Anna Winiarczyk
Środowisko rodzinne a wyniki w
nauce uczniów klas trzecich szkół
podstawowych
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 226-239
2003
Anna Winiarczyk
Środowisko rodzinne a wyniki w nauce
uczniów klas trzecich szkół podstawowych
Wstęp
M im o radykalnych zm ian, jak ie zaszły w m odelu życia w ostatnich latach, rodzi na je st w ciąż najw ażniejszym elem entem w ięzi społecznych dziecka. N a kształto w anie osobow ości dziecka m ają w pływ postaw y rodzicielskie, które odgryw ają ogrom ną rolę w procesie w ychow ania i rozwoju.
R odzina oprócz szkoły odgryw a bardzo w ażną rolę w w ychow aniu dzieci i m ło dzieży. Jest podstaw ow ym środow iskiem życia człow ieka, w którym pojaw ia się on najw cześniej i w iąże z nim najm ocniej i najdłużej. Ż adna instytucja nie je st w stanie zastąpić rodziny.
Jednym z ważniej szych atutów przem awiaj ących za rodziną i decyduj ących o j ej przew adze nad innym i środow iskam i, je s t w czesne rozpoczynanie jej działania bo ju ż od urodzenia się dziecka. O ddziaływ anie rodziny zaczyna się najw cześniej i trw a najdłużej. W pływ rodziny nie kończy się, gdy dziecko je st ju ż sam odzielne, idzie do szkoły i staje się ucźniem czy naw et w m om encie gdy zakłada w łasn ą rodzinę. O sile w pływ u rodziny decyduje nie tylko okres jej oddziaływ ania, lecz także jej ciągłość. R odzina je st m iejscem życia kulturalnego i tow arzyskiego dziec ka. To w środow isku rodzinnym dziecko uczy się odróżniać dobro od zła, rozum ieć co je st pozytyw ne, a co negatyw ne, co godne pochw ały, a które zachow ania za sługują na naganę. D ziecko zatem przejm uje od dom ow ników opinie i poglądy, normy zachowań i sposoby postępowania. Środowisko rodzinne w prow adza dziecko w św iat w artości kulturow ych i społecznych ukazując m u różnorodne cele, uczy go sposobów, za p o m ocą których te cele m oże osiągnąć.
O bok rodziny, szkoła je st środow iskiem w ychow aw czym , które rów nież m a ol brzym i w pływ n a rozwój dziecka. A w ięc szkoła i dom to dw a środow iska w ycho w awcze, których nie m ożna traktow ać jak o niezależne od siebie, gdyż zachodzą m iędzy nim i określone relacje. B rak w spółpracy pom iędzy szkołą a ro d ziną dość często oznacza pozbaw ienie dziecka czynników stym ulujących rozw ój. Jeśli rodzi ce nie kontynuuj ą zadań rozpoczętych przez szkołę, zw łaszcza w odniesieniu do dzieci z różnego rodzaju deficytam i rozw ojow ym i to pozbaw ia się dziecko osią
gnięcia takiego stopnia rozw oju, jak i byłby m ożliw y przy w spółpracy tych dw óch ja k ż e w ażnych środow isk w ychow aw czych. W spółpraca rodziców ze szk o łą w zakresie zapew nienia dziecku w łaściw ych w arunków nauki w dom u, w yposa żenia go w odpow iednie przybory i zainteresow ania pracą dziecka poprzez pom oc w nauce, m ają znaczny w pływ na osiągnięcia szkolne dziecka. B rak zaintereso w ania nauką i postępam i dziecka ze strony rodziców w yw iera bardzo niekorzystny w pływ na w yniki jeg o pracy szkolnej, osłabiając m otyw ację do nauki. N iekorzyst na byw a także sytuacja odw rotna, gdy rodzice m ają w ygórow ane aspiracje co do w ykształcenia sw ych dzieci, p rzyw iązują nadm ierną w agę do ocen i w ym ag ają od dziecka postępów w nauce często przekraczających jeg o m ożliw ości. N adm iar w ym agań i ciągłe niezadow olenie rodziców z faktycznych osiągnięć dziecka znie chęca je do w ysiłku, osłabiając w iarę w e w łasne m ożliw ości, pow oduje frustracje i poczucie porażki.
Fundam entalnym zadaniem rodziców je st w ychow anie dzieci, które w yniosą z rodzinnych domów, nie tylko siłę i um iejętności rozw iązyw ania problem ów , ale także m ądrość i uczucia, którym i będą obdarzać i dzielić się z innymi. Każde dziec ko je st inne w szystkie jed n ak m ają praw o do rodzicielskiej m iłości, rozum nego wychow ania. Tych dążeń poza ojcem i m atką nikt nie potrafi zaspokoić. Zdaniem M. Z iem skiej1 rodzinę m ożna uznać „za kolebkę osobow ości - w bliskich interak cjach z m atką, ojcem , rodzeństw em , dziecko rozw ija podstaw ow e funkcje p sy chiczne i kształtuje strukturę osobow ości, w rasta w św iat kultury danego społe czeństw a i przyjm uje norm y postępow ania i zachow ania się” .
W opracow aniu próbow ano określić, w jak im stopniu środow isko rodzinne m a w pływ na pow odzenia uczniów w nauce szkolnej.
Problem badawczy w literaturze
Proces w ychow ania w rodzinie byw a często dość żyw iołowy, spontaniczny nie je st z góry zaplanow any i skierow any n a osiąganie konkretnych zadań czy celów. Tak w ięc w ychow anie, które odbyw a się w rodzinie je s t w ychow aniem całkow i cie naturalnym i w yróżnia się tym od w ychow ania w placów kach w y chow aw czych.
D la dziecka rodzina je st pierw szym środow iskiem społecznym i w ychow aw czym, w którym uczestniczy w w iększym bądź m niejszym stopniu w kolejnych fazach rozw ojow ych. Zdaniem W. S zew czuka2 „rodzina to podstaw ow a grupa społeczna złożona z rodziców i dzieci, k tórą cechuje w ięź form alna, w spólnota m aterialna i m ieszkaniow a oraz określony zespół funkcji” .
1 M. Ziem ska, R odzina a osobow ość, W arszaw a 1975, s. 5. 2 W. Szewczuk, Słow nik pedagogiczny, W arszawa 1985, s. 265.
N atom iast J. R em bow ski3 ujm uje pojęcie rodziny bardzo szeroko i stwierdza, że „rodzina obejm uje więzi biologiczne i stosunki pokrewieństwa, jak i czynności, któ re spełniają poszczególne osoby oraz społeczną przynależność do grupy człon kowskiej” .
Według E. Jackowskiej4, rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym , w którym w ychow anie nie przebiega w edług określonego planu, lecz z w ykorzy staniem różnorodnych sytuacji codziennego życia. N a dziecko oddziałuje złożony układ bodźców i sytuacji w ynikających ze struktury i funkcjonow ania rodziny.
Do podstaw ow ych czynników środow iska rodzinnego autorka zalicza:
C zynniki społeczno-ekonom iczne - określające pozycję sp ołeczną rodziny i jej poszczególnych członków , w arunki bytow e, poziom dochodów , sytu acja m ieszkaniow a, zaw ód rodziców,
Czynniki kulturow e - określające poziom kultury życia codziennego, to jest: w ykształcenie rodziców , w zorzec kulturalny obow iązujący w danej rodzi nie, sposób spędzania czasu w olnego, poziom potrzeb kulturalnych rodzi ców i innych członków rodziny,
C zynniki pedagogiczne - określające m etody i środki stosow ane w w ycho w aniu dzieci, m iędzy innym i w arunki opieki nad dziećm i, kontrola, norm y i w artości przekazyw ane dziecku, w ym agania, zakazy, nagrody, kary, C zynniki psychologiczno-społeczne - określające strukturę rodziny, rodzaj stosunków wewnątrz rodziny, więzi uczuciowe między poszczególnymi człon kam i rodziny.
W arunki kulturalne w środow isku rodzinnym są uzależnione od potrzeb kultural nych rodziców, poziom u życia, kultury ogólnej i potrzeb estetycznych oraz m ożli w ości ich zaspokajania. Takie w arunki w pełni spełnia rodzina, w której rodzice p osiadają w ykształcenie średnie lub w yższe dobrze spraw ują funkcje opiekuńcze i w ychow aw cze. R odzina o w yższym poziom ie kulturalnym , lepiej przygotow uje dziecko do nauki szkolnej, zarów no pod w zględem rozw oju um ysłow ego ja k i n a w yków obcow ania z dobram i kultury, stw arza dziecku lepsze w arunki do spełnia nia obowiązków szkolnych.
Potrzeby jednostki ja k pisze H. C udak5 m ogą być zaspokojone jed y n ie we w ła ściwie funkcjonującej rodzinie. Zaburzenia funkcji rodzicielskich pow odują często dysharm onię życia w grupie rodzinnej, trudności w ychow aw cze a naw et nieprzy stosow anie społeczne dzieci i m łodzieży.
3 J. Rem bow ski, R odzina w św ietle psychologii. W arszawa 1986, s. 13.
4 E. Jackow ska, W ychow aw cze funkcjonow anie rodziny dziecka przystosow anego społecznie, „P sy chologia W ychow aw cza” 1977, n r 4.
s H. Cudak, Funkcjonow anie rodziny a nieprzystosow anie społeczne dzieci i młodzieży, K ielce 1998. s. 21.
Zadania rodzicielskie w ypełniane przez rodziców na rzecz sw oich dzieci w za kresie m iędzy innym i zaspokajania potrzeb biologicznych i psychicznych, określa ne są często jako funkcje rodzicielskie. Rodzina prawidłowo realizująca swoje funk cje opiekuńczo-w ychow aw cze zapew nia sw oim dzieciom em ocjonalne i m aterial ne warunki dobrego życia i rozw oju oraz przygotow uje do życia w społeczeństwie. N iestety znaczna część polskich rodzin nie realizuje w łaściw ie sw oich funkcji, a dziecko nie m a w niej należytego m iejsca6.
J. Szczepański7określił funkcje rodzicielskie, jak o przyjm ow anie różnych zadań i podejm ow anie działań w celu ich realizacji. Stw ierdza on, że funkcje społeczne należy m ierzyć skutkam i działań rodziny w szerszej zbiorow ości i rozpatryw ać w kilku relacjach:
R odzina utrzym uj e ciągłość biologiczną społeczeństw a,
Przekazując dziedzictw o kulturow e, utrzym uje ciągłość k u lturaln ą społe czeństw a oraz w prow adza dzieci w norm y życia zbiorow ego,
R odzina nadaje pozycję społeczną dzieciom ,
Z apew nia ona jedno stkom zaspokojenie potrzeb em ocjonalnych oraz p o trzeb intym nego w spółżycia, a także zapobiegania dezintegracji,
R odzina je s t instytucją kontroli społecznej, zw łaszcza m łodego pokolenia. H. C udak8 w ym ienia następujące funkcje w ychow aw cze jak ie spełnia rodzina:
P oznaw cza - dotycząca poznaw ania pojęć, treści, zachow ań otaczającej rzeczyw istości społecznej, przyrodniczej ja k i technicznej,
E m ocjonalna - zaspokajanie potrzeb bezpieczeństw a, m iłości, w ięzi, u zn a nia, kontaktu społecznego,
O piekuńczo-usługow a - zapew nia w szystkim członkom rodziny codzien nych usług, opieki fizycznej, zaspokajania potrzeb biologicznych i m aterial nych,
S ocjalizacyjna - w prow adzenie członków rodziny w życie społeczne, prze kazyw anie im w artości kulturalnych,
P rzygotow ująca do przyszłego zaw odu - kształtow anie aktyw nego stosun ku do pracy, zainteresow ań zaw odow ych, dokonyw anie preorientacji za wodowej i szkolnej,
W ychow aw cze - naturalne oddziaływ anie w ychow aw cze rodziców w sto sunku do dzieci.
R odzina utrzym uje ciągłość biologiczną społeczeństwa. Posiadanie dzieci to sfe ra życia zarów no dla m ałżonków , ja k i społeczeństw a. W iele rodzin w spółcze snych np. je st bezdzietnych, m a jed n o lub dw oje dzieci. C złow iek je s t istotą spo
6 A. D ąbrow ska, R odziny dysfunkcyjne - dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej, „Z eszyty W szechnicy
Ś w iętokrzyskiej” 2001, nr 14, s. 112.
łeczną, nie m oże prow adzić życia poza społeczeństw em , proces uspołecznienia dziecka następuje w rodzinie je śli ona w łaściw ie w ypełnia funkcje socjalizacyjne.
D la w łaściw ego rozw oju dziecka, zarów no fizycznego ja k i psychicznego po trzebne je st zaspokojenie potrzeb m aterialnych, dlatego rodzice pow inni właściw ie realizow ać funkcje ekonom iczne. Potrzeby biologiczne dziecka natom iast w ypeł niane są przez rodziców w obszarze funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej. W ana lizie tych funkcji nie sposób pom inąć zadań zw iązanych z funkcją em ocjonalno- ekspresyjną, rodzina pow inna spełniać j ą w stosunku do w szystkich jej członków. Sfery uczuciow e w rodzinie, w pływ ają na rozwój em ocjonalny jej członków , za spokajają potrzeby psychiczne, szczególnie potrzebę bezpieczeństw a.
R odzina jak o środow isko ży cia i w ychow ania człow ieka nie je s t strukturą sta bilną. Pew ne elem enty dokonujących się zm ian do tyczą ogółu rodzin i kształtują się pod w pływ em zm ian historyczno-cyw ilizacyjnych i społecznych, inne zaś w ią ż ą się z właściw ościam i tw orzących je ludzi. Śledząc m odel rodziny od czasów naj dawniejszych do współczesności, należy przyjąć tezę, że funkcje rodziny nie znikają i nie tw orzą się nowe, m ogą jedynie ulegać przem ianom w sposób bardziej lub mniej dynamiczny. Przem iany te zależą od zewnętrznych i w ew nętrznych uw arunkow ań9. D okonując charakterystyki atm osfery w spółczesnych rodzin w Polsce, należy uw agę zw rócić na fakt, iż funkcjonują środow iska rodzinne, w których panuje kli mat, ja k w skazują badani stosunkow o korzystny, lecz takich rodzin je s t niestety niewiele. R odzice m ający w yższą pozycję społeczną, w yższy poziom w ykształce nia w yrażają znacznie częściej pogląd, że stosunki m iędzy członkam i rodziny są pełne serdeczności i uczuciow ego ciepła. We w spółczesnym społeczeństw ie do- m in u jąjed n ak rodziny, które przechodzą „kryzys rodzinny” . Ten kryzys przypisy w any rodzinie polega na nie nad ążan iu działalno ści w ychow aw czej rodziny i w ogóle działalności rodziny za zm ieniającym i się gw ałtow nie w arunkam i spo łecznymi. Częściej słyszy się o przypadkach chuligaństwa oraz przestępczości wśród nieletnich, ja k rów nież o zaburzeniach nerwicowych, które w ystępują u dzieci, spo w odow anych nienależytym w ypełnianiem podstaw ow ych funkcji przez rodzinę.
O becna polityka społeczna, gospodarcza i polityczna kraju dla bardzo w ielu ro dzin stanowi zmianę, która często w yw oływ ała szok w skutek braku zdolności przy stosow aw czych. W szystkie przekształcenia, które dokonyw ały się dotychczas i dokonuj ą się powoduj ą zm iany m odelu polskich rodzin.
Metodologia badań własnych
Każde badanie naukow e m a na celu staranne i obiektyw ne poszukiw anie roz w iązania naukow ego problem u poprzez system atyczne i planow e zbieranie, anali
zow anie i interpretow anie danych. Punktem w yjściow ym w badaniu je st problem , natom iast jeg o rozw iązanie stanow i dojście do celu. R ozw iązanie to pow inno być zgodne z rzeczyw istością a w ięc odpow iadać praw dzie.
G łów nym problem em badaw czym zaw artym w pracy je st odpow iedź na p y ta nie: C zy istnieje zw iązek m iędzy w arunkam i rodzinnym i dziecka a jeg o w ynikam i w nauce?
A nalizie został poddany m ateriał pochodzący z badań 92 uczniów klas III szkół podstaw ow ych na terenie m iasta K ielce.
Podstaw ow ą m etodą zastosow aną w pracy był sondaż diagnostyczny. „M etoda sondażu diagnostycznego jest sposobem grom adzenia wiedzy o przedm iotach struk turalnych i funkcjonalnych oraz dynam ice zjaw isk społecznych, opiniach i p og lą dach w ybranych zbiorow ości, nasileniu się i kierunkach rozw oju określonych zja w isk o w szelkich innych zjaw iskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiada jący ch znaczenie w ychow aw cze, w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezen
tu jącą populację generalną, w której badane zjaw isko w ystępuje” 10.
W przeprow adzonych badaniach sondażow ych o charakterze diagnostycznym zastosow ano następujące techniki: testow anie dydaktyczne, ankietow anie, b ada nie dokumentów.
Testow anie dydaktyczne służy do badania osiągnięć szkolnych uczniów. B ada nia testow e różnią się od innych sposobem kontroli oraz tym , że są od nich dokład niejsze, bardziej obiektyw ne i wymierne.
W badaniach w łasnych zastosow ano następujące testy w iadom ości: pisanie ze słuchu, czytanie ze zrozum ieniem , test w iadom ości z m atem atyki.
Um iejętność popraw nego pisania uczniów pod w zględem ortograficznym spraw dzono za pom ocą dyktanda spraw dzającego. Ilość popełnionych błędów ortogra ficznych decydow ała o ocenie uzyskanej z pisania ze słuchu. D yktando oceniano w skali sześciostopniowej, m imo że obecnie w klasach I-III stosuje się ocenę opisową. Ocena opisowa bowiem , nie daje m ożliwości zastosow ania analiz statystycznych.
Do spraw dzenia um iejętności cichego czytania ze zrozum ieniem w ykorzystano tekst pt.: „Jadalne gniazda” . Tekst zaw iera osiem pytań. Pod każdym pytaniem były trzy odpow iedzi, z których jed n a by ła praw dziw a. Z a k ażd ą p op raw n ą odpo w iedź uczeń otrzym yw ał 1 punkt.
D o zbadania w iadom ości i um iejętności m atem atycznych uczniów zastosow ano test, który obejm ow ał 5 zadań. Z a jeg o w ykonanie uczniow ie m ogli m aksym alnie otrzym ać 30 punktów.
K olejną technik ą zastosow aną w badaniach w łasnych był w yw iad środow isko w y do pom iaru, którego w ykorzystano kw estionariusz w yw iadu dla rodziców, któ ry obejm ow ał dane dotyczące: w ieku rodziców, w ykształcenia, zaw odu rodziców,
struktury rodziny, w arunków m ieszkaniow ych i m aterialnych rodziny oraz aspiracji edukacyjnych rodziców w obec w łasnych dzieci.
O trzym any w w yniku badań m ateriał został poddany opracow aniu statystyczne mu, polegającem u na w yliczeniu prostych charakterystyk liczbowych.
W yniki badań
O kondycji rodziny i zdolności pełnienia przypisanych jej funkcji decyduje w iele czynników, takich jak: w arunki m aterialne, m ieszkaniow e, struktura rodziny, w y kształcenie rodziców, liczba dzieci w rodzinie, poziom kultury pedagogicznej i wiele innych.
W pracy w łasnej poddano analizie tylko niektóre z tych czynników.
W spólną cech ą w iększości rodzin są trudności m aterialne. Z decydow ana w ięk szość rodzin boryka się z troskam i ekonom icznym i. W grupie rodzin bardzo źle sytuow anych m aterialnie występuj ą pow ażne trudności w zaspokajaniu podstaw o w ych potrzeb m aterialnych członków rodziny.
T a b e la 1. S ytuacja m aterialna badanych rodzin
S y tu a c ja m a te ria ln a n % B a rd z o d o b ra 8 8,7 D o b ra 32 34 ,8 D o s ta te c z n a 40 43 ,5 N ie w y s ta rc z a ją c a 12 13,0 R aze m : 92 1 0 0 ,0
N a podstaw ie danych zaw artych w tabeli 1 stw ierdzić m ożna, ze badani ucznio w ie posiadają bardzo zróżnicow ane w arunki m aterialne. N ajsilniejszą grupę stano w ią uczniowie, których rodzice określili sw oją sytuację m aterialną jak o dostateczną (43,5 %) i d obrą (34,8 %). 8,7 % badanych uw aża, że ich sytuacja m aterialna je s t bardzo dobra. N atom iast niekorzystną sytuację m aterialną posiada 13,0 % b ad a nych rodzin. Z w ypow iedzi nauczycieli wynika, że w rodzinach tych brakuje p ie niędzy na zakup podstawowych artykułów żywnościowych, najpotrzebniejszej odzie ży czy pom ocy szkolnych.
O funkcjonow aniu rodzin, a tym sam ym o kształtow aniu się sytuacji społecznej dziecka zależą warunki m ieszkaniow e rodziny. Warunki m ieszkaniow e m ają w pływ na m ożliw ości rozw ojow e dziecka, m ieszkanie o w yższym standardzie i w iększym m etrażu stwarza korzystniejszą sytuację zarówno dla rozwoju zainteresowań, ja k i sw o
bodnego działania, właściw ej pracy i wypoczynku. D okonując analizy porów naw czej w arunków m ieszkaniow ych badanych uczniów stw ierdzić m ożna, ze w w ięk szości badani uczniow ie p osiadają korzystne w arunki do nauki i zabawy. 93,4 % badanych określiło swoje w arunki m ieszkaniow e od średnich do bardzo dobrych. Tylko 6,6 % badanych uw aża, że ich w arunki m ieszkaniow e są niew ystarczające.
Poziom kulturalny rodziny często określa w ykształcenie jej członków. W ykształ cenie rodziców m a bardzo duże znaczenie dla rozw oju intelektualnego dziecka, przystosow ania do w arunków w ym agań szkolnych, a także postępów w nauce. A. K am iński11 tw ierdzi, że w ykształcenie rodziców należy do najczulszych w skaź ników stanu rodziny, przede w szystkim w zakresie kultury obow iązujących w zo rów zachow ań, stosunków i w artości, a także atm osfery życia rodzinnego.
Poziom w ykształcenia rodziców badanych uczniów przedstaw ia tabela 2 i rys. 2.
T ab ela 2. P oziom w y k ształcen ia ro dziców badanych uczniów
P o zio m w y k ształcen ia O jca M atki R azem : W yższe 6 6,5 10 10,9 16 8,7 N iep ełn e w yższe 4 4,3 6 6,5 10 5,4 Ś rednie 38 41,3 38 41,3 76 41 ,4 N iep e łn e śred n ie 30 32,6 26 28,3 56 30,4 P o d staw o w e 14 15,3 12 13,0 26 14,1 N iep e łn e po d staw o w e - - - -R azem : 92 100,0 92 100,0 184 100,0 □ ojca □ matki
Jak w skazują wyniki z badań poziom w ykształcenia rodziców je s t bardzo zróżni cowany, najliczniejszą grupę stanow ią rodzice posiadający średnie (41,4 %) i nie pełne średnie (30,4 %) w ykształcenie. D okonując analizy porów naw czej m iędzy poziom em w ykształcenia ojców i m atek badanych uczniów m ożna stw ierdzić, że m atki p o siadają nieco w yższy poziom w ykształcenia niż ojcow ie np. w yższe w y kształcenie posiadało 10,9 % m atek natom iast ten sam poziom w ykształcenia po siadało 6,5 % ojców. Różnice rów nież obserw ujem y przy w ykształceniu podsta w ow ym i niepełnym podstaw ow ym .
D okonując analizy aspiracji edukacyjnych rodziców w obec w łasnych dzieci stw ierdzić m ożna, iż rodzice p o siadają w ysokie aspiracje edukacyjne w obec w ła snych dzieci. 34,8 % badanych rodziców w ybrało dla sw ych dzieci szkoły, które d ąjąm a tu rę i przygotow ują do studiów w yższych. 58,7 % rodziców w ybrało szko ły na poziom ie m aturalnym , ale jednocześnie przygotow ujące do konkretnego za w odu i dające m ożliw ości podjęcia nauki na poziom ie wyższym .
W przeprow adzonych badaniach poddano analizie stopień opanow ania w iado m ości i um iejętności określanych testam i w iadom ości z dw óch podstaw ow ych przedm iotów nauczania, jakim i są: języ k polski i m atem atyka. Próbow ano określić poziom czytania ze zrozum ieniem uczniów klas III, poniew aż ja k w skazują w ym a gania program ow e uczeń klasy trzeciej pow inien ju ż posiąść tę um iejętność. D ru g ą um iejętność z zakresu kształcenia polonistycznego, którą poddano analizie była popraw ność pisania pod w zględem ortograficznym .
W dalszej części poddano analizie w iadom ości i um iejętności z zakresu edukacji m atem atycznej. Przedm iotem edukacji m atem atycznej dzieci są określone po ję cia. W klasach początkow ych podstaw ow ym i pojęciam i m atem atycznym i są poję cia liczby i działania arytm etycznego.
Stosunki ilościow e, będące przedm iotem początkow ej edukacji m atem atycznej dzieci są z natury swej abstrakcyjne. S ą one w ytw orem m yśli ludzkiej, w ynikiem w yższych czynności um ysłow ych, takich ja k abstrahow anie i uogólnianie. E duka cja m atem atyczna pozw ala, w ięc rozw ijać u uczniów m yślenie twórcze.
T ab ela 3. W yniki testów w iadom ości ja k ie uzyskali badani uczniow ie
Przedmiot Celują ca Bardzo Dobra Dobra Dosta teczna Dopu szcza jąca Niedo state czna Razem: Średnia Ocen Jçzvk polski Pisanie ze słuchu n 6 1.6 40 14 10 6 92 3.4 % 6,5 17.4 43,5 15,2 10,9 6,5 100.0 Czvtanie ze Zrozumieniem n 14 34 32 6 6 - 92 4.4 % 15,2 37,0 34,8 6,5 6,5 - 100.0 Matematyka u 10 22 36 16 4 4 92 4,0 % 10,9 23.9 39,1 17,3 4,4 4,4 100,0 Razem: n 30 72 104 36 20 10 276 3.9 % 10,9 26,1. 39,1 13,1 7,2 3,6 100,0
W yniki analizy m ateriału w skazują, że najwięcej uczniów z testów w iadom ości, z tych przedm iotów uzyskało ocenę dobrą (39,1 %) i bardzo do brą (26,1 %). O ce ny niedostateczne uzyskało z testów (3,6 % ) badanych. N ajw ięcej trudności spra w iał uczniom test z języ k a polskiego - pisanie ze słuchu. Z tego testu najwięcej było ocen niedostatecznych (6,5 %) i najm niej ocen celujących (6,5 %) oraz bar dzo dobrych (17,4 %). N ajw yższe oceny uzyskali badani z testu - czytanie ze zrozum ieniem . Z tego testu nie w ystaw iono ocen niedostatecznych i najwięcej uczniów otrzym ało oceny celujące (15,2 %).
We w szystkich badaniach procesów selekcji szkolnej przeprow adzonych w cią gu ostatnich kilkunastu lat w ykształcenie rodziców okazało się ja k pisze M. Szy m ański12 czynnikiem pierw szorzędnym . Zw iązek m iędzy w ykształceniem rodzi ców a w ykształceniem dzieci je st bardzo silny. Im w yższy je st poziom w ykształce nia rodziców, tym w yższy je st poziom dojrzałości szkolnej dziecka13, korzystniejszy je st jeg o rozwój um ysłow y14.
N iektórzy autorzy sądzą, że w ykształcenie m atki odgryw a w iększa rolę w w y znaczaniu sukcesów szkolnych dzieci. S ą też stw ierdzenia, że w pływ w ykształce nia ojca i w ykształcenia m atki je st praw ie jednakow y. M. Saw ińska15 w yliczyła, ze m iędzy w ykształceniem ojca i w ykształceniem m atki w rodzinie istnieje bardzo silna korelacj a, co upow ażnia do uw zględnienia w badaniach tylko j ednej zmiennej to je st w ykształcenia m atki lub ojca.
D latego w badaniach w łasnych podjęto próbę określenia siły zw iązku m iędzy poziom em w ykształcenia ojca i m atki w badanych rodzinach.
T a b e la 4. Z w iązek m iędzy poziom em w y k ształcen ia ojca i m atki w badanych rodzinach
- - ^ W y n i k i testu W ykształcenie C elują cy B ardzo dobry D obry D o sta teczny D o p u szcza j m y N iedo state czny R azem : W yższe n 6 2 2 - - .10 % 6.5 2,2 2.2 - 10.9 N iepełne w yższe n 4 2 - - 6 % 4,4 - 2,1 - - 6.5 Ś rednie 11 4 28 4 2 - 38 % 4.4 30,4 4.4 2Д - 41.3
N iep ełn e średnic
n - 4 22 ' - 26 % - 4.4 23,9 ' ■ 28.3 P o d staw o w e 11 - - 2 4 6 12 % ' - 2.2 4,4 6,5 13,0 R azem : n 14 34 32 6 6 92 % 15,2 37,0 34,8 6.5 6,5 100,0
12 M. Szym ański, P rocesy selekcyjne w szkole ogólnokształcącej, W arszaw a 1988, s. 144. 13 B. W ilgocka-O koń, D ojrzałość szkolna dzieci a środow isko, W arszaw a 1972, s. 145.
14 K. D utkiew icz, W pływ w arunków środow iskow ych na poziom rozw oju um ysłow ego uczniów koń czących szkołę podstaw ow ą w m ieście i na wsi, „E dukacja” 1983, nr i.
61,97 > = 39,252
Jak w skazują wyniki z badań poziom w ykształcenia rodziców je st bardzo zróżni cowany. Stwierdzić natom iast m ożna, że istnieje ścisły zw iązek m iędzy poziom em w ykształcenia ojca i m atki w badanych rodzinach.
U 56,5 % badanych rodzin, rodzice po siadają ten sam poziom w ykształcenia, w pozostałych rodzinach poziom y w ykształcenia rodziców są bardzo zbliżone.
W yliczony z testu C hi-kw adrat w spółczynnik korelacji dla układu tych zm ien nych w ynosi r = 0,65, co oznacza korelację um iarkow aną zależność istotną. D la tego w analizach zostanie uw zględniona tylko j edna zm ienna to j est w ykształcenie matki.
B iorąc pod uw agę tę zm ien ną m a ona duży w pływ na w yniki testu w iadom ości z m atem atyki, testu pisania ze słuchu oraz testu czytania ze zrozum ieniem , jak ie uzyskali badani uczniow ie. U zyskane w yniki testu w iadom ości z m atem atyki uka zują, iż uczniow ie, których m atki posiadały w yższe w ykształcenie uzyskali z testu oceny od celującej (6,5 %) poprzez bardzo dobrą (2,2 %) do dobrej (2,2 %). N ato m iast oceny dopuszczające (4,4 %) i niedostateczne (2,2 %), uzyskali badani, któ rych m atki posiadały w ykształcenie od podstaw ow ego do niepełnego średniego.
Podobna zależność w ystąpiła analizując w yniki testu pisania ze słuchu. U cznio wie, których m atki posiadały w yższy poziom w ykształcenia uzyskali w ysokie oce ny z testu. N ajw ięcej ocen niedostatecznych (4,4 %) otrzym ali badani, których m atki posiadały w ykształcenie podstaw ow e.
W yniki testu czytania ze zrozum ieniem potw ierdzają rów nież w pływ w ykształ cenia m atki na w yniki dziecka w nauce. O ceny celujące z testu czytania ze zrozu m ieniem uzyskali badani, których m atki posiadały w ykształcenie od średniego do wyższego, natom iast oceny dopuszczające (6,5 %) otrzym ali uczniow ie, których m atki posiadały w ykształcenie podstaw ow e.
W dalszej kolejności próbow ano określić zw iązek pom iędzy sytuacją m aterialną rodziny, a w ynikam i testu w iadom ości z m atem atyki, pisania ze słuchu oraz czyta nia ze zrozumieniem.
W iadom o bow iem , że rodziny, które maj ą złą sytuacj ę m aterialną maj ą trudności w zaspokajaniu podstaw ow ych potrzeb sw ych dzieci, dotyczy to nie tylko ubioru, odpowiedniego wyżywienia, ale rów nież podstaw ow ych zabawek, przyborów, pod ręczników szkolnych, dostępu do różnych dóbr kultury, które m ają w pływ na roz wój intelektualny dzieci16.
N a podstaw ie przeprow adzonych badań stw ierdzić m ożna, że istnieje zw iązek m iędzy sytuacją m aterialną rodziny a w ynikam i z testu w iadom ości z m atem atyki. U czniow ie, których sytuacja m aterialna je st bardzo dobra otrzym ali oceny celuj
ą-16 K. Dutkiewicz, Lęk przed oceną szkolną jako probiera pedagogiczny, „Z eszyty W szechnicy Św ię tokrzyskiej", K ielce 2001, nr 14.
ce (6,5 % ) i oceny bardzo dobre (2,2 %). Przy nie zadaw alającej sytuacji m aterial nej badani uczniow ie otrzym ali oceny od dobrej (6,4 %) do niedostatecznej (2,2 %). N ajw iększą skalę ocen bo od celującej do niedostatecznej otrzym ali ucznio wie, których sytuacja m aterialna określana je s t m ianem średniej.
K olejne w yniki badań dotyczące w pływ u sytuacji m aterialnej na w yniki z testu pisania ze słuchu oraz czytania ze zrozum ieniem rów nież ukazują, że istnieje zw ią zek pom iędzy sytuacją m aterialną rodziny a wyżej w ym ienionym i testam i w iado mości. Uczniowie, których sytuację m aterialną określa sięjak o bardzo dobrą otrzy m ali oceny celujące oraz bardzo dobre, natom iast uczniow ie, których rodzice okre ślili w arunki m aterialne jak o niezadaw alające nie otrzym ali ocen celujących.
N a zakończenie rozw ażań dokonano porów nania analizowanych w cześniej ukła dów zm iennych.
T ab ela 5. Siła zw iązków m iędzy poszczególnym i układam i zm iennych Układy zmiennych Clii- Kwadrat i poziom
istotności
Sila związku między układami zmiennych Związek między poziomem
wykształcenia ojca i matki w badanych rodzinach
61,97> x”o,ooi;ifi” 39.252
r„ = 0,65
korelacja umiarkowana, zależność istotna
Poziom wykształcenia matki a wyniki testu wiadomości z matematyki jakie uzyskali badani uczniowie
6I,97> χ'ο,οοι-до = 45.315
r„ = 0,63 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Poziom wy kształcenia matki a wyniki
testu pisanie ze słuchu jakie uzyskali badani uczniowie
66,б> Х“о,ОМДО = 35,3 15
rc = 0.65 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Poziom wykształcenia matki a wyniki
testu czytanie ze zrozumieniem 126,74> х^о.оощб“ 39,252
rc = 0.76 korelacja wysoka, zależność znacząca Warunki mieszkaniowe rodziny a wyniki
testu wiadomości z matematyki badanych uczniów
50,31> x\ooi.i5= 37,697
r„ = 0,76 korelacja wysoka, zależność znacząca Warunki mieszkaniowe rodziny a wyniki
testu pisanie ze słuchu badanych uczniów’ 65,84> x2o.ooiu5= 37,697
rc = 0.65 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Warunki mieszkaniowe rodziny a wyniki
testu czytanie ze zrozumieniem jakie uzyskali badani
42,45> x2o.ooi.iî = 32,909
r0 = 0,56 korelacja umia rkowana,
zależność istotna Sytuacja materialna rodziny a wyniki
testu wiadomości z matematyki, jakie uzyskali badania uczniowie
63.47> хЗмюг.н = 37,697
r, = 0.63 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Sytuacja m aterialna rodziny a wyniki
testu pisanie ze słuchu jakie uzyskali badani uczniowie
87,97> х'о.оэы,— 37,697
r« = 0,69 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Sytuacja materialna rodziny a wyniki
testu czyt anie ze zrozumieniem jakie uzyskali badani uczniowie
50,34> \ - 0.ooi.i2= 32,909
r„ = 0.59 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Wiek matki badanych uczniów a wyniki
teslu wiadomości z matematyki jakie uzyskali badani uczniowie
117,08> x~q.ooi.25= 52,620
rc = 0.74 korelacja wysoka, zależność znacząca Wiek matki a wyniki testu pisanie ze
słuchu jakie uzyskali badani uczniowie i 34,67> x~o,ooi;2$— 52,620
r0 = 0,77 korelacja wysoka, zależność znaczaca
Wiek matki badanych uczniów a wyniki testu czytanie z e zrozumieniem jakie uzyskali badani uczniowie
79,38> .'Co,ooiC5= 45,315
r0 = 0,68 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Wybór szkoły przez rodziców dla swoich
dzieci a wyniki testu wiadomości z matematyki jakie uzyskali badani uczniowie
32,76> x20.oi;15= 30.578
r„ = 0,51 korelacja umiarkowana,
zależność istotna
Wybór szkoły przez rodziców dla swoich dzieci a wyniki testu pisanie ze słuchu jakie uzyskali badani uczniowie
51,01>x-0,oo, as =37,697
rc = 0.59 korelacja umiarkowana,
zależność istotna Wybór szkoły przez rodziców dla swoich
dzieci a wyniki testu czytanie ze zrozumieniem jakie uzyskali badani uczniowie 5 8 .1 5 >x-0,00I;12= 32,99 Γς = 0,62 korelacja umiarkowana, zależność istotna
Wnioski
N a podstaw ie uzyskanych w toku analizy w yników badań stw ierdzić m ożna, że: 1. R odzice badanych uczniów określili w w iększości sw oją sytuację m ate
rialną jak o d ostateczną (43,5 %) i do brą (34,8 %).
2. B adani uczniow ie p o siadają w w iększości dobre (43,5 %) i średnie (39,0 %) w arunki m ieszkaniow e, co stw arza korzystne w arunki do nauki i zaba w y badanym dzieciom .
3. B iorąc pod uw ag ę poziom w ykształcenia rodziców i ich zaw ód, z którym w iążą się na ogół inne w arunki kulturalne rodziny m ożem y stw ierdzić, że poziom w ykształcenia badanych rodziców je st bardzo zróżnicow any, n aj w iększy p rocent stanow ią rodzice posiadający średnie (41,4 % ) i niepełne średnie w ykształcenie (30,4 %). R odzice badanych uczniów są w w iększo ści ludźmi m łodymi, najliczniejszą grupę stanow ią rodzice w przedziale w ie kow ym 31-35 lat (45,7 %).
4. P rzeprow adzone badania w ykazały rów nież, że uczniow ie w niejednako w ym stopniu przysw oili m ateriał nauczania z języ k a polskiego i m atem aty ki. N ajw iększe trudności spraw iał uczniom test określający popraw ność pisow ni pod w zględem ortograficznym (średnia ocen 3,4 %).
5. P rzedstaw ione w yniki badań pozw oliły zaobserw ow ać, że n a osiągnięcia szkolne uczniów klas trzecich m a znaczący w pływ w iek m atek badanych respondentów .
6. Z analizy przeprow adzonych badań w ynika, że w ybór szkoły przez rodzi ców dla sw oich dzieci m a w pływ n a w yniki w nauce badanych uczniów. N a podstaw ie badań stw ierdzić m ożna, że rodzice m ająw y so k ie aspiracje edukacyjne w stosunku do sw oich dzieci.
7. D okonując analizy zw iązku m iędzy poszczególnym i układam i zm iennych stw ierdzić m ożna, że środow isko rodzinne m a bardzo duże znaczenie dla
uzyskiw ania p rzez dzieci osiągnięć w pracy szk oln ej. P oszczególne ele m enty tego środowiska w różnym stopniu w pływ ają na rezultaty pracy szkol nej dziecka. Najsilniejszy związek obserwujemy m iędzy poziom em wykształ cenia i w iekiem rodziców a w ynikam i ich dzieci - uczniów badanych klas, z poszczególnych testów w iadom ości.
Jak w ynika z przeprow adzonych rozw ażań, każdy z analizow anych czynników w pływ a w pew nym stopniu na efekty pracy dziecka w szkole. W szystkie te czyn niki w ystępują zazw yczaj kom pleksow o tw orząc w zajem nie w arunkujące się ze społy, które oddziałują na sytuację szkolną dziecka, determ inują przebieg i rezulta ty procesu nauczania - uczenia się.
Bibliografia
1. Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosow anie społeczne dzieci i m ło dzieży, K ielce 1998.
2. C udak H., Szkice z badań nad rodziną, K ielce 1995.
3. D ąbrow ska A., R odziny dysfunkcyjne - dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej, Z e szyty W szechnicy Św iętokrzyskiej 2001, nr 14.
4. D utkiew icz Κ., L ęk przed oceną szkolną jak o problem pedagogiczny, „Z eszy ty W szechnicy Św iętokrzyskiej” K ielce 2001, nr 14.
5. D utkiew icz Κ., W pływ w arunków środow iskow ych na poziom rozw oju um y słow ego uczniów kończących szkołę po dstaw ow ą w m ieście i na wsi,. „E du kacja” 1983, nr 1.
6. Jackow ska E., W ychow aw cze funkcjonow anie rodziny dzieck a przystosow a nego społecznie. „P sychologia W ychow aw cza” 1977.
7. K am iński A., Funkcje pedagogiki społecznej, W arszaw a 1980. 8. Pilch T., Z asady badań pedagogicznych. W arszaw a 1995. 9. R em bow ski J., R odzina w św ietle psychologii, W arszaw a 1986.
10. Saw ińska M ., Społeczne uw arunkow ania procesu osiągnięć edukacyjnych, W arszaw a 1985.
11. Szczepański J., E lem entarne pojęcia socjologii, W arszawa 1972. 12. S zew czuk W., Słow nik pedagogiczny, W arszaw a 1985.
13. Szymański M., Procesy selekcyjne w szkole ogólnokształcącej, W arszawa 1988. 14. W ilgocka-O koń B., D ojrzałość szkolna dzieci a środow isko, W arszaw a 1972. 15.Z iem ska M ., R odzina a osobow ość, W arszaw a 1975.
