"Publiczność literacka"

Jan Kordys

"Publiczność literacka"

Biuletyn Polonistyczny 23/4 (78), 43-53 1980

wypowiedzi histo ry kó w ró żny ch s p e c j a l n o ś c i humanistycznych w n i o s ł y do d y s k u s j i s p o ro ożywczej ś w i e ż o ś c i . Tekstowe r e z u l t a ­

t y k o n f e r e n c j i , uz u p e ł n i o n e cennymi g ło sa m i dysk usy jny mi, mają być u tr w a lo n e w f or m ie drukowanej, co w p o ł ą c z e n i u z planowaną e d y c j ą d z i e ł w s z y s t k i c h Lubomirskiego s tw or zy podwaliny pod p r z y s z ł ą monografię p i s a r z a .

Dr Mirosław Korolko

„P U B L IC Z N O ŚĆ L IT E R C K A ”

Sprawozdanie z konferencji naukowej

W d n i a c h od 12 do 14 l i s t o p a d a 1979 £· odbywała s i ę k o n f e ­ r e n c j a naukowa poświęcona badaniom p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j , zorganizowana p r z e z Pracownię Badań K u l t u r y L i t e r a c k i e j I n s t y ­ t u t u Badań L i t e r a c k i c h PAN p r z y ws p ó łp ra cy I n s t y t u t u K s i ą ż k i i C z y t e l n i c t w a BN.

K o n f e re n c ję otw o rz ył J . S ł a w i ń s k i (IBL) r e f e r a t e m "Autor i p u b l i c z n o ś ć jak o j e d n o s t k i p r o c e s u h i s t o r y c z n o l i t e r a c ­ k i e g o " , w którym ro zważał konsekwencje p r o b le m a ty k i o d b i o ru i o d b i o rc y d l a t r a d y c y j n i e z o r i e n t o w a n e j h i s t o r i i l i t e r a t u r y . Re­ f e r e n t opisywał p r z e k s z t a ł c e n i a , jakim u l e g ł t e k s t l i t e r a c k i pod wpływem a n a l i t y c z n e g o s p o j r z e n i a ba dac zy o t a k odmiennych o r i e n t a c j a c h , j a k J a u s s czy B a r t h e s . Wtedy t o " w t a r g n ę ł a " do w n ę t r z a utworu " d z i a ł a l n o ś ć o d b i o r c z a " , r o z p o c z ę ł y s i ę próby

j e j r e k o n s t r u k c j i w k a t e g o r i a c h " o d b i o r c y w i r t u a l n e g o " , wewnątrz- tek sto w yc h kodów l e k t u r y z a p i s a n y c h w s t r u k t u r z e d z i a ł a n i a . Wy­ ł o n i e n i e s i ę t e j p r o b le m a t y k i p o c i ą g n ę ł o za sob ą zmianę samego p o j ę c i a t e k s t u . J a k p i s z e w jednym z ar ty ku łów B a r t h e s , utwór

s t a j e s i ę n i e "zakończonym, zast ygł ym pr od ukt em ", l e c z "samą w y tw ó r c z o ś c i ą / . . . / w ł ąc zo ną w in ne t e k s t y , inne kody, i tym samym związaną ze społec zeń stw em, z h i s t o r i ą , n i e więzami de­ t e r m i n a c j i , l e c z d r o g ą a s o c j a c j i i n t e r t e k s t u a l n y o h " . Takie u j ę ­ c i e pozwala na o p i s a n i e d z i e ł a zarówno w po r ząd ku p r o c e s u h i s ­ t o r y c z n e g o , j a k w oderwaniu od s y t u a c j i p i e r w o t n e j , w zmi enn ej, i n d y w i d u a l n e j l e k t u r z e . Nowe s p o j r z e n i e na t e k s t p r z e k s z t a ł c a t a k ż e samego b a d a c z a . Może on odtw ar zać s p e k t a k l p r o c e s u komu­ n i k a c j i p r z e z odwrócenie - o p i s u j ą c l e k t u r ę ja k o "mowę c z y t e l ­ n i k a do k s i ą ż k i " ,

S, Ż ó ł k i e w s k i (IBL) w r e f e r a c i e "0 p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j " wprowadził s z e r o k i e , a j e d n o c z e ś n i e p r e c y z y j n e , d z i ę k i s to s o w an ej m e t o d o l o g i i , r oz um ie n ie o b i e k t u b ad ań . P u b l i ­ c z n o ś c i ą l i t e r a c k ą s ą "wszyscy u c z e s t n i c y ko m uni kac ji l i t e r a c ­ k i e j , ś c i ś l e j - danego p r o c e s u komunikacyjnego". Różnią i c h r o l e i związane z nim i możliwości o p e r a c j i s em io ty czn yc h i r z e ­ czowych na t e k ś c i e - " a u t o r z y t o c i , k t ó r y c h d z i a ł a l n o ś ć wiąże s i ę ś c i ś l e z o b s łu g uj ąc ym i l i t e r a t u r ę ja k o a p a r a t d y f u z y j n y , a c z y t e l n i c y to c i , k t ó r z y z u s ł u g te go a p a r a t u k o r z y s t a j ą " . Swo­ i s t ą cechą s t r u k t u r a l n ą p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j ( s z c z e g ó l n i e XX-wiecznej) j e s t wyższa świadomość i d e o l o g i c z n a i związane z

tym in ne n i ż w s p o ł e c z e ń s t w i e globalnym zró żni cow ani e wewnę­ t r z n e . Marksistowska k o n s t r u k c j a t y p o l o g i i p u b l i c z n o ś c i musi p r z y j ą ć za punkt w y j ś c i a o k r e ś l e n i e uwarunkowań b y t u l u d z i u-

c z e s t n i c z ą c y c h w d a n e j k u l t u r z e . Na tym poziomie p o ja w i s i ę zr ó żn i co w an ie u c z e s t n i c t w a w podstawowych s y t u e c j a c h komunika­ c y j n y c h , a t e z k o l e i będą odpowiadały w i e l o ś c i systemów semio­ ty c z n y c h modelująoych ś w i a t k u l t u r y . D l a t e g o p o d z i a ł y klasowe s p o ł e c z e ń s t w a i z r ó żn ic ow an ie typów p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j , k t ó r a o p e r u j e odmiennymi zasadami s t r u k t u r a l i z a c j i r z e c z y w i s t o ­ ś c i - s ą w s t o s u n k u do s i e b i e ho m ol ogiczne.

Drugą o p e r a c j ą p r z y budowie modelu j e s t z w ią z a n ie go z t y p o l o g i ą obiegów. P u b lic z n o ś ć l i t e r a c k ą w y różnia s p o śró d i n - nyoh możliwość fun k cjo n o w an ia rów nocześnie w w ie lu o b ie g a c h t e g o , co s p o łe c z e ń stw o z a l i c z a do l i t e r a t u r y . O b ieg i za ś s ą rozpoznaw alne w r e l a c j i "między danym typem p u b l i c z n o ś c i a r o ­ lam i sp ołecznym i nadawców f u n k c jo n u ją c y c h w danym obiegu", a więc w k o n k re tn y c h s y t u a c j a c h kom unikacyjnych, k t ó r e u j a w n i a j ą r o l ę nadawców, odbiorców i i c h świadomość i d e o l o g i c z n ą .

O statnim czynnikiem o k re ś la ją c y m p u b l i c z n o ś ć s ą i n s t y t u c j e p o ś r e d n i c z ą c e w u c z e s t n i c t w i e w k u l t u r z e . To one - p r z e z o p e r a ­

c j e na kodach l e k t u r y - z a k r e ś l a j ą ramy s y t u a c j i kom unikacyj­ n y ch , wzm acniając lu b w y c is z a ją c w ew nętrzną "mowę" t e k s t u .

J . L a l e w i c z (IB L ) w r e f e r a c i e na tem at " M o r f o lo g ii p u b l i c z n o ś c i " d o konał n a j b a r d z i e j e le m e n ta rn y c h , uchwytnych i n ­ t u i c y j n i e , l e c z ja k ż e i s t o t n y c h w p r a k t y c e badawczej r o z r ó ż ­ n i e ń . Próbował dać odpowiedź na p y t a n i e , czy w s p ó łc z e ś n ie w

i

ogóle można mówić o p u b l i c z n o ś c i l i t e r a c k i e j ja k o g r u p ie s p o łe ­ c z n e j . Z teg o pun k tu w id z e n ia d a j ą s i ę w y ró żn ić dwa s k r a j n e p r z y p a d k i : p ie rw s z y z n i c h , sp o ty k an y n a j c z ę ś c i e j , to t a k i e z b io ro w o ś c i c z y te ln ik ó w , którym n i e można p r z y p i s a ć żadnych s p e c y f i c z n y c h w i ę z i ; mamy wtedy do c z y n i e n i a z p u b l i c z n o ś c i ą w s e n s i e dystrybutywnym ; z b i ó r t a k i s t a j e s i ę g ru p ą s p o łe c z n ą - p u b l i c z n o ś c i w s e n s i e integratyw nym - j e ś l i utworzy s i ę s i e ć k o m u n ik a c ji w ew nątrzgrupow ej, s i e ć , k t ó r e j m a te ria łe m j e s t l i ­ t e r a t u r a .

K. D m i t r u k (i b l) b a d a ł k s z t a ł t o w a n i e s i ę i f u n k c j o ­

nowanie p u b l i c z n o ś c i ro z u m ia n e j w ła ś n ie jak o grupa s p o łe c z n a . Jego t e k s t , poświęcony " P u b l i c z n o ś c i a k ty w n e j" , ro z p o c z y n a ła wypowiedź H oracego, k t ó r y ubolew ał nad u t r a t ą p r z e z p u b lic z n o ś ć

o p i s możliwości j e j w t ó r n e j i n t e g r a c j i w s p o ł e c z e ń s t w a c h nowo­ ż y t n y c h . P r o ce s t e n związany b y ł w s f e r z e i d e o l o g i c z n e j ze sku tkam i r e w o l u c j i f r a n c u s k i e j i z r e a l i z a c j ą p o s t u l a t ó w wol­ n o ś c i s to w a r z y s z a n i a s i ę i wymiany i n f o r m a c j i . " P u b l i c z n o ś ć ak­ tywna" j e s t świadoma swych praw, p r a g n i e z n i c h k o r z y s t a ć , czynami w yk r ac za ją c poza słow a. R y t u a ł y , t e k s t y w s zer ok im r o ­ zumieniu, p o z w a l a j ą j e j p o ł ą c z y ć s i ę z odmiennymi od l i t e r a t u r y systemami k o m u n ik a c j i . Tak t wo rz ą s i ę i n s t y t u c j e p u b l i c z n o ś c i ( s a l o n y , k lu b y d y s k u s y j n e ) , k t ó r e mogą być zarówno n a r z ę d z i a m i w walce i d e o l o g i c z n e j , j a k celem o s tat ec zn ym - p r z e s t r z e n i ą r o z r y w k i . Innym aspektem d z i a ł a l n o ś c i " p u b l i c z n o ś c i aktywnej" j e s t k o n t r o l a c i ą g ł o ś c i i zmiany w p r o c e s i e k o m u n ik ac ji l i t e r a c - c k i e j p r z e z ' w y ł o n i o n ą e l i t ę - k r y t y k ę .

Podobnym problemem z a j ą ł s i ę w swoim w y s t ą p i e n i u J a n u s z M a c i e j e w s k i ( I B L ) . V/ temac ie " I n s t y t u c j e i mechaniz­

my ż y c i a l i t e r a c k i e g o " a u t o r a z a i n t e r e s o w a ł y s z c z e g ó l n i e fu nk ­ c j e ogniw p o ś r e d n i c z ą c y c h w ko m un ik ac ji l i t e r a c k i e j . Z a l i c z a j ą s i ę do n i c h grupy form aln e i n i e f o r m a l n e , związane b e z p o ś re d n io z procesem p r ze k az u k s i ą ż k i jak o towaru i t e k s t u (od wydawcy p r z e z cenzora do k a w i a r n i l i t e r a c k i e j ) or az w s z e l k i e i n s t y t u c j e i d e o l o g i c z n e - np . p a r t i e p o l i t y c z n e . Część p u b l i c z n o ś c i l i t e ­ r a c k i e j aktywnie u c z e s t n i c z y w którymś z t y c h ogniw, k s z t a ł t u ­ j ą c i p r z e ł a m u ją c konwencje i s t e r e o t y p y . Życie l i t e r a c k i e uka­ z uj e s i ę ja k o walka o su kc es na rynku c z y t e l n i c z y m , os tat ec zny m zaś s ę d z i ą j e s t m il c z ą c a i w r z a s k l i w a , k i e r u j ą c a i sterowana p u b l i c z n o ś ć l i t e r a c k a .

Do te go wątku na w i ąz u j e t ak że M. P ł a c h e c k i (IBL) w r e f e r a c i e "Krytyka l i t e r a c k a - obie g - p u b l i c z n o ś ć (1863- -1890) " . P r z e d s t a w ia w nim t e o r e t y c z n e u j ę c i e k r y t y k i n.ie jako ele m ent u " a p a r a t u r o z p o w s z e c h n i a n i a " , l e c z jak o p r a k t y k i s w o iś

-c i e u z u p e ł n i a j ą -c e j p r z e b i e g -c z y t e l n i -c z y -c h kontaktów z d z i e ł e m . Mechanizmy j e j i n t e r w e n c j i d z i a ł a j ą ns w i e l u poziomach i p r z y ­ c z y n i a j ą s i ę między innymi do i n t e g r a c j i danego k rę g u p u b l i c z ­ n o ś c i p r z e z u w y d a tn ie n ie r ó ż n i c w o b o w iązujących s y t u a c j a c h

o d b i o r u . Inne funK cje k r y t y k i to w y p e łn ia n ie " p u s ty c h m ie js c " w k o m u n ik a c ji l i t e r a c k i e j - p r z y j ę c i e o k r e ś l o n e j r o l i w d i a l o ­ gu między nieobecnym p isa rz e m a milczącym c z y t e l n i k i e m . Może t o być postaw a r e p r e z e n t a n t a a u t o r a , " p r z e c i ę t n e g o c z y t e l n i k a " a lb o w y n iesio n e g o ponad n i c h a r b i t r a . R e f e r e n t w y różnia dwa podstawowe typy i f u n k c j e wypowiedzi k r y t y c z n e j : p ie rw s z y - s y n t e t y c z n y , to l e k t u r a e l i t a r n a d z i e ł a dokonana p r z e z e k s p e r ­ t a , k t ó r y sch em aty zu je d i a l o g między k ry ty k ie m i o d b i o r c ą ; d r u g i typ - a n a l i t y c z n y , b l i s k i potocznym praktykom c z y t e l n i ­ czym, j e s t świadectwem podmiotowego zaangażow ania k r y ty k a i s ł u ż y z w ię k sz e n iu p l a s t y c z n o ś c i p r o c e s u k o m u n ik a c ji.

W. A d a m i e c (iK iC z ) w "K ilk u uwagach w s p ra w ie tzw. p u b l i c z n o ś c i i j e j o p is u " p o s tu lo w a ł p r z y j ę c i e k a t e g o r i i "pu­ b l i c z n o ś ć c z y t a j ą c a " ja k o j e d n o s t k i n a d r z ę d n e j w s to s u n k u do t y c h , k t ó r e s ą używane w p r a c a c h p o l s k i c h socjologów l i t e r a t u ­ r y . U s t a l e n i e p ry m a rn o ś c i samego a k t u l e k t u r y d e te r m in u je s i a t ­ kę p o ję c io w ą , w k t ó r e j zaw iera s i ę kom petencja l i t e r a c k a czy­ t e l n i k a , jeg o postaw y i motywacje związane ze s f e r ą w a r t o ś c i . A n a liz y zachowań ja k o r e a l i z a c j i lub n e g a c j i wzorów k u ltu ro w y c h s ą s z c z e g ó l n i e i s t o t n e zarówno w b a d a n ia c h em pirycznych, j a k p r z y k o n s t r u k c j i m odeli t e o r e t y c z n y c h .

K a t e g o r i ą " p u b l i c z n o ś ć c z y t a j ą c a " p o s łu g iw a ł s i ę ta k ż e w swoim t e k ś c i e " P u b lic z n o ś ć l i t e r a c k a - p u b l i c z n o ś ć c z y t a j ą c a " J . A n k u d o w i c z ( iK iC z ) . Tak samo ja k Adamiec, pod­ k r e ś l a ł on wagę b a d a n ia r z e c z y w is ty c h zachowań i postaw l u d z i , p o s tr z e g a n y c h w szerokim k o n t e k ś c ie k u l t u r y i układów s p o ł e c z

-n y c h . Opis zachowań c z y t e l -n i c z y c h j e s t tym m iejscem , g d z ie po­ winny s p o tk a ć s i ę metody p s y c h o l o g i i , s o c j o l o g i i i s e m i o t y k i .

R e f e r a t J . K o s t e c k i e g o ( iK iC z ) "Uwagi o p r z e d ­ m iocie badań h i s t o r i i c z y t e l n i c t w a " b y ł p r ó b ą p o ł ą c z e n i a t e o r e ­ t y c z n e j r e f l e k s j i nad p u b l i c z n o ś c i ą z p o trz e b a m i badań h i s t o r y ­ c zn y ch . Tworząc model h i e r a r c h i c z n y o p i s u , r e f e r e n t wychodzi od poziomu m a k ro s k a li - o k r e ś l e n i a typu i s t y l u k u l t u r y . Konie­ czna j e s t t u c h a r a k t e r y s t y k a systemu kom unikacyjnego pod w zglę­ dem w ł a s n o ś c i środków p rz e k a z u i budowy s i e c i rozpow szechniania o ra z p u b l i c z n o ś c i ja k o g ru p y s o c j o l o g i c z n e j : n a l e ż y wyznaczyć j e j s t r u k t u r ę i g r a n i c e , r e l a c j e ze z b ió ro w o ściam i innego ty p u . P rzy b a d a n iu s t y l u k u l t u r y n a j b a r d z i e j i s t o t n e s ą cechy sem io - ty c z n e z ja w is k - r e k o n s t r u k c j a r e p e r t u a r u te k s tó w , zró żn ico w a­ n ia zachowań c z y t e l n i c z y c h , fu n k c jo n o w a n ia i n s t y t u c j i . Poziom m i k r o s k a l i - to p ł a s z c z y z n a r z e c z y w is te g o u ż y c ia t e k s tó w , i n ­ d y w idualnych uwarunkowań l e k t u r y . T a k i schemat po stęp o w an ia pozw ala j e d n o c z e ś n ie na k o n s t r u k c j ę t y p o l o g i i komunikatów i z ró ż n ic o w a n ie p u b l i c z n o ś c i ja k o grupy p o s ł u g u j ą c e j s i ę wieloma systemami sem iotycznym i.

T e k st J . K o r d y s a ( iB L ) , z a ty tu ło w a n y " F i k c j a w p ro ­ c e s i e k o m u n ik a c ji" , b y ł p s y c h o lo g ic z n ą i n t e r p r e t a c j ą z ja w is k a n e u t r a l i z a c j i p r z e z o d b io rc ę o p o z y c ji między r z e c z y w i s t o ś c i ą 8 s z t u k ą . U to żsam ie n ie prawdy i f i k c j i a r t y s t y c z n e j p ro w sd zi c z ę s t o do p r z y j ę c i a m odeli proponowanych p r z e z d z i e ł o za wzo­ r z e c w r e a l n y c h zachow aniach. Za m a t e r i a ł a n a l i t y c z n y p o s łu ż y ­ ł y t e k s t y ś re d n io w ie c z n e (ik o n a i carmen f i g u r a t u m ) , w k t ó r y c h

z n i e s i e n i e p r z e c i w s t a w i e n i a było z a ło ż o n e w sym bolice samej s y t u a c j i k o m u n ik a c y jn e j, o r a z św iadectw a " l e k t u r h a l u c y n a c y j - nych" w s p o łe c z e ń s tw a c h nowożytnych. P r z e k ro c z e n ie g r a n i c y : prawda - f i k c j a , może skończyć s i ę n p . zabójstwem a k t o r a g r a j ą ­ cego r o l ę O te lla ,.

"Kodowanie jak o problem o d b io ru " - t o t y t u ł w y s t ą p ie n ia Ы. H o p f i n g e r ( IB L ) . O gólnosemiotyczne z a g a d n ie n ie ko­ dowania p r e l e g e n t k a u j ę ł a ja k o "aktywny o d b i ó r , k t ó r y ł ą c z y s i ę

z o p e ra c ja m i znaczeniowym i, p o le g a ją c y m i na w ią z a n iu m a t e r i a ł u i z n a c z e n i a " . P ro c e s t e n u m o ż liw ia ją f u n k c jo n u ją c e s p o łe c z n i e kody - a k tu a liz o w a n e p r z e z j e d n o s t k ę c z ę ś c i systemów sem iocy- cznych d a n e j k u l t u r y . Są one z o rien to w an e na w a r t o ś c i i porząd­ k u j ą t e n fra g m e n t r z e c z y w i s t o ś c i , którem u s p o łe c z e ń stw o p r z y p i ­ s u j e s z c z e g ó l n ą w ażność. Wybór sposobu a r t y k u l a c j i ś w ia ta z a l e ­ ży od m ie js c a j e d n o s t k i w s t r u k t u r z e s p o ł e c z n e j , p r z y j ę t y c h w a r t o ś c i , u m i e j ę t n o ś c i p o s łu g iw a n ia s i ę kodami, w r e s z c ie - od

o so bow ości. T akie u j ę c i e p r o b le m a ty k i o d b io ru ro z w ią z u je s p rz e ­ czność między podmiotowym a systemowym pojmowaniem k u l t u r y , Dwa modele: z b i ó r systemów sem iotycznych i kody, ja k im i p o s łu g u je s i ę j e d n o s t k a ( k t ó r a sama j e s t elementem w ię k s z e j c a ł o ś c i ) , s t y k a j ą s i ę w dynamice p r o c e s u kodowania.

Uwagi J . K a r w o w s k i e g o (iK iC z) zaw arte w r e f e ­ r a c i e " T e k s t ja k o cz y n n ik s t r a t e g i i o d b io ru " n a w ią z u ją w pewien sposób do dwóch o s t a t n i c h p r a c . Autor b a d a ł p o z atek sto w e d e t e r ­ m inanty l e k t u r - kody używane p r z e z c z y te ln ik ó w , ta k j a k ujaw­ n i ł y s i ę one w r e c e p c j i s e r i i " Ż ó łty T y g r y s " , C z y t e l n i c y odbie­ r a j ą te to m ik i według dwóch ró żnych i n t e r p r e t a c j i prawdy h i s t o ­ r y c z n e j . P ierw szy ty p l e k t u r y - to d ą ż e n ie do " p r z e z r o c z y s t o ś c i s e m a n ty c z n e j" - i d e a l n e j m im etyczności t e k s t u ; l e k t u r a j e s t t y l k o zdobywaniem dodatkowych i n f o r m a c j i , k t ó r e p o g ł ę b i a j ą n a ­ b y t ą u p rz e d n io w ie d z ę . D rugi - to i n t e r p r e t a c j a w k a t e g o r i a c h a k s jo l o g i c z n y c h , odwołująca s i ę do ogólnych praw h i s t o r i i . Psy­

c h o lo g ic z n e mechanizmy p r o j e k c j i i i d e n t y f i k a c j i r z ą d z ą odbio­ rem f i k c j i l i t e r a c k i e j i i d e o l o g i c z n e j s e r i i oznakowanej głową " ż ó ł t e g o t y g r y s a " .

-l i ń s k i e g o ( iK iC z ) z a ty tu ło w a n e "P ro b -lem aty k a kompeten­ c j i c z y t e l n i c z y c h - p ersp e k ty w a t y p o l o g i i p u b l i c z n o ś c i c z y t a j ą ­ c e j " . Celem bad ań , w k t ó r y c h u c z e s t n i c z y ł r e f e r e n t , b y ło uchwy- c e n ie k o m p e te n c ji c z y t e l n i c z y c h rozum ianych jako "w iedza i do­ św ia d c z e n ie w z a k r e s i e obcowania z d z ie łe m l i t e r a c k i m " . W t e j w y jś c io w e j k a t e g o r i i można w y ró żn ić o g ó ln ą o r i e n t a c j ę l i t e r a c ­

k ą , p r e f e r e n c j e c z y te ln ik ó w i znajomość r e g u ł l e k t u r y . Tak r o z ­ w i n i ę t y a p a r a t p o jęcio w y może s łu ż y ć k o n s t r u k c j i t y p o l o g i i pu­

b l i c z n o ś c i ze w zględu na z ró ż n ic o w a n ie w iedzy o r g a n i z u j ą c e j " fo rm a ln y a s p e k t o d b io ru t e k s t u l i t e r a c k i e g o " .

Przedmiotem r e f e r a t u G. S t r a u s s (iK iC z ) "S p o łe c z n o - -zawodowe k s z t a ł t o w a n i e s i ę l i t e r a t u r y p r o f e s j o n a l n e j " b y ł a o - g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a pewnego ty p u c z y t e l n i c t w a , wyprowadzona z em p irycznych badań wśród in ż y n ie ró w p rz e m y słu chem icznego. W t e j g r u p ie dominuje c z y t e l n i c t w o p r o f e s j o n a l n e , uwarunkowane k o n i e c z n o ś c i ą c i ą g ł e g o u z u p e ł n i a n i a w ie d z y . L e k tu ra ja k o obowią­ zek zw iązany b e z p o ś re d n io z a k ty w n o ś c ią zawodową n i e wykracza j e d n a k poza "paradygm atyczne t r e ś c i n a u k i" - znane ze s tu d ió w , a d z i ś przypominane ze w zględu na b i e ż ą c e p o t r z e b y .

A . F r a n a s z e k ( iK iC z ) w t e k ś c i e n t . "P sy c h o s p o łe ­ cznych d eterm inantów k s z t a ł t o w a n i a s i ę zachowań c z y t e l n i c z y c h " zaproponow ała k a t e g o r i ę " r o l i s p o łe c z n e j " ja k o czy n n ik a o rg a n i­ z u ją c e g o zachowanie w t r z e c h wym iarach: psychicznym , społecznym i kulturowym. R e f e r e n tk a tw orzy model, k t ó r y w iąże p o t r z e b ę , d ą ż e n ie do j e j z a s p o k o j e n i a , motywację u k ieru n k o w u jącą czynnoś­ c i na dany o b i e k t , w r e s z c ie s f e r ę przekazów k u l t u r y - tekstów o o k r e ś lo n y c h w a r t o ś c i a c h .

Do t e j p r o p o z y c j i n a w ią z a ła K. W o 1 f ( i K i C z ) , k t ó r a p i ­ s a ł a o " K u ltu rz e s y m b o lic z n e j w p e rsp e k ty w ie młodzieżowego od­ b i o r c y " . I n t e r p r e t a c j a zachowań k u ltu ro w y c h , in d y w id u aln y ch

wy-borów w ś w ię c ie w a r t o ś c i ni esionych, p r z e z l i t e r a t u r ę , w y m a g a , według a u t o r k i , u w z g lę d n i e n ia z j a w i s k p s y c h ic zn o -ś w ia do m oś ci o - wych, s f e r y p o t r z e b i motywacji.

Wy stą pie nie S . S i e k i e r s k i e g o (DW), z a t y t u ł o ­ wane " Cz yn ni ki k s z t a ł t u j ą c e młodą p u b l i c z n o ś ć w środowisku przemysłowym", by ł o pesymistycznym uogó lnie niem wyników badań

c z y t e l n i c t w a młodzieży (w wieku od 15 do 25 l a t ) p r a c u j ą c e j w z a k ł a d a c h a g l o m e r a c j i w a r s z a w s k i e j . W ś w i e t l e a n k i e t k s i ą ż k a , j ak o t r a d y c y j n y " m e d i a t o r " u ł a t w i a j ą c y p r z e j ś c i e z k u l t u r y l o ­ k a l n e j do ogólnonarodowej, t r a c i moc przełamywania b a r i e r i u - ł a t w i a n i a i n t e g r a c j i z nowym środowiskiem. Masowe formy u c z e s t ­ n i c t w a w k u l t h r z e n i e tw or zą porzą dk u, k t ó r y aktywizowałby ob­ cowanie z l i t e r a t u r ą , "o bserwuje s i ę z a n i k z a i n t e r e s o w a n i a k s i ą ż k ą na k o r z y ś ć ż y c i a to w a r z y s k i e g o , t e l e w i z j i , mniej ab­ s o r b u j ą c y c h i n t e l e k t u a l n i e form s p ę d z a n i a wolnego c z a s u " . Po­ d e j ś c i e do l i t e r a t u r y j e s t c z y s t o i n s t r u m e n t a l n e , uwarunkowane z r e s z t ą takim j e j tra ktowaniem w s y st em i e e d u k a c j i . T e k st y i i c h f u n k c j e d z i e l ą s i ę na związane ze s f e r ą obowiązku i l i t e ­ r a t u r ę przygodową, c z y t a n ą d l a p r z y j e m n o ś c i .

E e f e r a t J . S t r a d e o k i e g o (IB L) "Z problemów od­ b i o r u s a t y r y międzywojennej" d o t y c z y ł funkcjonowania t e j formy l i t e r a c k i e j w kom un ik ac ji l a t 1918-1959. .Autor p r z e d s t a w i ł k l a ­ s y f i k a c j ę z b i o r u tekstó w z pun ktu wi dz en ia pra gm aty ki wewnę­ t r z n e j i 'z ew n ę t rz n e j o r a z t y p o l o g i ę form i kodów o d b i o r u wypo­ w i e d z i s a t y r y c z n e j w t r z e c h s y t u a c j a c h komunikacyjnych, odpo­ w i a d a j ą c y c h trzem okresom hi st o r y c z n y m . W pierwszym z n i c h ( l a ­

t a 1918-1926) k a t e g o r i ą n a d r z ę d n ą , k t ó r e or gan izo wa ła s a t y r ę , b y ł a p a r o d i a , a dominującym kodem - kod ludy czn y. IV drugim

o k r e s i e (1926-1934·) - p a m f l e t dekodowany był jako po lem ik a, a w o s t a t n i m (19341939) jak o g r o t e s k a o d b i er an a w kodzie i d e

-o l -o g i c z r m. R e f e r e n t w y r ó ż n i ł dwa -o b i e g i s a t y r y : n i s k i , k t ó r y proponow ał model s a t y r y s p o łe c z n o -o b y c z a jo w e j o f u n k c j i dydak­

t y c z n e j , o ra z e l i t a r n y i p o le m ic z n y . W każdym z t y c h przypadków many do c z y n i e n i a z odmiennymi n a w ią z a n ia m i do t r a d y c j i g a tu n ­ kow ej, różnymi r o la m i u czestn ik ó w k o m u n ik a c ji i mechanizmami r e c e p c j i s p o ł e c z n e j .

Okres międzywojenny t o ta k ż e o b s z a r badań О. С z a r n i - k a (BN), k t ó r y a n a l i z o w a ł p o l i t y k ę k u l t u r a l n ą "R o b o tn ik a ,, w l a t a c h 1918-1931 t a k , j a k p r z e j a w i a ł a s i ę ona w z a w a r t o ś c i " o d c in k a " b e l e t r y s t y c z n e g o p ism a . Autor komentuje wymowę id e o ­ l o g i c z n ą drukowanej tam l i t e r a t u r y p o l s k i e j i o b c e j o ra z in n e ­ go ty p u i n i c j a t y w y k u l t u r a l n e podejmowane p r z e z r e d a k c j ę , i c h k o n t e k s t s p o łe c z n y i p rz e m ia n y . Zwraca uwagę zarówno na nowa- t o r s k o ś ć , j a k na o g r a n i c z e n i a w p o l i t y c e k u l t u r a l n e j p ism a , u - warunkowane n i e k i e d y powierzchownym, u t y l i t a r n y m sto su n k ie m do

l i t e r a t u r y .

O s t a t n i e dwa r e f e r a t y d o t y c z y ł y p u b l i c z n o ś c i X IX -w iec zn ej. I . S t e m p l o w s k a (IB L ) z a p r e z e n to w a ła p r a c ę d o t y c z ą c ą "Rękopiśm iennych k a je tó w p o e t y c k i c h ja k o n ie w y k o rz y sta n e g o ź r ó d ł a do badań nad c z y te ln ic tw e m w o k r e s i e romantyzmu". Ukaza­ ł a w n i e j sposoby c z y t a n i a p o e z j i teg o o k r e s u ja k o s z c z e g ó ln y p rz y p a d e k k o m u n ik a c ji l i t e r a c k i e j . W " t e k ś c i e " z e s z y t u p o e t y c ­ k ie g o fu n k c jo n o w a ły obok s i e b i e utwory ró ż n y c h obiegów, s p e ł ­ n i a j ą c e f u n k c j e zabawowe, p o l i t y c z n e , p o e t y c k i e . I n n ą oechą

l e k t u r y i z a p i s u w i e r s z y b y ła g łęb o k a i n g e r e n c j a w t e k s t , pod­ porządkow anie go potrzebom o d b io rc y , tw o rz e n ie w a r i a c j i na po­ s z c z e g ó ln e te m a ty -u tw o ry .

li. R u b i e c - M a s a l s k a (IBL) w r e f e r a c i e "Ad­ r e s a c i i c z y t e l n i c y » K ro n ik i Wiadomości Krajowych i Z a g r a n ic z ­ nych« ja k o w s p ó ła u to r z y programu i e w o l u c j i pism a" u k a z u j e , na

p r z y k ł a d z i e wychodzącego w l a t a c h 1856-1869 pisma w a rsz a w sk ie ­ go , p ró b ę i n t e g r a c j i p u b l i c z n o ś c i z i e m i a ń s k i e j . "K ro n ik a " p r ó ­ bowała stw o rzy ć "uporządkowany, budzący z a u f a n ie s z la c h e c k i e g o o d b io rc y o b ra z ś w i a t a " . Brak r z e c z y w i s t e j , s p ó jn e j grupy o d n ie ­ s i e n i a , k t ó r a zaak cep to w a łab y punkt w id z e n ia pisma i z a c z ę ła r e a l i z o w a ć k o n c e p c ję przem ian g o sp o d a rc z y c h p r z e z n i e r e p r e z e n ­ tow aną, d o p ro w a d z iła do upadku " K r o n ik i " .

*

Obraz p u b l i c z n o ś c i , j a k i w y ła n ia s i ę z t e j p r e z e n t a c j i ma­ t e r i a ł ó w s e s j i , n i e j e s t na pewno s p ó jn y , l e c z wydaje s i ę , że n a l e ż y t o uznać za immanentną cechę o b i e k t u , a n i e za wewnę­ t r z n e s p r z e c z n o ś c i o p i s u j ą c y c h go d yskursów . Dwie główne t e n ­ d e n c je badawcze, k t ó r e u ja w n iły s i ę w t e k s t a c h , s ą w p u nkcie w y j ś c ia krańcowo odmienne: p o d e j ś c i e systemowe w p is u je p u b l i c z ­ n o ść l i t e r a c k ą w c a ł o ś ć k u l t u r y , a j e j zachowania porównuje do s z e r e g u in n y c h p r a k ty k z n acząc y ch ; d r u g i n u r t , związany z bada­ n ia m i em pirycznym i, zwraca s i ę ku j e d n o s t c e . Językiem o p is u s ą titt k a t e g o r i e p s y c h o l o g i i s p o ł e c z n e j , a l i t e r a t u r a j e s t jednym

z kanałów t r a n s m i s j i w a r t o ś c i uznawanych za i s t o t n e w d a n e j k u l t u r z e , re g u lu ją c y m z a s p o k a ja n ie zróżnicow anych s p o łe c z n i e p o t r z e b . Te dwa p o d e j ś c i a ł ą c z ą s i ę w m ie js c u " p rz e k ła d u " s y s ­ temów sem iotycznyoh na kody l e k t u r y , c z y l i w m a t e r i i n a j b a r ­ d z i e j d o s t ę p n e j , a może w ła ś n ie d l a t e g o n a j t r u d n i e j uchwytnej - w t e k ś c i e a r ty s ty c z n y m .