Henryk Olejarz
Indykatory nierównowagi dla
klasycznego modelu nierównowagi
rynku
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 241-253
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X III, 16 SECTIO H 1989
Zakład N au k Ekonom icznych F ilii UMCS w R zeszow ie
H en ry k O L E J A R Z
Indykatory nierównowagi dla klasycznego modelu nierównowagi rynku
И ндикаторы неравновесия для классическ ой модели рыночного неравновесия T he Indicators of N o n -b a la n ce for th e C lassical M odel of M a r k e fs N on -b alan ce
E konom etryczne m odele ry n k u w nierów now adze uw zględniają in form acje pozw alające podjąć decyzję o zakw alifikow aniu w ielkości ry n kow ej — sprzedaży jako popytu lub p o d a ż y 1. Z atem szczególną zaletę ty ch m odeli stanow i możliwość bardziej adekw atnej oceny w ielkości ob serw ow anej na ry n k u , czyli sprzedaży.
E fektyw ność stosow ania m odeli ry nk u w nierów now adze zależy w d u żym stopniu od w łaściw ego określenia indykatora nierów now agi. Je st tak, gdyż na podstaw ie w artości indykatora dokonuje się sep aracji w y ników obserw acji (czyli sprzedaży) na dwie grupy: inform acje o podaży i inform acje o popycie.
W klasycznych rozw iązaniach w roli indy katora używ a się w skaźni ków dynam iki c e n 2. P rz y jm u je się w skaźniki cen skorygow ane global ny m w skaźnikiem cen — indeks cen wyróżnionego dobra (wt) dzielony jest przez globalny indeks cen (w t), to jest
Pt = w t w i 1 (1)
1 Z agadnienia b u d ow y m od eli n ierów n ow agi rynku p rzed staw iają m iędzy in n y m i prace: R. C. F a i r, D. J a f f e: Methods of Estimation for Markets in Disequilibrium, „E conom etrica”, 1972, R.C. Fair: K elejia n H. H., M ethods of E sti
m ation for M arkets in D isequilibrium : A. Further Study, „E conom etrica”, 1974;
V ol. 42 W. C h a r e m z a, M. G r o n i c k i: Ekonomiczna analiza nierównowagi gospodarczej Polski. PW N, W arszaw a 1985.
2 Por. prace: F a i r R. C., J a f f e D., op. cit., F a i r [R. C.; Kelejian H.H., op. cit.,
Na podstaw ie indeksu P t o k reśla się cenow y in d y k ato r n ierów now a gi (Pt):
Pt= P t- P t - i (2)
Z akłada się, istn ieją pow iązania cenowego in d y k ato ra Pt z różnicą m iędzy popytem (Dt) i podażą (St) o postaci
< >
Pt = O, jeżeli odpowiednio D t—St = O (3)
Jeżeli Pt = 0 i Dt— St = 0 , to m a m iejsce stan rów now agi ry n k u . Jeżeli te rów now agi nie są spełnione, to obserw uje się nierów now agę rynkow ą 3.
2. N IE K L A SY C Z N E IN D Y K A T O R Y N IERÓ W NOW AG I R Y N K U
K oncepcja cenowego in d y k ato ra nierów now agi Pt z n ajd u je teoretyczne u zasadnienie w su biek ty w istycznej teorii popytu konsum pcyjnego, w y wodzącej się z ekonom ii neoklasycznej. Z badań zaw arty ch w pracy J. R. H icksa 4 w y n ik a, że p o dstaw y tej teorii pop ytu dał A. M a rs h a ll5. T eoria A. M arsh alla w ym agała sprecyzow ania fu n k cji użyteczności w b a daniach popytu. Później V. P a re to 8 w ykazał, że posługiw anie się fun kcją użyteczności nie je st konieczne dla prow adzenia badań popytu. Z kolei E. S łu c k i7 przed staw ił dalsze w nioski i uogólnienia w zakresie tej teorii popytu.
B adania ekonom etryczne uw zględniające dorobek sub iektyw istycznej teo rii p opytu d ają podstaw ę do tw ierdzenia o jej p rz y d a tn o śc i8, aczkol wiek trzeba zaznaczyć, że w św iele w spółczesnego dorobku teorii sy ste mów gospodarczych założenia tej teorii popytu budzą zastrzeżenia. P o m im o tego n a w e t k ry ty c y tej teorii tw ierdzą, że analiza optym alności w u jęciu V. P a re to je s t w ażna 9.
B ra k podstaw do tw ierdzenia, że założenia sub iektyw istycznej teo rii
3 Por. F a i r , J a f f e : op. cit..
4 J. R. H i с к s: W a r to ś ć i k a p ita ł. PW N , W arszaw a 1975. 5 A . M a r s h a l l : Z a s a d y e k o n o m i k i. W arszaw a 1925. 6 V. P a r e t o : M a n u e l d ’ec o n o m ie p o litiq u e . P aris 1909.
7 E. S ł u c k i : Su lla T e o r ia d e l B ilancio d e l C on som atore. „G iornale d eg li
E con om isti”, 1915 V ol. 51.
8 T eorię tę u w zg lęd n ia ją m ięd zy in n y m i zn an e sy stem y rów n ań p op ytu k o n su m p cyjn ego: lin io w y sy stem w y d a tk ó w — por. R. S t o n e ; Lin e a r E x p e n d i
tu r e S y s t e m s a n d D e m a n d A n a ly s i s : an A p p li c a ti o n to th e P a t t e r n of B rit is h D e m a n d . „The E con om ic J o u rn a l”, 1954 V ol. 64 i m o d el B a rten a -T h eila — por.
H . T h e i 1: Z a s a d y e k o n o m e t r i i. PW N , W arszaw a 1979.
9 Por. J. К o r n a i: A n ti E q u il ib r i u m . T e o r ia s y s t e m ó w go sp o d a r czych . K i e
Indykatory nierów now agi... 243
Tab. 1. W ielkość sprzedaży d etaliczn ej, dostaw i zapasów w uspołeczn ion ych jednostkach handlu w tys. sztuk
The size o f reta il sale, su p p lies and provisions in socialized trade u n its in th ou san ds of specim ens
C hłodziarki i zam rażarki P ralki, w iró w k i Lata dom ow e i autom aty p ralnicze
sprzedaż j d ostaw y zapasy sprzedaż 1 dostaw y j zapasy 1970 356 373 160 377 432 269 1971 457 447 146 495 363 150 1972 520 544 137 472 514 156 1973 613 626 173 549 527 142 1974 708 762 218 572 607 176 1975 945 926 189 717 702 159 1976 918 1027 317 782 771 163 1977 1002 1035 241 802 791 163 1978 870 979 414 889 871 109 1979 982 943 266 844 795 78 1980 871 708 196 837 822 40 1981 739 648 48 740 746 45 1982 594 590 41 759 759 43 1983 676 700 59 813 829 56 1984 839 879 88 913 943 81 1985 1009 1017 88 1082 1099 94 L ata M aszyn y do szycia
dom ow e O dkurzacze elek tryczn e sprzedaż d ostaw y zapasy sprzedaż j d ostaw y zapasy 1970 113 122 73 333 401 170 1971 121 128 85 378 395 179 1972 115 135 97 399 434 215 1973 149 135 85 482 410 139 1974 161 146 69 530 534 135 1975 184 161 45 695 862 240 1976 179 162 51 746 761 190 1977 188 183 63 728 753 149 1978 193 184 11 705 785 375 1979 248 250 22 821 668 142 1980 220 220 11 847 711 71 1981 232 238 14 631 639 50 1982 208 203 9 642 637 35 1983 248 262 21 702 734 55 1984 269 270 20 704 709 49 1985 273 300 45 746 753 43
L ata
O dbiorniki te le w iz y jn e O dbiorniki rad iow e sprzedaż d ostaw y zapasy sprzedaż d ostaw y zapasy 1970 543 557 184 833 969 573 1971 602 635 209 941 931 566 1972 807 726 115 1087 999 471 1973 854 817 95 1175 1163 461 1974 889 990 196 1269 1305 496 1975 920 1091 366 1572 1588 512 1976 1067 1018 146 1718 1820 596 1977 1098 1044 141 2028 1963 431 1978 1088 1063 222 1940 2154 739 1979 929 1023 341 2209 2193 509 1980 1052 923 176 2268 2135 532 1981 850 813 83 2185 2121 334 1982 657 630 52 1541 1508 291 1983 671 711 88 1481 1433 234 1984 754 754 84 1511 1557 265 1985 819 814 75 1474 1781 556 Źródło: R ocznik S ta ty sty czn y 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1986.
popytu są w pełni spełnione im p lik u je konieczność uzupełnienia rozw ażań o ro li indeksu cen jako in d y k ato ra nierów now agi o now e e le m e n ty 10. W arto zwrócić uw agę na m ożliwość w obecnych ko nfiguracjach gospo darczych w zrostu (spadku) dostaw niezależnie od ru ch u cen. Obecnie na znaczeniu zy sk u ją now e czynniki, k tó re k sz ta łtu ją w dużym zakresie ceny, podaż, popyt. R ynki, k tó ry c h pow szechne istnienie zakłada subiek- tyw istyczna teo ria popytu stan o w ią szczególną w ąską klasę rynków , gdyż w ym aga się, aby ch ara k te ry z o w a ły się one m iędzy innym i n astępującym i w łasnościam i u :
1) Zarów no popyt, jak i podaż k sz ta łtu je w iele zatom izow anych pod miotów,
2) Nie istn ieje trw ała ten d e n c ja do nierów now agi rynk o w ej i do p rze w agi na ry n k u jed n ej ze stro n ,
3) Ceny m ogą się kształtow ać sw obodnie n a podstaw ie porozum ień sprzedaw ców i nabyw ców ,
4) Celem działalności p ro d u cen ta jest m aksym alizacja zysku,
10 Por. k ry ty czn e u w agi za w a rte w pracy J. K. G a 1 b r a i t h: E kon om ia a cele sp ołeczne. PW N , W arszaw a 1975, s. 49—:L07 oraz pracę K o r n a i J.: op. cit., która w c a ło ści p o św ięco n a je s t k r y ty c e teorii ró w n o w a g i ogóln ej, b ędącej n o w o czesn ą k o n ty n u a cją ek o n o m ii n eo k la sy czn ej.
Indykatory nierów now agi.. 245
5) Celem działalności konsum enta jest m aksym alizacja użyteczności
w drodze zakupu określonego w ektora dóbr p rzy określonych cenach i dochodzie. F u n k cja użyteczności konsum enta jest w klęsła.
T rudno oczekiwać, aby we współczesnych system ach gospodarczych przedstaw ione własności (1— 5), dotyczące tzw. „ryn ku idealnego” m o gły być dobrym przybliżeniem w arunków gospodarow ania. Nie jest p raw dą, że ceny stanow ią jed y n ą inform ację kształtującą postępow anie pro ducentów i konsum entów , gdyż postępow anie tych dwóch rodzajów pod m iotów uw aru n k ow an e jest nie tylko czynnikam i ekonom icznym i. Na decyzje konsum entów w pływ m a ją rów nież czynniki socjologiczne i psy chologiczne. T rudno oczekiwać, aby konsum ent mógł m aksym alizow ać użyteczność oraz aby jednym celem producenta była m aksym alizacja zysku 12.
W spółcześnie funkcjonujące system y gospodarow ania zachow ują w y m ianę rynkow ą, lecz funkcjonow anie ry n k u daleko odbiega od wzorca „ry nku idealnego” . W spółcześnie na ustalenie poziomu wielkości ry n k o w ych — cen, popytu, podaży — znaczący w pływ ma oddziaływ anie ad- m inistracy ji państw ow ej, dużych organizacji przem ysłow ych i finanso wych, związków zawodowych
13-W pływ w ym ienionych ośrodków kształtujących wielkości rynkow e ma c h a ra k te r n iem ierzalny, dlatego tru d n o jest te czynniki uw zględnić w ba daniach em pirycznych. Nie należy oczekiwać, że niedogodność tę usuną proponow ane in d y k ato ry nierów now agi. Jednakże proponow ane in d y ka to ry p rzy jm u ją w artości określane wielkościam i rynkow ym i, k tó re w pe w nym zakresie uw zględniają efekt oddziaływ ania źródeł nacisku na rynek. Je d n a z prób uniknięcia w ad cenowego indykatora nierów now agi Pt polega na budowie in dy k ato ra porów nującego ceny targow iskow e i detaliczne 14. In d y k ato r ten m a jednak ograniczone zastosowanie — może być u ży ty do analizy niektó ry ch a rty k u łó w żywnościowych. W dalszych rozw ażaniach dotyczących in d y k ato ra nierów now agi przy jęto założenie, że na popyt bezpośrednio nie w pływ a się. Zakładam y, że ekonom iczna możliwość kształtow aniia tej w ielkości w ynika, głównie, z kontroli cen, dochodów i dostaw. Dochody można pom inąć w procesie kon stru k cji indyk ato ra, gdyż przy określonych cenach i dostaw ach zostaną w ykorzystane na za ku py w yrażone w ielkością rynkow ą — sprzedaż. W iadomo, że w spół cześnie ceny dóbr rynkow ych nie k ształtu ją się w w yniku kreow anej
12 Por. K o r n a i: op. cit., s. 131— 139. 15 Por. G a l b r a i t h : op. cit.
14 Por. pracę W. S t a r z y ń s k a , B. S u c h e c k i , T. U t n i c k i , W. W e 1 f e , J. W i ę c e k : E k o n o m e t r y c z n e m o d e l e i m e t o d y a n a li z y r y n k u oraz s y s t e m y fu n k cji
p o p y t u k o n s u m p c y jn e g o . (M aszynopis), U n iw ersy tet Ł ódzki, In sty tu t E konom etrii
przez zatom izow anych i niezależnie działających dostaw ców i kupu jący ch sw obodnej g ry w ielkości dostaw i pop ytu . Z atem dynam ika cen m oże pro wadzić do błędnej oceny nierów now agi ry n ku . Można n ato m iast oceniać nierów now agę porów nując dynam ikę dostaw i dynam ikę zakupów (sprze daży). W zw iązku z tą m ożliw ością proponuje się n astępu jącą form ułę in d y k ato ra nierów now agi (It):
I t s i t q l t , (4)
gdzie:
sit — w skaźnik dynam iki dostaw w cenach stały ch lub w jednostkach n a tu ra ln y c h w okresie t w sto sunku do okresu t — 1,
qlt — w skaźnik dynam iki sprzedaży w cenach stałych lub w jednostkach n a tu ra ln y c h w o kresie t w sto su n k u do okresu t —1.
Jeżeli IC > 0, to dyn am ik a dostaw przew yższa dynam ikę sprzedaży, a zatem obserw ow ana w okresie t sprzedaż może być uznana za popyt.
Jeżeli l t < 0 , to dyn am ika dostaw jest m niejsza niż dynam ika sprze daży. Wobec tego zm niejszają się zapasy tow arów oraz może się pogor szyć znacznie możliwość w yboru tow arów o odpow iednich własnościach użytkow ych. W konsekw encji n ależy przyjąć, że obserw ow ana w okresie t sprzedaż re p re z e n tu je podaż- Jeżeli lt = 0 , to dynam ika dostaw i dy n a m ika sprzedaży są indentyczne, zatem obserw ow ana na ry n k u sprzedaż rep re z en tu je p o p y t i podaż jednocześnie ls.
In te rp re ta c ja w artości id e n ty k a to ra It niezależnie od Pt (przyrostu indeksu cen) jest konsekw encją sygnalizow anych wyżej cech ry n ku. J e żeli n a w e t pom inie się oczyw istą sy tu ację kontro li cen i dostaw , to moż liw e są p rzypadki, gdy w zrostow i cen tow arzyszy w zrost popytu 16.
Szczególnie k o rzy stną cechą in d y k ato ra It jest to, że jego w skazania są popraw ne zarów no w p rz y p a d k u „ ry n k u idealnego” jak i „ ry n k u kon trolow anego” . P rz y czym „ry n e k id e a ln y ” ro zum iany jest w sensie w łas ności (1— 5) przed staw io n y ch w yżej, n ato m iast „rynek ko n tro lo w an y ” ch arak tery zu je się n astęp u jący m i cecham i:
1) istn ieje trw a ła ten d en cja do u trzy m y w an ia ogólnej i cząstkow ej rów now agi rynkow ej,
2) ceny i podaż są k on trolow ane,
3) u trz y m y w a n y jest n iezb ęd n y dla spraw nego funkcjonow ania ry n k u poziom zapasów w handlu.
Możliwość posługiw ania się in d y k ato rem It jest u w arunk o w an a
15 A n aliza ja k ościow a sy tu a cji ry n k o w ej m ogłab y doprow adzić do innej in ter p reta cji w sk a za ń in d yk atora, jed n a k że przy za strzeżen iach w y m ien io n y ch w dalszej części pracy p rzed sta w io n a in terp reta cja jest d ostateczn a dla potrzeb m od eli n ieró w n o w a g i.
16 Por. K. Z a j ą c : E k o n o m ic zn a analiza b u d ż e t ó w d o m o w y c h . PW E, W ar
Indykatory nierów now agi... 247 Tab. 2. U dział zap asów — PZt (P Z t= Z tQ t-1) oraz średnia arytm etyczn a udziału za p a só w (z), gdzie: P Z i — chłodziarki i zam rażarki dom ow e, PZ2 — pralki, w iró w k i i au tom aty p ralnicze, PZ3 — m aszyn y do szycia dom ow e, PZ4 — odkurzacze
elek tryczn e, PZs — odbiorniki telew izy jn e, PZ6 — odbiorniki rad iow e The proportion of provision s — PZt (P Z t= Z tQ t_1) and th e arith m etic a verage of th e proportion o f provision s (z), w here: PZi — refrigerators and freezers, PZ2 — w a sh in g m ach in es, extractors and autom atic w ash in g m ach in es, PZ3 — sew in g m ach in es, PZ4 — electric vacu u m cleaners, PZs — TV sets, PZ6 — radio sets
Lata P Z i PZz PZs PZ4 PZs PZe 1970 0,4494 0,7135 0,6460 0,5105 0,3389 0,6879 1971 0,3195 0,3030 0,7025 0,4735 0,3472 0,6015 1972 0,2635 0,3305 0,8435 0,5388 0,1425 0,43333 1973 0,2822 0,2586 0,5705 0,2884 0,1112 0,3923 1974 0,3079 0,3077 0,4286 0,2547 0,2205 0,3909 1975 0,2000 0,2218 0,2446 0,3217 0,3978 0,3257 1976 0,3453 0,2084 0,2849 0,2734 0,1368 0,3481 1977 0,2405 0,2032 0,3351 0,2047 0,1284 0,2125 1978 0,4759 0,1226 0,0570 0,5319 0,2040 0,3809 1979 0,2709 0,0924 0,0887 0,1730 0,3671 0,2304 1980 0.2250 0,0578 0,0500 0,0838 0,1673 0,2346 1981 0,0649 0,0608 0,0603 0,0792 0,0976 0,1527 1982 0,0690 0,0566 0,0433 0,0545 0,0791 0,1888 1983 0,0873 0,0689 0,0846 0,0783 0,1311 0,1580 1984 0,1049 0,0887 0,0743 0,0696 0,1114 0,1754 1985 0,0872 0,0869 0,1648 0,0576 0,0916 0,3772 z 0,2371 0,1982 0,2924 0,2496 0,1920 0,3306 Źródło: O bliczenia w ła sn e.
w szczególności w ym ienioną w yżej tendencją do u trzy m y w an ia rów no w agi rynkow ej. Jeżeli m echanizm funkcjonow ania gospodarki dopuszcza dłuższe o kresy niedoboru podaży, to w skazania in d y k ato ra It są m ało precyzy jn e lub w ręcz błędne. Jeżeli jednak w ym ienione cechy „ ry n k u kontrolow anego” są spełnione (lub w przybliżeniu spełnione), to ograni czenie dla zakresu stosow ania ind y kato ra It może w ynikać jedynie z b ra k u inform acji o wielkości dostaw tow arów do sprzedaży lu b o wielkości sprzedaży detalicznej tow arów . W system ie sta ty sty k i prow adzonej w Polsce ograniczenie to nie jest krępujące. Jeżeli w w a ru n k a ch „ry n k u kontrolow anego” istn ieją dłuższe o kresy niedoboru podaży, to do oceny nierów now agi rynkow ej należy w ykorzystać inną m iarę. Proponow any dla takich sy tu acji ind y k ato r (Rt) m a następującą konstrukcję:
R t= S t Q t_1 —1, (5)
gdzie: Qt oznacza wielkość sprzedaży w okresie t, natom iast St jest hi p otetyczną podażą określoną następująco:
(6)
(7) przy czym St oznacza wielkość dostaw , Zt oznacza wielkość zapasów, z oznacza śred n ią a ry tm ety c zn ą udziału zapasów Zt w e wielkości sprze daży z analizow anego okresu. W ielkość Zt pow inna być średnim zapasem w roku, gdy nie m ożna ustalić średniego zapasu, to w ostateczności moż na p rzyjąć zapas na koniec ro ku dla agregatów dóbr, bądź dóbr k tó ry ch poziom sprzedaży nie podlega w ahaniom sezonowym.
W ym ienione we w zorach (5), (6) i (7) w ielkości mogą być w yrażone w cenach stały ch lub p rzy użyciu jednostek n a tu ra ln y c h .
W artość diagnostyczna in d y k ato ra Rt zależy od spełnienia dwóch za łożeń:
1) dla funkcjonow ania ry n k u analizow anej g ru p y tow arow ej (tow aru) niezbędne jest w ystępow anie zapasów w handlu,
2) w analizow anym okresie w ielokrotnie w ystępow ała nadw yżka po daży n ad popytem (istniały m ożliwości zgrom adzenia zapasów odpowied niej wielkości).
In d y k ato r Rt ocenia nierów now agę zasadniczo w oparciu o n u m e ryczną analizę w ielkości sprzedaży, dostaw i zapasów. Jednakże istota tego m iern ik a dopuszcza m ożliwość uw zględnienia elem entów analizy jakościow ej. M ożna m ianow icie w drodze analizy funkcjonow ania ry n k u określonej g ru p y tow arow ej (tow aru) ustalić „norm alny udział zapasów ” dla ,.spokojnego” i zrów now ażonego ilościowo ry n k u . Ten udział zapa sów, oznaczony sym bolem z*, zastąpiłby p rzy ję tą w e wzorze (7) średnią a ry tm ety czn ą udziału zapasów (z). Z atem m odyfikując w zory (5) i (6) m ożna określić in d y k ato r nierów now agi ry n k u (R*t):
J e śli R t < 0 lub R* < 0 , to hip otety czna podaż jest m niejsza od po pytu, zatem obserw ow ana na ry n k u sprzedaż rep re z en tu je podaż. Jeśli R t > 0 lu b R* > 0 , to hipotetyczna podaż je st w iększa od popytu, zatem obserw ow ana na ry n k u sprzedaż rep re z en tu je popyt. Jeśli Rt = 0 lub R* = 0 , to obserw ow ana na ry n k u sprzedaż rep re z en tu je podaż i popyt, a zatem istn ieje rów now aga n a ry n k u .
Odległość in d y k ato ra Rt (R* ) od zera stanow ią zbiór inform acji, k tó ry m ożna w ykorzystać w ekonom etrycznych m odelach nierów now agi ryn ku . N iezależnie od zastosow ania przedstaw ione in d y k ato ry posiadają znacze nie poznawcze i anality czn e w zakresie oceny nierów now agi ryn ku .
(8)
gdzie:
(9)
Indykatory nierów now agi... 249 Tab. 3. H ip otetyczna podaż (St) obliczona w ed łu g w zoru (6) w tys. sztuk: Si —
ch łod ziark i i zam rażarki dom ow e, S2 — pralki, w iró w k i i autom aty pralnicze,
S3 — m aszyn y do sz y c ia d om ow e, S4 — odkurzacze elek tryczn e, Ss — odbiorniki
te le w iz y jn e , §6 — odbiorniki rad iow e
A h y p o th etica l su p p ly (St) calcu lated according to pattern (6) in th ou san ds of specim ens: Si — refigerators and freezers, S2 — w ash in g m ach in es, ex tractors and
au tom atic w a sh in g m ach in es, S3 — sew in g m achines, S4 — electric vacuum clean ers,
Ss — TV se ts, Ss — radio sets Lata Si S* Ss S4 Ss Ss 1970 499 626 162 488 637 1267 1971 485 414 178 480 728 1176 1972 558 576 198 549 686 1110 1973 654 560 176 429 748 1236 1974 812 669 168 537 1015 1381 1975 891 719 152 916 1280 1580 1976 1126 779 161 777 959 1850 1977 1038 795 191 720 974 1723 1978 1187 804 139 984 1076 2252 1979 976 706 199 605 1186 1971 1980 697 696 167 571 897 1917 1981 521 644 184 531 650 1733 1982 490 652 151 512 556 189 1983 599 724 210 614 670 1177 1984 768 843 211 582 693 1322 1985 866 978 265 610 732 1850 Źródło: O bliczenia w ła sn e.
M ODEL NIERÓW NOW AGI
In d y k ato ry nierów now agi Pt, It, Rt, lub R* pozw alają sform ułow ać
m odele nierów now agi ry n k u analogiczne w sensie form alnym . Zatem każdy m odel zaw iera 17:
rów nanie pop ytu (Dt)
Dt = X ta + u t, (U )
rów nanie podaży (St)
St=Ztf5+vt, (12)
rów n an ie w ielkości obserw ow anej Qt (sprzedaży)
Q t= m in (Dt, St), (13)
rów nanie jednego z indykatorów (Pt, It, Rt, R t ) K t= f( S t-D t) ,
16 Por. F a i r , J a f f e: op. cit.; S. M. G o 1 d f e 1 d, R. E. Q u a n d t: E sti m a t i o n in a D i s e q u i li b r iu m M odel an d Valu e o f In form atio n. „Journal o f E cono
m etrics”, 1975 V ol. 3. 17 — A n n a l e s , v o l. X X I I I
gdzie: K t£{P t, It, Rt,R[}>
Zm ienne Pt, It, Rt, R* w św ietle w łasności indyk ato ró w spełn iają w a ru n ek
K t ^ O jeżeli odpowiednio S t—D t ^ O (14)
Z zw iązku z w aru n k iem (14) m ożna postulow ać, że K t= Y (S t-D t),
( 0 < Y < ° ° ) (15)
Z ró w n an ia (15) o trz y m u je się, że
Y"1 Kt = S t - D t. (16)
W zapisach (11— 16) użyto sym boli o n astęp u jący ch znaczeniach: Xt — w ektor zm iennych ob jaśniających w ró w n an iu popytu, ut — sk ładnik losow y ró w nan ia popytu,
Zt — w ek to r zm iennych objaśn iających w rów naniu podaży, vt — sk ład n ik losow y rów n an ia podaży,
0, Y — p aram etry .
R elacja (16) i w a ru n e k sep aracji (14) p rzy użyciu jednego z in d y k a torów Pt, It, Rt, R* prow adzą do sform ułow ania na bazie rów nań (11) i (12) dwóch ró w n ań p rzystosow anych do badań em pirycznych:
Qt = X ta + Y-1G t + u t, (17) gdzie ( Kt dla K t > 0 { O dla K t< 0 oraz Qt = ZtP+Y-1Ht + vt, (18) gdzie: f - K t dla K tC O { O dla K t > 0 ,
p rzy czm Qt oznacza w ielkość sprzedaży, pozostałe po w yłączeniu Gt i Ht elem en ty ró w n ań m ają znaczenie identyczne ja k w zapisach (11— 16), zatem Kt re p re z e n tu je jed e n z in d y k ato ra nierów now agi rów nan ia (17— Zależnie od w ykorzystanego in d y k ato ra nierów now agi rów n ania (17— 18) stanow ią różne m odele nierów now agi. E stym ację p a ra m etró w tych rów nań w ykonuje się p rzy użyciu ty ch sam ych procedu r 18.
Oczekiw ane pochodne cząstkow e w zględem zm iennych Gt i Ht są u jem n e zarów no dla ró w nania (17), jak i ró w n an ia (18). Z atem w rów
naniach tych p a ra m e try y- 1 d ają podstaw ę do w nioskow ania o
niedosta-18 P rezen ta cję m etod e sty m a c ji o m a w ia n y ch m od eli znaleźć m ożna w pracach: T. A m e m i y a : A N o te on a F air an d Jaf f e M odel. „E con om etrica”, 1974 V ol .42, F a i r , J a f f e : op. cit., F a i r , K e 1 e j i a n: op. cit., G o l d f e l d , Q u a n d t : op. cit..
Indykatory nierów now agi... 251 4. B A D A N IA EM PIRYCZNE
tecznej sprzedaży (z p u n k tu w idzenia rów now agi podaż — popyt) spo w odow anej za niskim popytem (rów nanie 17) lub za niską podażą (rów nanie 18).
In d y kator nierów now agi It był w ykorzystany w badaniach we wcześ niejszej p racy 19. A naliza nierów now agi p rzy użyciu tego ind ykatora do tyczyła w yb ranych dóbr trw ałego użytkow ania w przedziale czasu 1960— 1979. W yniki jakie uzyskano w badaniach potw ierdziły użyteczność tego in d y k ato ra w przy pad k u braku dłuższych okresów niedoboru podaży. W p rzypadku analizy nierów now agi ry n k u w okresie obejm ującym lata osiem dziesiąte niezbędne jest posłużenie się indykatorem nierów now agi
Tab. 4. W ielkości in d yk atora n ierów n ow agi Rt obliczone zgod n ie z form ułą (5), gdzie: Ri — ch łod ziark i i zam rażarki dom ow e, R2 — pralki, w iró w k i i au tom aty
p raln icze, R3 — m aszyn y do szycia dom ow e, R* — odkurzacze elek tryczn e, Rs —
odbiorniki te lew izy jn e, R6 — odbiorniki rad iow e
T he size of the indicator of n on -b alan ce Rt calcu lated according to the form u la (5) w here: Ri — refrigerators and freezers, R2 — w a sh in g m ach in es, extractors and
au tom atic w a sh in g m ach in es, R3 — sew in g m achines, R4 — electric vacu u m cleaners,
Rs — TV sets, R6 — radio sets
Lata Ri R2 R3 R 4 Rs R6 1970 0,261 0,660 0,434 0,465 0,173 0,521 1971 0,061 -0 ,1 6 4 0,471 0,270 0,209 0,250 1972 0,073 0,120 0,722 0,376 -0 ,1 4 9 0,021 1973 0,067 0,020 0,181 - 0 , 1 1 0 -0 ,1 2 4 0,052 1974 0,147 0,169 0,043 0,013 0,142 0,088 1975 -0 ,0 5 7 0,003 -0 ,1 7 4 0,228 0,391 0,005 1976 0,226 -0 ,0 0 4 - 0 , 1 0 1 0,118 - 0 , 1 0 1 0,077 1977 0,036 -0 ,0 0 9 0,016 -0 ,0 1 1 -0 ,1 1 3 -0 ,1 5 0 1978 0,364 -0 ,0 9 6 -0 ,2 8 0 0,396 - 0 , 0 1 1 0,161 1979 -0 ,0 0 6 -0 ,1 6 3 -0 ,2 0 0 -0 ,2 6 3 0,277 -0 ,1 5 5 1980 -0 ,2 0 0 -0 ,1 6 8 -0 ,2 4 1 -0 ,3 2 6 -0 ,1 4 7 -0 ,1 5 5 1981 -0 ,2 9 5 -0 ,1 3 0 , -0 ,2 0 7 -0 ,1 5 8 -0 ,2 3 5 -0 ,2 0 7 1982 -0 ,1 7 5 -0 ,1 4 1 -0 ,2 7 4 -0 ,2 0 2 - 0 ,1 5 4 -0 ,1 6 4 1983 -0 ,1 1 4 -0 ,1 0 9 -0 ,1 5 3 -0 ,1 2 5 -0 ,0 0 1 -0 ,2 0 5 1984 -0 ,0 8 5 -0 ,0 7 7 -0 ,2 1 6 -0 ,1 7 3 -0 ,0 8 1 -0 ,1 2 5 1985 -0 ,1 4 2 -0 ,0 9 6 -0 ,0 2 9 -0 ,1 8 2 - 0 ,1 0 6 0,255 Źródło: O bliczenia w łasn e.
19 H. O l e j a r z : E kon om iczn e m e t o d y p ro g n o z o w a n i a p o p y t u k o n s u m p c y jn e g o
na d obra tr w a ł e g o u ż y t k o w a n i a . (M aszynopis pracy doktorskiej), UM CS, L u b lin 1982.
20 Z apasy w latach 1976, 1977, 1979 oszacow ano w sposób następ u jący: Z t= Z t—1+A Z t, A Z t= S t—Qt, gd zie Z, S, Q oznaczają od p ow ied n io w ielk o ść zapasów ,
d o sta w i sprzedaży. 17*
Rt. Z akres b adań em pirycznych je s t określo ny zebranym i d an ym i sta tysty czn y m i w tab eli 1, n a to m ia st końcowe re z u lta ty bad ań p rez e n tu je tab ela 4.
W yniki zaw arte w tab licy 4 nie m ogą, rzecz jasna, stanow ić podstaw y do ostatecznej oceny in d y k ato ra Rt. Takiej oceny na podstaw ie badań em pirycznych nie m ożna uzyskać. Jedn ak że analiza m erytory czn a i uzys kane re z u lta ty em piryczne w sk azują na popraw ność k o n stru k cji tego in d y k ato ra nierów now agi. W ystępujące w tab eli 4 u jem n e w artości indy k a to ra Rt w sk azu ją n a niedostateczną podaż w latach osiem dziesiątych w e w szystkich b adanych przypadkach. N atom iast lata siedem dziesiąte c h a ra k te ry z u ją się sporadycznie w y stęp u jącą niedostateczną podażą.
Р Е З Ю М Е К л асси ч еск и й и нди катор ры ночного неравновесия, опираю щ ийся на п о к а за тель динам ики ц ен п ригоден в у сл о в и я х так назы ваем ого и деального рынка. С войства реальн о сущ еств у ю щ и х ны не ры нков в сущ ествен н ой ст еп ен и откло няю тся от этой м одели . В св я зи с этим п р едл агаю тся новы е инди каторы н е равновесия. И ндикатор It (оп р едел яем ы й р азн и ц ей м е ж д у п ок азател ем динамики п р о д аж и ) п р едл агается прим ен ять п о отн ош ен и ю к ры нку, котором у ствойственны сл едую щ и е признаки: 1. постоян ная т ен ден ц и я сохр ан ен и я общ его и частичного ры ночного равновесия, 2. цены и п р е д л о ж е н и е к онтролирую тся, 3. сохр ан я ется н еобходи м ы й для ф ун к ц и он и р ован и я ры нка уровен ь з а пасов. И ндикатор н ер ав н овеси я Rt п р ед н а зн а ч ен дл я ситуации п р одол ж и тел ь н ой н ехв атк и товаров на „контролируем ом р ы н к е”. Д иагностическая пригодность ук азан н ого ин ди к атора зависит от вы п олнен ия д в у х условий: 1. для ф ун к ц и он и р ован и я ры нка ан ал и зи руем ой группы товаров н ео б х о димы запасы , 2. в ан али зи руем ы й п ер и о д в рем ен и многократно склады вается п р еобл а дан и е п р ед л о ж ен и я н ад спросом. В конце статьи п р ед став л ен м одиф ициров анны й инди катор Rt, п озв ол я ю щ ий ввести и н ф ор м ац и ю норм ативного хар ак тер а в статистическ ую оц ен к у ры ночного неравновесия. S U M M A R Y
T he cla ssica l in d icator of th e m a rk et’s is n o n -b a la n ce b ased on th e in d e x of th e prin ce d yn am ics is ch aracterized b y good p rop erties in th e con d ition s o f so -c a lle d ’’id eal m ark et”. On th e o th er h and, th e fea tu res of contem porary m arkets depart from th is m od el in a sig n ific a n t d egree, C on seq u en tly, n ew in d ica to rs of n o n - bailance are put forw ard .
The Indicators o f th e N on-B alance... 253 In d icator It (term ed as th e d ifferen ce b etw een th e in d ex es o f th e su p p ly d y n a m ics and o f th e sa le dynam ics) is su ggested to be used fo r th e m arket p o ssessin g th e fo llo w in g properties:
1. T here is a p erm an en t ten d en cy to m ain tain gen eral and p artial m ark et b alance.
2. P rices and su p p ly are under control.
3. T here is a certain le v e l of reserv es in trade in d isp en sab le for th e e ffic ie n t fu n ctio n in g o f th e m arket.
Indicator of n on -b alan ce Rt can b e applied w h en lo n g er periods o f su p p ly d e fic it occur at the ’’con trolled m arket”. T he diagnostic v a lu e of this in d icator d e p ends on tw o conditions.
1. In order to en su re th e fu n ctio n in g of the m arket in th e a n a ly sed m erch an d ise group (com m odity), th ere m u st e x is t som e reserves in trade.
2. In th e an a ly sed period, th ere occurred frequent su rp lu s o f supply in relation to dem and.
T he fin a l part p resen ts a m od ification of in d icator R — indicator Rt w h ich a llo w s fo r th e in trod u ction o f n orm ative inform ation in to th e sta tistic a l ev a lu a tio n of th e m ark et’s n on -b alan ce.
