k a ż d a biało g ło w a, N iech aj z w ierciad ło stłucze albo s c h o w a 11.
N a d to D r u ż b a c k a w s w o im D a w id z ie p o łą c z y ła b y ł a “ g r z e c h c u d z o łó s tw a ” D a w id a z B e ts a b e z “ m ił o ś c i ą lu b ie ż n ą ” s ta r c ó w w s to s u n k u d o Z u z a n n y , r o z s z e r z a ją c t y m s a m y m w y p o w ie d ź n a k ą p ie l w s z y s tk i c h d a m , “ c o s ię w r z e k a c h p l e s z c z e c i e , n ie w w a n n i e ” 12. N o w o ś c i ą w s t o s u n k u d o p ie r w o w z o r u B i b li i i d o J. K o c h a n o w s k i e g o , j e s t t u p r z e d s t a w i a n i e e r o ty z m u m ę ż c z y z n p o p r z e z n a g a n n e z a c h o w a n ia k o b ie t. T o t e ż w y p o w ie d z i D r u ż b a c k ie j n a t e m a t “ c n o ty n ie w in n o ś c i ” o b u p a ń b r z m i ą j a k ż a r t lite r a c k i, c z y t e ż i r o n ia o p a r ta n a r e la c ji a n ty n o m ic z n e j w s t o s u n k u d o B e ts a b e :
A le i ty B e tsa b e , g o d n aś kary słusznej,
Ż e ś się m y ła w p ro sp e k cie s a m o ł ó w k i dusznej, G d y b y skrom ność p o c zc iw y ch ż o n w to b ie m ieszk ała , D a lejb y ś o d p e rsp ek ty w p a ń sk ich unikała!
S trzeżcie się o d tą d k ąp ać w sad z aw k a ch m ężatk i, C z y m w ie lo m m ęż c z y z n n a g rz ec h d ajecie zad a tk i (...) i d o s a m e j Z u z a n n y :
N ie zn a ła b y p o tw arzy cn o tliw a Z u z a n n a , G dyby n ie o g ro d o w a m y ła j ą fontanna; Z ac h ęc a ła sw em z im n e m p ry sk an iem n a ciało,
10 Historia Chrześcijańska Xiężny Elefantiny Eufraty - Elżbiety z Kowalskich Drużbackiej, Poznań 1769, argument XV, s.102, w. 15-29. Pisownia zgodna ze źródłem tekstu. Objaśnienie znaczenia słowa gusta ‘upodobanie, kochanie się w czymś, smak’, por. S.B. Linde, Słownik...., t. II, s. 152.
11 Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z różnych autorów zebrane, Warszawa 1776, t. XIII, cz. II, s. 351, w. 1-6. Objaśnienie znaczenia słowa farba ‘barwidło, rumienidło, bielidło’, por. S.B. Linde, Słownik..., t. I, s. 630.
12 Poezje Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. II, s. 78, w. 11, Objaśnienie słowapleszczeć się, ros. nnecKaTtca ‘z plaskiem wodą się oblewać’, por. S.B. Linde, Słownik..., t. IV, s. 153.
A ż z tych. ch ło d ó w , d w ó ch sta rcó w w m a lig n ie z o s ta ło 13.
Ł a tw o z a u w a ż y ć , ż e a u to r k a j e s t t u o w ie le ł a s k a w s z a d l a a m o r ó w s t a r y c h m ę ż c z y z n n iż d l a k o b i e t i i c h “ w y w ię d łe j s t a r o ś c i” . W p r z y p a d k u p a n ó w j e s t to z w y k le “j a r a s t a r o ś ć ” , k t ó r ą s y m b o liz u je c z o s n e k z n a w i ą z a n i a m i d o p r z y s ł ó w , j a k o p r e - w z o r c ó w , o b e c n y c h w j ę z y k u :
“ S ta r z y , g d y s i w i e ją s z a le ją ” i “ W s t a r y m p i e c u d y a b e ł p a li ” , a ta k ż e “ I m k o t s ta r s z y , t y m o g o n t w a r d s z y ” 14.
U D r u ż b a c k ie j m a m y t u n a s t ę p u j ą c e p r z e tw o r z e n ie : S ą teraz starcy, k tó rzy o d głow y s z ę d z i w i ,
A le o d n ó g ja k m ło d zi, ta k z d ro w i, ta k ż y w i15 i z a z n a c z a :
C zęsto k ro ć się d z ia d o w ie o to tro szcząc sm ucą, Ż e n ie oni p o k u sy , lecz ich te porzucą, B ą d źż e i ty o strożny D a w id zie w starości,
B y ś w to n iew p ad ł, co u sz ło d n io m tw ojej m łodości. T erazb y szp etn ie b y ło , gd y b y ć to p rzy zn ali, Ż e w sta rym p ie c u d ia b eł ogień so b ie p a l i 16.
D o d a jm y , ż e m o ty w c z o s n k u , j a k o s y m b o l u “j a r e j s t a r o ś c i ” m ę ż c z y z n , w y k o r z y s t a ł te ż , w p r z e k ł a d z i e R a b e l a i s ’g o G a r g a n tu a i P a n ta g r u e l , T a d e u s z Ż e l e ń s k i ( B o y ) . O to a m p l i f ik a c j a B o y a z w y p o w ie d z i P a n u r g a :
W y m aw iasz m i m o ją s iw ie ją cą szczeć, a n ie w id zisz, że o n a je s t n atu ry c zo sn k u , u k tó reg o w id z isz g ło w ę b iałą , a ch w ast zielo n y , sterczący i k rz e p k i17.
S p o r a g r u p a t e k s tó w p o z w a l a tr a k t o w a ć D r u ż b a c k ą j a k o “ p ie w c z y n ię m ił o ś c i ” i p r o p a g a t o r k ę “ z a l o t ó w c y w i li z o w a n y c h ” , z g o d n y c h z p o e t y k ą b a r o k u i s a m e g o
O w i d i u s z a 18, k tó r e g o te k s ty z n a ł a i c e n iła , p is z ą c o t y m w A r k a d ii:
K to szuka eru d y cy i, w c zy m je s t w ie rszo w dusza, Z n ay d z ie w A th e n a c h G re ck ic h d ziś O w id yu sza ,
13
Poezje Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. II, s. 78, w. 5-10 i 13-18, Objaśnienie słowa samołowka ‘ła- paczka’, z ros. caMonoBt, por. S.B. Linde, Słownik..., t. V, s. 215. Por. też Opowiadanie o Zuzanniez Księgi Daniela (13,1-64) [w:] Pismo Święte..., op. cit., s. 1048-1050 i J. Kochanowskiego, Zuzanna, Dzieła polskie, Warszawa 1980, s. 87-91, oprac. J. Krzyżanowski.
14
Por. przysłowia na ten temat notowane w Słowniku S.B. Lindego, t. V, s. 273 i 443.15
Poezje Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. II, s.78, w. 17-18; Objaśnienie znaczenia słowa szędziwi ‘siwi, szadzią okryci’, por. S.B. Linde, Słownik ..., t. V, s. 575.16
Tamże, t. II, s. 116, w. 9-14.17
F. Rabelais, Gargantua i Pantagruel, Warszawa 1955, t. I, s. 424 (przekł. T. Żeleński Boy); por. też hasło czosnek, [w:] Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, pod red. J. Krzyżanow skiego, Warszawa 1969, t. I, s. 389, tamże przykład z J. Kochanowskiego D o dziewki, Fraszki, ks. III, s. 191, w. 5-8.18
Jest to właśnie ów color poeticus Owidiusza, jego lusor amorum, por. Owidiusz, Metamorfozy, oprac. S. Stabryła, Wrocław 1996, s. XXI i XLV; tamże ‘sztuka zalotów cywilizowanych’."Miłość nieprzykładana” Elżbiety Drużbackiej. Rozwinięcie intertekstowe... 9 O w o co z g o ła św iat m ia ł z am k n ięteg o w skrzyni,
T o w szy stk o w y n aleź li d o w cip n i G re c z y n i19. o r a z z g r a b n ie w s w o ic h w i e r s z a c h r o z w i ja ła 20:
C z u ją lu d zie, czuje zw ierz , czuje to co żyje, M o c p a n i z której w ła d zy n ik t się n i e w y b i j e , P o rzu ć u p o ry , zażyj p o k o ry 21.
D r u ż b a c k a p is z e t e ż o n i e p r z y k ła d n e j “ m ił o ś c i m a ł ż e ń s k i e j ” , te j “ n i e d o w ie r z a j ą c e j ” , j a k w p o e m a c i e C e fa l i P r o k r is :
C zęsto m ałż e ń stw a w n i e d o w i a r s t w a błęd zie, M ąż żo n ę, ż o n a m ę ż a tro p i w szę d zie (...) O toż tak o w a k o rzy ść często byw a,
W m ałż eń sk im stanie p rz eszłe p o d ey zrzen ie S erca w sp o io n e n ien aw iść ro z ry w a W ie k się u k ra c a m ęż o w i i ż en ie N ie ch a y się k ażdy w ła sn ą p ię d z ią m ierzy Ż o n a m ężo w i, m ąż żo n ie n i e c h w i e r z y 22.
o r a z o m ił o ś c i “ o s o b n e j ” , j a k t a w H i s t o r i i O r to b a n a : D o b ry d zień m o ja k siężn o , ale noc po d o b n o ,
N ie d o b rą m iałaś, m ło d ą b ęd ąc, spisz o s o b n o 23.
D r u ż b a c k a o p o w i a d a s ię w te j k w e s t i i z a r o z e j ś c ie m się m a ł ż o n k ó w n i e d o b r a n y c h , n ie t w o r z ą c y c h p a r y 24:
19
Arkadia szczęśliwa. Poemat, op. cit., s. 10, w. 8-13.20
Por Omnia vinicit Amor et nos cedamus Am or ‘władzy Amora nic się nie oprze’, Wergiliusz, Bukoliki X, w. 63 i Maximus intra me deus ‘Amor’ est, co się wykłada: We mnie jest największy bóg ‘bóg miłości Amor’, mówi Medea, Owidiusz, Metamorfozy, ks. III, w. 50-55, oprac. S. Stabryła. U Drużbackiej jest to bogini Wenus nie Amor, por. przypis 21 “moc pani”.21
Na piękność Narcyza, uciekającego od miłości Nimfy Echo nazwanej, [w:] Poezje Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. I, s. 66, w. 7-10. Objaśnienie znaczenia słowa nie wybije ‘nie wyperswaduje’, por. S.B.
Linde, Słownik..., t. VI, s. 450.
22
Cefal i Prokris. Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, t. XIII, cz. II, s. 354 i s.389. Objaśnienie znaczenia słowa niedowiarstwo ‘niedowierzanie, niewiara, nieufność’, por. S.B. Linde, Słownik..., t. III, s. 325; pisownia zgodna ze źródłem tekstu.23
Historia Ortobana, wyd. A. Lange, Lamus 1912, t. 4, s. 283, w. 7-8. Objaśnienie znaczenia słowaosobno ‘stan rozłączenia, separacyi’, por. S. B. Linde, Słownik..., t. III, s. 601. Tu chodzi o Teolidę córkę
księcia Ortobana, świeżo poślubioną Lucydonowi.
24
W Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych I. Krasicki ogłosił na ten temat dwa jej wiersze “Małżeń stwo szczęśliwe”, tłum. z franc. i “Małżeństwo złe”, tłum. z franc. Zab. Prz. i Poż. T. XIII, cz. II, 1776, s. 223i s. 225. Widać stąd, że Drużbacka język francuski znała, mogła więc przekładać także, i to bez pośrednictwa J.N. Raczyńskiego Historię o książęciu Roxolanij Adolfie; Por. też Syg. Bibl. Jag. 7241 III, “Wypisków t. VI”, s. 17-21: wiersze “z franc. języka na polski przetłumaczone przez WJMCI Panią Drużbacką skarbni- kową”. Manuskrypt ten należał do księżny Zofii z Krasińskich, kasztelanowej krakowskiej. Są tu też wiersze “Do męża” i “Na odmianę męża w kochaniu”, o których nie wiadomo, czy napisała je Drużbacka.
Zagadnie-C zęsto się r w ą spojone zw iąz k ie m ślu b ó w w stęg i, N ie jed w a b n e , bo tw a rd e zn o sić trze b a c ię g i25. A w i n n y c h t e k s t a c h p o d k r e ś l a z m o c ą , że:
J ęczeć ty lk o , schnąć, w zd y ch ać w g łęb o k im m ilczen iu , C zuć w o ln o ść p o strad an ą, d n i p ęd zić w w ięzien iu , T a k i e m a ł ż e ń s t w o g d y s i ę m i ł o ś ć g o w y r z e k ł a ,
J e s t n a j w i ę k s z y m n i e s z c z ę ś c i e m , j e s t o b r a z e m p i e k ł a ! 26. b o , j a k m ó w i w A r k a d i i :
N iem iłe zło te cegły, c ię ż ą m illio n y , K to do serca, do g u stu n iep rz y b ie ra ż o n y 27.
U s ta l e n i e z a t e m s ł o w n i k a “ m ił o ś c i p r z y k ła d n e j ” i “ m iło ś c i n i e p r z y k ła d n e j ” , a z w ł a s z c z a z b u d o w a n i e s y s te m o w y c h : f r a z , z w r o t ó w i w y r a ż e ń 28, p o z w a l a n a i n te r p r e ta c ję te g o p o j ę c i a t a k ż e p o p r z e z r e g u ły e k s p l ik a c j i s e m a n t y c z n e j29.
D l a “ m iło ś c i p r z y k ła d n e j ” i j e j z a p r z e c z e n ia , m a m y tu : m i ł o ś ć s z c z ę ś l i w a - TO DOBROWOLNE POŁĄCZENIE W PARĘ, a - MIŁOŚĆ NIESZCZĘŚLIWA - TO POŁĄCZENIE ( p o d , p r z y m u s e m ) o s ó b n i e t w o r z ą c y c h p a r y . P a r a p r z y k ła d n a u D r u ż b a c k ie j to p a r a s f o r n a , k tó r e j p r z e c iw ie ń s t w e m j e s t s y tu a c ja , w k tó r e j w p a r y ł ą c z ą s ię lu d z ie n ie d o b r a n i, a w i ę c p a r a n ie s fo r n a . S ą to w y r a ż e n i a p o c h o d z ą c e z k o n t e k s tu k u l t u r o w e g o m y ś l iw s k i e g o 30.
D r u ż b a c k a p is z e :
T o, czego się ja k p iek ła w m y m ż y ciu o b aw iam , P o jąć M ęża, k tó reg o du ch m o y n iep o lu b i,
N i e s f o r n a p a ra w g o rz k ic h d n iach sm a k p ręd k o z a g u b i31.
O r g a n i z a c j a s e m a n t y c z n a t e k s tu D r u ż b a c k ie j p o l e g a t u n a p r z e n i e s ie n i u z n a c z e n i a n i e s fo r n y z e s ł o w n i c tw a m y ś l iw s k i e g o d o s ł o w n i c tw a z w i ą z a n e g o z l e k s e m e m
m iło ś ć .
nia te próbuję przedstawić, na tle badań stylu autorki, w odrębnym opracowaniu. Na temat r o z w o d ó w por. także B. Popiołek, Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szla
checkich, Kraków 2003, s. 181-205 i n.
25
Historia Ortobana, op. cit., s. 236, w. 7-8.26
Małżeństwo złe. Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, XIII, cz. II, s. 226, w. 7-10.27
Arkadia szczęśliwa, Poemat, op. cit. s. 15, w. 1-2.28
T. Rittel, Frazeologizmy z pola “miłości przykładnej” Elżbiety Drużbackiej. Słowo i gest, “Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 37, Warszawa 2001, s. 99-127.29
A. Wierzbicka, Medytacje semantyczne (kocha, lubi, szanuje), Warszawa 1971, tamże hasło kochać, s. 94, serce, s. 102 i szczęście, s. 228. Opracowanie to posłużyło dla naszej eksplikacji “miłości szczęśli wej” i “miłości nieszczęśliwej”.30
S.B. Linde, Słownik... , t. V, s. 535, podaje tu znaczenie: fig. ‘sfora, spojenie, związek, złączenie, zjed noczenie, skojarzenie, para zgodna’ i kontekst: “gdy sworność jest między małżeństwem cieszą się z tego przyjaciele”, ros. npMCBopMBaT= ‘do sfory przyuczać psy’.31
Arkadia szczęśliwa, op. cit., s. 22, i. 20-22, w XVIII w. użycie to mają Zabawy Przyjemne i Pożytecz ne, cz. I, s. 107 i Teatr Polski z 1775-1806,, t. VIII, s. 26."Miłość nieprey^adana" Elżbiety Drnżbackiej. Rozwinięcie intertekstowe... 11 S ło w n ic tw o m ił o s n e E . D r u ż b a c k i e j o b e c n e w p o l u “ M i ł o ś c i n i e p r z y k ła d n e j ” u k a z u j e w ła s n y , d o ś ć b o g a ty j ę z y k m iło s n y a u to r k i 32. T a k ie s ło w a j a k m iło ś ć , a f e k t o t r z y m u j ą w t y m k o n t e k ś c i e s w o je c h a r a k te r y s t y k i w p o s t a c i o k r e ś l o n e g o z a s o b u p r z y m i o t n ik ó w i w y r a ż e ń m e ta f o r y c z n y c h . A o to w y k a z w y b r a n y c h e p it e tó w w y s tę p u ją c y c h w b a d a n y c h t e k s t a c h D r u ż b a c k i e j a d o t y c z ą c y c h s p r a w m i ł o ś c i : c u - d z o ło ż n a , b e z e c n a ( D a w i d a i B e ts a b e ) , k a z i r o d c z a ( A m o n a i T a m a r y ) , n ie z w y c z a jn a , c h o r o b l iw a ( R o x o la i A s te lli) , lu b ie ż n a ( Z u z a n n y i S ta r c ó w ), n i e s to s o w n a ( D a w id a i A b is z a y ) , c y w i l iz o w a n a ( N a r c y z a i E c h o ) , p o n a d c z a s w y n ie s i o n a ( A d o lf a i F o r t u n y ) , n ie d o w ie r z a ją c a , n i e c i e r p l i w a ( C e f a l a i P r o k r is ) , w z g a r d z o n a , p i e s z c z o n a , p ł o c h a ( C e f a l a i A u r y ) , o s o b n a ( T e o lid y i L u c y d o n a ) , a ta k ż e : w y w ię d ł a ( L a is ) , j a r a ( D a w id a ) , u z d r a w ia j ą c a ( A b is z y ) ; z a ś m a łż e ń s tw o z łe to :, g o r z k i e d n i, w i ę z y n ie j e d w a b n e , p a r a n ie s fo r n a , w ię z ie n ie , n a j w ię k s z e n ie s z c z ę ś c ie , o b r a z p i e k ł a .
2. Semantyka wariantowego fragmentu tekstu z motywem orła i słońca
P o łą c z e n ie w y s tę p u ją c y c h w a r ty k u le d w ó c h w ą tk ó w : “ m iło ś ć n i e p r z y k ła d n a ” i “ r o z w in ię c ia in te r te k s to w e ” , z a p e w n ia , j a k s ą d z ę , p r z e ś le d z e n ie j e d n e g o m o ty w u , w y d o b y te g o z t e k s tu D r u ż b a c k ie j o m iło ś c i A d o l f a i F o r t u n y “ p o n a d c z a s w y n ie s io n e j” . J e s t to m o ty w o r ła i s ło ń c a , k tó r y z o s ta je w p is a n y w z a p r o p o n o w a n ą p r z e z n a s “ r a m ę in te r p r e ta c y jn ą ” . T w o r z ą j ą n a s tę p u ją c e k o n te k s ty in te r p r e ta c y jn e : (1 ) p r e - w z o r c e ję z y k o w e , (2 ) p r e - w z o r c e ję z y k o w o - k u l tu r o w e 1, (3 ) p r e - w z o r c e j ę z y k o - w o - k u ltu r o w e2, (4 ) a u to te k s ty i (5 ) in te rte k s ty . I n te r te k s to w o ś ć , o d n i e s io n ą d o t w ó r c z o ś c i E . D r u ż b a c k i e j , u m ie s z c z a m y w j ę z y k o w o - k u ltu r o w e j i s y m b o lic z n e j “ r a m ie in te r p r e t a c y j n e j ” , w k tó r e j z n a j d u j ą s ię j e d n o r o d n e t e m a ty c z n i e te k s ty p o c h o d z ą c e z p o l a s e m a n ty c z n e g o m iło ś ć . R a m a t a m a s w o je p o z io m y , s w o j ą s tr u k tu r ę i s e m a n ty k ę . D l a i lu s tr a c ji p o s łu ż y m y s ię tu m o ty w e m 33: “ o r ł a le c ą c e g o w s ło ń c e ” z F a b u ł y o X i ą ż ę c i u A d o l f i e , o k t ó r y m u D r u ż b a c k ie j c z y ta m y :
R z ek łsz y : dziś śm iele z O rłem w słońce patrzę N o cn y n ied o p erz ju ż n a m n ie n ie n a trz e 34.
J e s t to m e t a f o r a s t r u k t u r a l n a d o t y c z ą c a c a łe g o te k s tu , k tó r y z o s t a ł p o ś w ię c o n y m ił o ś c i “ p o n a d c z a s w y n i e s i o n e j ” . A u t o r k a o d w o ł u j e s ię t u d o c a ł o ś c i o b r a z u , w k t ó r y m o r z e ł to j a s n o ś ć , a n i e t o p e r z to c ie m n o ś ć . M o t y w te n , j a k z a u w a ż a
32 Epitety z tej dziedziny stosowali inni, wybitni poeci polskiego baroku, zajmujący się liryką miłosną, por. Z. Kuchowicz, M iłość staropolska, Łódź 1982, s. 286-322, zwłaszcza s. 288.
33 Por. M Eideleinger, Mythologie et intertextualite, Geneve 1987, z rozszerzeniem intertekstualności także na motywy: światła, ognia, barwy, złotego wieku etc.; także: T. Rittel, Dyskurs o cierpieniu. Kontekst i dzia
łania interpretacyjne, [w:] “Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 38, Warszawa 2003, s. 47-60.
34 Taka pisownia jest w obu wydaniach wierszy E. Drużbackiej, por. Zbiór rytmów duchownych panegirycznych
i światowych W.JMCI Pani Elżbiety z Kowalskich Drużbackiej, w Warszawie 1752, s. 266, w. 5-6 (wyd.
K . K l e i n w “ R u c h u L it e r a c k im ” 35, n ie w y s tę p u j e a n i w p i e r w o w z o r z e f r a n c u s k i m t e g o te k s tu , c z y l i w o p o w i a d a n i u p a n i d ’A u ln o y , a n i t e ż w e w c z e ś n i e js z y m o d t e k s tu D r u ż b a c k i e j , b o z r. 1 7 4 3 p o c h o d z ą c y m , p r z e k ł a d z i e p o l s k i m J a n a N e p o m u c e n a R a c z y ń s k i e g o z t y tu ł e m n a k i l k a ło k c i: “ H i s t o r i a a n g ie ls k a , p o l it i c o - m o r a l i s , H i p p o - l it a M i l lo r t a z D u g l a s z J u l i ą c ó r k ą h r a b i z W a r w ik u , a w a n tu r y p r z y ja ź n i o p is u ją c a , z a n g ie ls k ie g o j ę z y k a n a f r a n c u s k i, z f r a n c u s k i e g o n a p o l s k i p r z e t łu m a c z o n a . D l a z a b a w y ż y c z li w y m p r z y ja c i o ł o m p r z e z ... ” 36. S k o r o t e g o m o ty w u w o b u ź r ó d ła c h w c z e ś n i e js z y c h o d t e k s tu D r u ż b a c k ie j n ie m a , to m a m y t u d o c z y n i e n i a z t e k s te m w s t o s u n k u d o p ie r w o w z o r u a u to r s k im , c z y li i n - t e k s t e m m a j ą c y m s w o je “ im ię w ł a s n e ” D r u ż b a c k a , a le w y m a g a j ą c y m , t a k j a k to p o k a z u j ę d a le j w p r z y p a d k u m o t y w u “ c z o s n k u ” , p o s z u k i w a n ia ź r ó d e ł te g o m o ty w u i j e g o r o z w in ię ć i n te r t e k s to - w y c h . T e n d w u w ie r s z , z m o ty w e m o r ła i s ło ń c a , o r a z o r ła i n i e t o p e r z a ( lu b s o w y ) , p o z w a l a n a w y o d r ę b n i e n i e n a s t ę p u j ą c y c h k o n t e k s tó w in te r p r e ta c y jn y c h .
1. P r e - w z o r c e j ę z y k o w e , f o r m a l n e i t r e ś c i o w e , c z y l i w t y m w y p a d k u s ą to p r z y s ł o w i a , j a k o w z o r c e t e k s tu s k a te g o r y z o w a n e , u s t a lo n e w s ło w n i k a c h i u tr w a lo n e w d r u k a c h : “ B u j n y o r z e ł ś m ie le p a tr z y k u s ł o ń c u ” S t r y jk o w s k ie g o z 1 5 7 4 r o k u ,
“N i e t o p e r z w s ło ń c e n ie p a tr z y ” P o t o c k ie g o z 1 6 7 6 r o k u i “S o w a n ie l u b i s ło ń c a ,
ś w ia tła ” z 1 6 2 0 r o k u 37 o r a z “O r ło w i p o ł u d n ie , n o c s o w i e p r z y s t o i ” z M o n i t o r a z r o k u 1 7 6 9 i “ C o s ł o ń c e w in n o , g d y s o w ie o c z y o b r a ż a ” B i r k o w s k i e g o z 1 8 0 6 r o k u 38.
2 . P r e - w z o r c e j ę z y k o w o - k u l t u r o w e i , te k s to w e , j a k o w a r i a n t y t e k s tu g łó w n e ,
l a n g u e p o é t i q u e , c e n tr a ln e , u t r w a lo n e w ź r ó d ła c h k u l tu r y c h r z e ś c ija ń s k ie j i/lu b a n
ty c z n e j. D l a o r ła j e s t to B ib lia , a w n ie j K s i ę g a W y jś c ia “ W y ś c ie w id z ie li, c o u c z y n i łe m E g ip t o w i , j a k n i o s ł e m w a s n a s k r z y d ł a c h o r l ic h i p r z y w i o d łe m w a s d o M n i e ” ( 1 9 ,4 ) ; K s i ę g a P o w tó r z o n e g o P r a w a “ J a k o r z e ł, c o g n ia z d o s w o je o ż y w ia , n a d p i s k lę ta m i s w o im i k r ą ż y , r o z w i ja s w e s k r z y d ł a i b i e r z e j e , n a s o b ie s a m y m j e n o s i ” ( 3 2 ,1 1 ) , a p r a w d o p o d o b n i e t a k ż e K s i ę g a P s a l m ó w “ O d n a w i a s ię m ło d o ś ć t w o j a j a k o r ł a ” ( 1 0 3 ,5 ) . S ą t u m o ż liw e a lu z je d o p o d a ń o o r le - f e n i k s i e i o ż y c i u o r łó w j a k o s y m b o l u m ło d o ś c i; p r z y c z y m j a k o p r e - w z ó r t r e ś c i d l a o r ł a - f e n ik s a j e s t to m it w i o d ą c y ż y w o t o d H e z jo d a , a r o z b u d o w a n y p r z e z O w id i u s z a w M e t a m o r f o z a c h 39, j a k o “ c u r io s it a te s ” , p o r . b a ś ń o p t a k u F e n i k s i e z M e ta m o r fo z :
35
K. Klein, O historii pewnego motywu słów kilka, “Ruch Literacki” 1927, nr 8, s. 228-230.36
Historya Hippolita została do druku podana w Poznaniu, w Drukarni Akademickiej. Roku Pańskiego 1743 przez J.P. Józefa Jana Nepomucena Raczyńskiego, Podczaszyca Wieluńskiego, a Fabuła o książęciuAdolfie w 1752 r., por. J. Załuskiego.
37
Jako źródła przysłów jest tu wymieniony: J. Krzyżanowski, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa 1969, t. II, s. 742 i t. II, s. 615, t. III, s. 268.
38
S.B. Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1807-1814, t. III, s. 584 i t. V, s. 368.39
Literatura dotycząca historii feniksa jest bardzo bogata. Prace traktujące o losach tego tematu w staro żytności, średniowieczu i czasach nowożytnych omawia J. Sokolski, Słownik barokowej symboliki natury, Wrocław 2000, s. 61, przypis 43. Por. też przypis 76, s. 424 do Metamorfoz Owidiusza w oprac.
S. Stabryly, w którym wyjaśnia, że jest to inwencja Owidiusza, który za ojczyznę Feniksa uważa nie Etiopię, lecz mówi o asyryjskim pochodzeniu tego ptaka i dodaje, że dlatego trudno ustalić, co pochodzi z tradycji, a co jest kreacją autorską samego Owidiusza. Por. też ujęcie Laktancjusza, D e ave Phoenice,
"Miłość nieprzyktadana” Elżbiety Drużbackiej. Rozwinięcie intertekstowe... 13 “ J e s t j e d n a k p ta k , k tó r y s a m s ie b ie z a p ła d n ia i n a n o w o s a m się o d r a d z a . A s y r y j- c z y c y z w ą g o F e n ik s e m , n ie ż y w i się o w o c a m i a n i ro ś lin a m i, le c z ż y w i c ą k a d z id ła lu b s o k ie m a m o m u m ‘p a c h n ą c y k r z e w w s c h o d n i, ro d z a j b a l s a m u ’. K ie d y t e n p t a k u k o ń c z y p i ę ć w i e k ó w ż y c ia , w n e t p a z u r a m i i c z y s ty m d z io b e m b u d u je s o b ie g n ia z d o w g a łę z ia c h u w ie r z c h o łk a c h y b o tliw e j p a lm y . S k o ro w y ś c ie li j e g a łę z ia m i la w e n d y i k ło s a m i m ię k k ie g o n a r d u i p o k r u s z o n y m i ź d ź b ła m i c y n a m o n u i ż ó łt ą m y r r ą ‘n a rd , c y n a m o n , m y r r a - p a c h n ą c e k r z e w y w s c h o d n i e ’, k ła d z ie s ię n a n im i k o ń c z y s w e ż y c ie w ś r ó d p i ę k n y c h z a p a c h ó w . Z c ia ła o jc a - o p o w ia d a ją , o d r a d z a s ię m a ły f e n i k s , k tó r y m a ż y ć ty le s a m o lat. K ie d y z w i e k ie m n a b ie r z e s ił i b ę d z ie z d o ln y u d ź w ig n ą ć b r z e m ię , z d e jm ie z g a łę z i w y s o k ie g o d r z e w a s w o je c ię ż k ie g n ia z d o i z c z c i ą p o n ie s ie tę w ł a s n ą k o le b k ę i g r ó b o jc a p o p r z e z z w ie w n e p r z e s tw o r z a , a ż p r z y b y w s z y d o g r o d u H y p e r io n a ‘m ia s to H e lio p o lis w E g ip c ie , “ g r ó d s ł o ń c a ” H e lio s a ; H y p e r i o n b y ł o jc e m H e l io s a ’ z ło ż y j ą p r z e d ś w ię ty m p r o g i e m w ś w ią ty n i te g o b o g a 40.
3. P r e - w z o r c e j ę z y k o w o - k u l t u r o w e 2, s y m b o l ic z n e 41, p ł a s z c z y z n a p o ję c io w a , t r e ś c i k u l tu r o w o c e n n ie js z e , j a k o w a r i a n t y te k s to w e u s t a lo n e , a le w n a s z e j a n a liz ie p o b o c z n e , s k a t e g o r y z o w a n e w s ł o w n i k a c h k u ltu r y , t a k j a k n p . d l a o r ł a i n ie t o p e r z a o r a z s o w y u K . M o s z y ń s k ie g o , K u l tu r a l u d o w a S ł o w i a n 42 - z r o z w i n ię c i e m a p o tr o - p e ic z n y m , w r ó ż e b n y m c z y u H e r d e r a w L e k s y k o n i e s y m b o l i 43 - z r o z w i n ię c i e m s y m b o lic z n y m i r e s ty tu c ją p r a d a w n e j s y m b o lik i w y w ie d z io n e j z m itó w , b a ś n i, r y tu - a - łó w , c z y t e ż s n ó w 44. 4 . A u t o t e k s t y , j a k o w a r i a n t y r e a l iz a c y j n e , t e k s t o w e 45, w a n a liz ie g łó w n e , p a r o le p o é t i q u e , c z y li r ó ż n e p o s t a c i e tr e ś c i o w e i f o r m a ln e t e k s tu D r u ż b a c k ie j z m o t y w e m o r ł a i o r ł a - f e n i k s a o r a z n i e t o p e r z a i s o w y , z g r u p ą w a r i a n t ó w te k s to w y c h w p o s t a c i f r a z w o b u r o d z a j a c h le k s e m ó w , s p o ty k a n e w d r u k a c h i r ę k o p is a c h a u to r k i, p o r. n p .:
(1 ) R zekłszy: dziś śm iele z O rłem w słońce patrzę,
[w:] M uza chrześcijańska, t. II (Poezja łacińska, starożytna i średniowieczna) opr. ks. M. Starowieyski, przekł. M. Brożek, Kraków 1992, s. 30-35 - ujęcie chrześcijańskie.
40 Owidiusz, Metamorfozy, W rocław-Warszawa-Kraków 1996, Księga XV, w. 391-407, s. 424-425, Przekł. i oprac. S. Stabryła, BN nr 76.
41 Z symbolem, tak jak u Goethego, mamy do czynienia wtedy, gdy “szczególne” np. orzeł i słońce re prezentuje to, co “ogólne”, np. przestrzeń i światło, a u Drużbackiej także lot i miłość; J. Ziomek dodaje, że “symbol ma się tak do alegorii, jak metonimia do metafory”. Por. Symbol wśród tekstów kultury, [w:]
Problemy wiedzy o kulturze. Prace dedykowane Stefanowi Żółkiewskiemu, pod red. A. Brodzkiej, Wro
cław 1986, s. 75.
42 K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. II, cz. 1, Warszawa 1967, s. 568-569.
43 Herder, Lexikon, Symbole, pol. wyd. Leksykon symboli, Warszawa 1992, s. 112 (orzeł), s. 105 (nieto
perz), i s. 149 (sowa), przekł. J. Prokopiuk.
44 Por. też P. Ricoeur i M Ochab, Symbolika zła, Warszawa 1986, przekł. S. Cichowicz; oraz P. Kowal ski, Leksykon, Znaki świata (omen, przesąd, znaczenie), Wrocław-Warszawa 1998, s. 22.
45 Por. rozważania J. Lyonsa o dopuszczalności czy równoważności pewnych wypowiedzi i formułowa niu intuicyjnych poglądów użytkownika języka na dany temat, [w:] J. Lyons, Semantyka, t. l, Warszawa
N o cn y n ied o p e rz ju ż n a m n ie n ie n a trz e 46.
- w z o r z e c j ę z y k o w y z p r z y s ł ó w , u ż y c i e p r z e n o ś n e s y m b o lic z n e , p r z e c iw s t a w ie n i e
o r ł a i n i e t o p e r z a ;
(2 ) N ie słu sz n a so w ie z orłem w z aw ó d ch o d zić w locie, N ie słu sz n a z n im się w zb ijać, p o d sło ń ca p r o m ie n ie ,
O rła p ió ra w y n o s z ą w p rzy zw o itej cnocie, S o w ę p u sta sto d o ła w ś ró d d n ia k ry je w cienie,
D o p iero jej noc c zarn a d a w z ro k w id zieć św iata: Je d n a k sow a w p ro sto c ie sw ojej, n isk o lata, P ta k w y n iesio n y B ierz e j ą w szpony 47. - w z o r z e c j ę z y k o w y z p r z y s ł ó w , u ż y c i e p r z e n o ś n e s y m b o lu , p r z e c iw s t a w ie n i e o r ła i s o w y : (3 ) I toć A u g u śc ie p rz y zn a ć m o g ę trzeci, Z a cieb ie m ąd ro ść w P o lsk ie sch o d zi progi, N ie je d e n o rz e ł k u sło ń cu w yleci;
Z ty c h ja ś n ie ć b ę d ą sen ato rsk ie to g i48.
- w z o r z e c k u l tu r o w y a n ty c z n y , u ż y c i e p r z e n o ś n e s y m b o l u z w i ą z a n e z h i s t o r ią o f e n i k s i e ;
(4 ) Ż e ś fe n ik s n o w y w m iło śc i o jczyzny, C z u ją to g o d n e p rz o d k ó w tw y c h p o p io ły , O d rad zasz w g n ia źd zie , p ięć se tn e siw izny, Z d ro w ie, fo rtu n y , ro z d zielasz n a poły , D la P o lsk ic h o rlą t, b io rąc je p o d skrzydła, W y n o sisz w g ó rę sło ń cu z a p ie ś c id ła 49.
- w z o r z e c k u l tu r o w y a n ty c z n y i b ib li j n y , u ż y c i e p r z e n o ś n e s y m b o lu , k o n t a m i n a c ja
f e n i k s a z o r łe m , s y m b o l e m o p ie k i B o g a n a d lu d ź m i, w e d ł u g t r a d y c ji S ta r e g o T e
s ta m e n tu .
46
Fabuła o książęciu Adolfie, [w:] Poezye Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. II, s. 232, w. 17-18. Przykład cytowany wcześniej.47
Reskrypt J. O. Książęcia JMci, Koniuszemu W. Ks. L it .od nierównającej się z doskonałością jego Sługi, [w:] Poezye Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. I, s. 287, w. 1-8. Wiersz ten jest odpowiedzią autorki na
wiersz Ks. Ulryka Radziwiłła na pochwałę Autorki napisany.
48
Por. pełny tytuł wiersza z jego adresatami: Applauz Najaśniejszemu Królowi JMci Augustowi trzeciemuz okazyi kwitnących nauk w Polszcze, za panowania jego; zwłaszcza erygowanej publicznej w Warszawie Biblioteki sumptem J.O. Księcia JMci Stanisława Kostki Załuskiego Biskupa Krakowskiego, i Jaś. W. Mci Ks. Józefa Załuskiego referendarza W. Koronnego, [w:] Poezye Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. I, s. 172
(tytuł), i s. 174, w. 15-18.
49
D o tegoż J. O. Książęcia JMci na Bibliotekę publiczną Warszawską [w:] Poezye Elżbiety Drużbackiej, op. cit., t. I, s. 177, w. 12-17."Miłość nieprzykładana” Elżbiety Drużbackiej. Rozwinięcie intertekstowe... 15 5. I n t e r t e k s t y , j a k o w a r ia n ty r e a liz a c y jn e te k s to w e , a le w n a s z e j a n a liz ie p o b o c z n e , z g r u p ą w a r ia n tó w tr e ś c io w y c h i f o r m a l n y c h te k s tu te m a ty c z n e g o , w y d o b y te z r ó ż - n y c h a u to r ó w , a z a w ie r a ją c e m o ty w o r ła lu b o r ła - fe n ik s a i n ie to p e r z a , r o z u m ia n e t u j a k o i c h z d a n ia te k s to w e 50. Z o s ta ły o n e w y o d r ę b n io n e n a p ła s z c z y ź n ie n o m in a c y j n ej ( te s a m e lu b p o d o b n e t r e ś c i) o r a z p o n a d z d a n io w e j ( o d n ie s ie n ia d o r z e c z y w is to ś c i p o z a te k s to w e j) , z w ie lo k r o tn ia ją c e u ż y c ie te g o m o ty w u , p o r. n p . u ż y c i a z w a r ia n to w y m f r a g m e n te m t e k s tu z a w ie r a ją c e r o z w in ie c ie s y m b o lic z n e lu b n a ro d o w e .
(1 ) M atk o m o ja tw e dziecko ,n oszone n a rę k u W id ziało z ac h ó d sło ń c a (...)
I w ieczn o ść m u się w ty m sło ń cu przy śn iła, Jako o rło w i, co k u n ie m u leci,
M y śląc, ż e b ę d zie tam o rłó w m o g iła L u b gniazd o d z ie c i51.
- w z o r z e c k u l tu r o w y a n ty c z n y , r o z w i n ię c i e m e t a f o r y c z n e m o ty w u f e n i k s a (2) O B o ż e o jc ó w m o ich , T o b ie chw ała,
N a w ie k i w ie k ó w o d tw o jeg o sługi,
O rlic y z o g n ia , k tó ra m ię p orw ała,
C h w a ła i w ieczn y h o łd i ro zg ło s dłu g i Jak o rzeł gn iew n y , P a n ie w iek u isty , Z le cia łe ś n a m n ie i skrzydły p rzy k ry łeś, S z elest b y ł w ia tru i trz a sk b y ł o gnisty, I c is za w ie lk a p o d o g n iam i (...)52.
- w z o r z e c k u l tu r o w y b l ib l i jn y , p o s t a ć D u c h a Ś w ., k t ó r y “ p o r y w a ” i “ u n o s i ” j a k “ o r l ic a z o g n i a ” , z n a c z e n ie z m e t a f o r y c z n y m r o z w i n ię c i e m t e m a tu o r ł a - B o g a j a k o “ o g n i s t e g o p t a k a ” ;
(3 ) O n iezg łęb io n e, n ieo b ję te m oce, S k rzy d łam i trzep o cę
Ja k p ta k te n n o c n y ,
K tó re m u o k iem k a za n o sk rw aw io n em P atrzeć w b la sk sło ń c a (... )
Ś w ięty B oże! Św ięty M ocny! Św ięty a N ieśm iertelny! A oko m o je z ach o d zi m głą,
K tó ra je s t skonem
I m eg o serca, i d uszy m o je j53.
50 T. Rittel, Frazeologizmy z pola “miłości przykładnej” E. Drużbackiej..., 2001, s. 99-127; tamże (s. 121-125) rozróżnienie “zdań systemowych” i “zdań tekstowych”.
51 W czasie podroży na Wschód 19 października 1836 r. słowa te pisał J. Słowacki w wierszu “D o matki
mojej”, por. K. Klein, O historii pewnego motywu, op. cit., s. 230; por. też Listy do matki, opr. Z. Krzy
żanowska, Wrocław 1987, [w:] Dzieła wybrane, t. 6.
52 J. Słowacki, Dzieła, t. I-II, Warszawa 1937, wyd. T. Pini, por też “Każdej nocy każdego dnia”. Anto
logia polskiej liryki religijnej, oprac. B. Ostromęcki, t. I, Warszawa 1988, s. 226, w. 1-8 i K.A. Dorosz
- w z o r z e c k u ltu r o w o - ję z y k o w y , z n a c z e n i e z r e in t e r p r e t a c ją m o ty w u o r ła i s ł o ń c a o r a z p r z e s u n i ę c i e m z n a c z e n i o w y m s k ła d n ik ó w , a m ia n o w i c ie o r z e ł w n i e w o li z o s ta ł t u u k a z a n y j a k o s o w a ‘p t a k n o c n y ’ 54; (4 ) O to d ziś d z ie ń k rw i i ch w ały , O by d n iem w s k rz e sz e n ia b ył, W tęczę F ra n k ó w O rze ł B ia ły , P atrząc lo t swój w n ieb o w zbił; S ło ń cem lip c a p o d n iecan y , W o ła do n as z g ó rn y c h stron; P o w stań P o lsk o , skrusz k a jd an y , D z iś tw ój triu m f albo z g o n 55.
- w z o r z e c j ę z y k o w y i k u l tu r o w y a n ty c z n y , z n a c z e n ie s y m b o lic z n e i n a r o d o w e , r o z s z e r z e n ie m e t a f o r y j a k o z n a k u w e z w a n i a i z a c h ę ty , z z a m i a n ą s k ła d n ik ó w s ł o ń c a n a t ę c z ę ;
(5) I w o łam , ja , syn p olsk iej zie m i, a z ara z e m ja: Jan P a w e ł II
p ap ież, w o ła m z całej głęb i teg o ty siąclecia, w o ła m w p rz ed d z ie ń Ś w ięta Z esłan ia, w o ła m w raz z w a m i w szystkim i:
N ie c h z stąp i D u c h Tw ój! N ie c h z stąp i D u c h Tw ój! I o d n o w i o b licz e ziem i Tej z ie m i!56 - w z o r z e c j ę z y k o w y i k u l tu r o w y b ib li j n y , z n a c z e n i e s y m b o lic z n e z g o d n ie z t r a d y c j ą N o w e g o T e s ta m e n t u i n a r o d o w e , m o d li t w a “ s ło w ia ń s k ie g o P a p i e ż a ” o p o d t r z y m a n ie d u c h a n a r o d u .
53 J. Kasprowicz, Wybór poezji, Wrocław 1990, BN, nr 120, Suplikacje (fragmenty), s. 189-205 (opr. J. Lipski).
54 Rozwinięcia tekstowe motywu orła i słońca, zauważone przez badaczy tekstów (“Ruch Literacki” 1977, nr 8); nie tylko E. Drużbackiej, występują też u Seweryny z Żochowskich Pruszakowej (Warszawa 1855, s. 88, w l-2d) z powtórzeniem motywu oraz wcześniej także u Samuela ze Skrzypny Twardow skiego Wojna domowa (Kraków 1660, Kalisz 1681) i Władysław IV kró l Polski (Leszno 1649). Por. także B. Chmielowskiego Nowe Ateny (Lwów 1753, t. I, s. 613), a w nich hasło orzeł: “jako król ptaków nie dla wielkości, ale dla wysokiego wzbijania się. Z natury w słońce niezmierzone lubi zanurzyć oko: czego orlęta jeżeliby nie czynili, łzy puszczając z oczu, wyrzuca, jako partum degenerem, teste Aristotele. Pró buje ich ku słońcu je obracając, lub lecąc z lecącymi”.
55 Słowa napisał Casimir Delavigne (1793-1843), poeta francuski, piszący wiersze patriotyczne, słowa polskie Karol Sienkiewicz (1793-1860), poeta, sekretarz ks. Adama Czartoryskiego, muzykę skompono wał Karol Kurpiński (1785-1857). Por. też B. Zakrzewski, Pieśń w Warszawiance Wyspiańskiego, “Pa miętnik Literacki” LXXVII: 1986, z. 2, s. 103-121, z interesującym nas wariantowym fragmentem tekstu Warszawianki: “W gwiazdę Polski, Orzeł biały/ Patrząc, lot swój w niebo wzbił” (s. 105) i dwuwersem w Warszawiance Wyspiańskiego “Leć, nasz orle, w górnym pędzie, Sławie, Polsce, Światu służ...” (Wy spiański, Dzieła zebrane, t. I, Kraków 1964, s. 209).
"Miłość nieprzyktadana" Elżbiety Drużbackiej. Rozwinięcie intertekstowe... 17
3. Uwagi końcowe
B u d o w a n i e t e k s tu p r z y p o m o c y ( m o d e lo w a n ie p o w i e r z c h n io w e ) lu b w z w i ą z k u z i n n y m i te k s ta m i ( m o d e lo w a n ie g łę b o k ie ) j e s t u jm o w a n e w : (1 ) g r a m a t y c e t e k s t u 57 i d o ty c z y i n te r t e k s to w o ś c i , i n te r t e k s tu a ln o ś c i i t r a n s te k - s tu a ln o ś c i, a o z n a c z a k s z t a ł t o w a n i e w y p o w ie d z i i j e j o d b i o r u z a le ż n ie o d u p r z e d n ie j w i e d z y u c z e s t n ik ó w k o m u n ik a c ji o in n y c h t e k s ta c h ( w y p o w ie d z ia c h ) , (2 ) l e k t u r z e t e k s t u 58, p r z y k tó r e j d z ie ło m o ż n a c z y ta ć t y lk o w z w i ą z k u z i n n y m i te k s ta m i lu b w p r z e c iw s t a w ie n i u s ię im , t w o r z ą o n e b o w i e m s i a tk ę ; p r z e z k t ó r ą c z y ta s ię d z ie ło , w y ł a w i a j e g o c e c h y i n a d a j e i m s tr u k tu r ę ; (3 ) w n a u c e 59, g d z ie t e k s t n a u k o w y w c h o d z i w d i a l o g z t e k s te m z a s ta n y m i p r z y s z ły m . W j a k i m k i e r u n k u to u j ę c i e s ię o tw ie r a , j e s t o d p o w i e d z i ą , w c z y m u le g a i/lu b p r z e c iw s t a w ia s ię i n n y m t e k s to m , a k ie d y i w c z y m o d d z ia ł y w u j e n a n ie ; (4 ) w d y s k u r s i e e d u k a c y j n y m 60, w k t ó r y m ś le d z i s ię u z a l e ż n i e n i e “ o b r a z u ś w ia ta ” ( n a u c z y c i e la i u c z n ia ) o d c z y n n i k ó w k u ltu r o w y c h . U w y p u k la s ię w n i m t y p o w e d l a o k r e ś lo n e j k u ltu r y k r e a c je ( k o n w e n c je j ę z y k o w e i e s te ty c z n e ) . T e k s t i in te r t e k s t j e s t t u k o n c e p te m , a d y s k u r s ( m e ta te k s t) s p o s o b e m is t n ie n i a o b u t e k s tó w . K o n t e k s t k u l tu r o w y z a ś to o k r e ś l o n e k o n w e n c j e ( ję z y k o w e i n i e ję z y k o w e ) o r a z k o d y e s t e t y c z n e ( m a la r s tw o , m u z y k a , a r c h i te k t u r a ) t w o r z ą c e s w o is tą “ s y n - ta g m ę k u l tu r y ” . M a j ą o n e s w o je w y z n a c z n ik i ( je d n o s tk i, ta k ie j a k n p . m e t a f o r a k u l tu r o w a i w z o r c e , t a k i e j a k n p . te k s ty k u l t u r y ) 61, k tó r e t w o r z ą “ r a m ę i n te r p r e t a c y j n ą ” , j a k o w ł a s n y m ik r o p a r a d y g m a t m o ż l i w o ś c i “ i n te r t e k s to w y c h ” , w a ż n y c h d la s y g n a l iz o w a n ia z n a c z e ń i z a m i a r ó w k o m u n ik a c y jn y c h a u to r a t e k s t u o r a z i n t e r p r e ta t o r a ( o d k r y w a n ie z n a c z e ń ) . S ą o n e o p a r te n a o p e r a c y jn y c h w z o r c a c h ( p ł a s z c z y z n a w y r a ż a n i a ) o r g a n iz a c j i t e k s tu , z a w i e r a j ą c y c h “ te k s ty g o t o w e ” i/lu b i c h w e w n ą tr z j ę z y k o w e ( w r a m a c h t e g o s a m e g o k o d u ) , m ię d z y ję z y k o w e ( w r a 57 R.A. Beaugrande, W.U. Dresssler, Wstęp do lingwistyki tekstu, Warszawa 1990, s. 19-30, przekł. A. Szwedek.
58 J. Culler, Structualist Poetics: Structuralism Linguistics, and the Study o f Literature, New York 1975, s. 96.
59 S. Gajda (red.), Dyskurs naukowy — tradycja i zmiana, Opole 1999, s. 181-191.
60 T. Rittel, J. Ożdżyński (red.), Konteksty kulturowe w dyskursie eduakcyjnym, Kraków 2002, s. 7-13. 61 T. Rittel, Metafora pejzażowa Mickiewicza (w kontekście słowiańskich przekładów “Pana Tadeusza”), [w:] “Stylistyka słowiańska” VII, red. S. Gajda, 1998, s. 121-133, tejże, Metafora kulturowa w słowiań
skich przekładach “Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza (w kontekście Panny Świętej — Świetlistej), [w:] Mickiewicz i Kresy, Rozprawy z międzynarodowej sesji naukowej w Krakowie 4 -6 grudnia 1997, red.
Z. Kurzowa i Z. Cygal-Krupowa, Kraków 1999, s. 293-310, a także: M etafory ś w i a t ł a modelowane
m a c h p r z e k ł a d ó w in te r te k s to w y c h ) a lb o t e z m ię d z y z n a k o w e ( i n te r s e m i o t y c z n e ) p r z e k s z t a ł c e n i a tr a n s m u t a c j e ) i i c h i n te r p r e t a c j e 62. (5 ) W a n a l i z i e m e t a t e k s t o w e j 63 p r o p o n u j e m y w y o d r ę b n i ć p r e - t e k s t y i p o s t - t e k s t y ( to , c o p o p r z e d z a a n a liz o w a n y te k s t, i to , c o n a s tę p u je p o n im j a k o j e g o r o z w in ię c ie ) , j a k o w z o r c e w w a r s t w i e tr e ś c io w e j i/lu b f o r m a ln e j te k s tu o r a z i n - te k s ty (to , c o z o s ta ło w s ta w i o n e d o t e k s tu ) , t a k j a k m o ty w o r ł a i s ł o ń c a z F a b u ł y o k s ią ż ę c iu A d o l f i e d z ie d z ic u R e x o la n j i E lż b i e t y D r u ż b a c k ie j w s to s u n k u d o j e g o f r a n c u s k i e g o w z o r c a z o p o w i a d a n i a p a n i d 'A u l n o y i p r z e k ł a d u p o l s k i e g o J a n a N e p o m u c e n a R a c z y ń s k i e g o , c z y t e ż m o ty w c z o s n k u z w y p o w ie d z i P a n u r g a , u R a b e la is 'g o , G a r g a n tu a i P a n ta g r u e l w p r o w a d z o n y d o ń p r z e z T a - d e u - s z a Ż e l e ń s k i e g o ( B o y a ) d l a u k a z a n ia “j a r e j s t a r o ś c i” m ę ż c z y z n , a w y k o r z y s tu ją c y r o d z im ą , p o l s k ą l ite r a tu r ę . (6 ) W a n a l i z i e w a r i a n t o w e g o f r a g m e n t u t e k s t u w y k o r z y s t u j e m y w z o r c e i n te r t e k s o to w e r o d z im e u k a z u j ą c e n p . “j a r ą s t a r o ś ć ” , t a k j a k to c z y n i J a n K o c h a n o w s k i:
N ie uciekaj p rzed e m n ą dziew k o u ro d ziw a, S erce je s z c z e n ie stare,
c h o cia b ro d a siw a, C hoć u m n ie b ro d a siw a, Jeszczem n iezg an io n y ,
C zo s n ek m a g ło w ę siw ą a o g o n zielony.
N ie u ciek aj, m a ra d a: w s z a k im k o t j e s t sta rszy T y m p o sp o licie m ó w ią og o n je g o tw a rsz y .
I d ąb choć m ieścy p rz esc h n ie, choć list n a n im płow y, P rz e d sie stoi p o tęż n ie, bo m a ko rze ń z d r o w y 64.
K .W . W ó jc i c k i p i s z e w z w i ą z k u z ty m , ż e : “ D r u ż b a c k a z n a ł a d o k ła d n ie l i t e r a t u r ę o j c z y s t ą z u p ł y n io n y c h w ie k ó w , t y m s p o s o b e m o b z n a j o m ił a się z m i t o l o g i ą , o r a z l it e r a t u r ą g r e c k ą i r z y m s k ą . U m i a ł a n a d to d z i e j e ś w i ę t e ” , i d o d a j e , iż : “j e j o jc ie c , p o d c z a s d ł u g ic h w i e c z o r ó w z im y , c z y t a ł g ło ś n o K o c h a n o w s k i e g o ” 65. W z o r c e te , j a k w i d z ie liś m y , w y k o r z y s t a ł a E . D r u ż b a c k a w Ż y c iu D a w id a . Z a p r e z e n t o w a n y w y b ó r t e k s tó w E . D r u ż b a c k i e j p o t w i e r d z a w p e łn i, ż e t a k a n a l iz o w a n e m e ta f o r y o r ł a i s ł o ń c a , j a k i i n n e m e t a f o r y k u l tu r o w e te j a u to r k i s ą g ł ę b o k o o s a d z o n e w d o ś w ia d c z e n iu j ę z y k o w o - k u l tu r o w y m p o e tk i.
62 R. Jakobson, O językoznawczych aspektach przekładu. W poszukiwaniu istoty języka 1. Wybór pism, Warszawa 1989, s. 372-381, przekł. L. Pszczołowska.
63 W. Bolecki, Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków międzytekstowych w literaturze polskiej X X
wieku, Warszawa 1998. Por. też T. Rittel, Elżbieta Drużbacka w kręgu mecenatu Czartoryskich. Dyskurs tekstowy, intertekstowy i metatekstowy (w druku).
64 J. Kochanowski, Do dziewki, Fraszki Jana Kochanowskiego, Kraków 1564, Księgi trzecie, s. 151, w. 5-8. 65 K.W. Wójcicki, Życiorysy znakomitych ludzi wsławionych w różnych zawodach, t. II, Warszawa 1851, s. 50 i tegoż, Niewiasty polskie. Zarys historyczny, Warszawa 1845, s. 67.
M o ż n a z a t e m c z y ta ć D r u ż b a c k ą “ p o k o l e i ” , c z y li t a k j a k d a n y t e k s t z o s ta ł p r z e z a u to r k ę n a p is a n y , a le m o ż n a i n a le ż y c z y ta ć te t e k s ty “ z k l u c z e m i n te r t e k s to w y m ” , t a k j a k w p r o p o n o w a n y m t u u ję c iu , p r z e z c o “ t r u d n a u r o d a ” j e j w i e r s z y u z y s k u je g ł ę b i ę j ę z y k o w ą i k u l tu r o w ą , a d z ie ło D r u ż b a c k ie j z o s ta je w t e n s p o s ó b w p is a n e w tr a d y c je k u ltu r y i ję z y k a .
Intertextual interpretation of the motive of the eagle
and the sun (interpretative contexts)
Abstract
T h e m o tiv e o f th e e ag le a n d th e sun w a s p lac ed w ithin: a / a n in terp retativ e a n d /o r co n ten t p lan e o f M iło ś ć n iep rzy kła d n a ex posing v o cab u lary , an d b / lan g u ag e an d cu ltu re p lan e sho w in g 1. p re-p a ttern s (p ro v erb s), 2. cu ltu ral p re -m o d e ls (B ible, m y th o lo g y ), 3. cu ltu ral p re -m o d e ls (d ictio n aries o f cu ltu re), 4. a u to -tex ts (tex tu al im p lem en tatio n s o f th e m o tiv e o f th e eag le an d th e su n in D ru ż b ac k a ’s tex t, 5. in tertex ts (tex tu al im p lem en tatio n s o f th e m o tiv e in v ario u s authors). In tertex tu a l co n tex ts are b u ilt b y p re-tex ts, p o st-tex ts an d in-texts.
