Wykorzystanie podziału na byłe dzielnice administracyjne w badaniach przemian użytkowania ziemi w Krakowie

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 693. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Bogus∏aw Luchter Katedra Gospodarki Regionalnej. Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne w badaniach przemian u˝ytkowania ziemi w Krakowie 1. Wprowadzenie W badaniach u˝ytkowania ziemi w miastach istotne znaczenie odgrywajà wchodzàce w ich sk∏ad ró˝ne jednostki przestrzenne. Brak tego typu jednostek utrudnia porównywalnoÊç zarówno w ujćiu dynamicznym, jak i przestrzennym. W odniesieniu do Krakowa najlepszymi, genetycznie uzasadnionymi jednostkami przestrzennymi (o czym autor niniejszego artyku∏u wielokrotnie wspomina∏ we wczeÊniejszych swoich publikacjach) sà jednostki katastralne, wzorowane na dawnych dzielnicach katastralnych, funkcjonujàcych w latach 1867–1951. Stanowi∏y one sukcesywnie przy∏àczane do historycznego Krakowa, tj. obszaru po∏o˝onego wewnàtrz dawnych murów miejskich (obecnie w obr´bie Plant), wsie i miasta (po 1867 r. do Krakowa przy∏àczono tylko jedno miasto Podgórze)1. Obecnie Kraków dzieli si´ na 90 tego typu jednostek2. W latach 1867–1951 ró˝ne êród∏a statystyczne uwzgl´dnia∏y wspomniane wy˝ej jednostki katastralne. Po zlikwidowaniu podzia∏u na dzielnice katastralne i wprowadzeniu nowych dzielnic, pierwotnie administracyjnych, od 1991 r. samorzàdowych (rys. 1–3) porównywalnoÊç sta∏a si´ utrudniona. Badania ak1 W 1951 r. przy∏àczono do Krakowa wsie, stanowiàce podstawowy rdzeƒ urbanistyczny póêniejszej dzielnicy mieszkaniowej, tj. Nowej Huty, planowanej i poczàtkowo realizowanej (tj. od 1949 r. jako samodzielne miasto. Ostatecznie jednak Nowa Huta nie zdà˝y∏a uzyskaç praw miejskich, gdy˝ sta∏a si´ cz´Êcià sk∏adowà Krakowa. 2 Podzia∏ na tego typu jednostki przestrzenne zawiera praca: B. Luchter, Wykorzystanie bloków urbanistycznych w badaniach przemian u˝ytkowania ziemi (na przyk∏adzie Krakowa), Zeszyty Naukowe, nr 645, AE w Krakowie, Kraków 2004, s. 83–102..

(2) Bogus∏aw Luchter. 188. tualizujàce, zw∏aszcza w odniesieniu do terytorium Krakowa sprzed 1951 r., sta∏y si´ k∏opotliwe. Niezb´dne okaza∏o si´ dokonywanie przeliczeƒ. W∏àczone w 1973 r. i 1986 r. wsie lub ich fragmenty te˝ wymaga∏y pewnych przeliczeƒ, a nawet pomiarów kartometrycznych, podstawowe informacje zawarte by∏y w zestawieniach dotyczàcych ewidencji gruntów opracowanych dla wsi, do 1973 r. w uk∏adzie gromadzkim, a od 1973 r. – wed∏ug nowo wprowadzonych gmin. Za przyk∏ad pos∏u˝yç mogà dane opracowane dla przy∏àczonych w 1986 r. wsi: W´grzynowic i Wró˝enic oraz czeÊci Zbydniowic. Obecnie przyjćie jednostek katastralnych jako podstawowych jednostek przestrzennych do badaƒ u˝ytkowania ziemi w Krakowie wymaga przeprowadzenia ˝mudnych badaƒ terenowych, a tak˝e pomiarów kartometrycznych na zaktualizowanych mapach i opracowania zestawieƒ tabelarycznych, stanowiàcych podstaw´ wyjÊciowà do dalszych przeliczeƒ.. Kleparz Grzegórzki Zwierzyniec. Nowa Huta. S.. Podgórze S. = Stare Miasto 0. 5. km. granice miasta w latach 1954–1973 granice dzielnic administracyjnych funkcjonujàcych w latach 1954–1973. Rys. 1. Podzia∏ administracyjny Krakowa w latach 1954–1973 èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Atlas Miasta Krakowa, Instytut Geografii UJ, Wydzia∏ Geodezji i Gospodarki Gruntami Urz´du Miasta Krakowa, Paƒstwowe Przedsi´biorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, Kraków 1988.. W wyniku zmian w podziale administracyjnych Krakowa w 1973 r. i wprowadzenia 4 dzielnic administracyjnych zacz´to bardziej regularnie opracowywaç zestawienia u˝ytkowania gruntów. Poczàtkowo ewidencj´ gruntów prowadzi∏y.

(3) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 189. Nowa Huta. Krowodrza. Â.. Â. = ÂródmieÊcie. Podgórze 0. 2. 4. 6. 8. 10 km. granice jednostek ewidencyjnych. granice Krakowa. Rys. 2. Podzia∏ administracyjny Krakowa w latach 1973–1991 èród∏o: jak do rys. 1.. XV IV. III. VI. XVII. XVI. V VII. I. II. XIV. XVIII. XIII VIII. IX XI. XII. X. obecne granice Krakowa. granice dzienic samorzàdowych. Rys. 3. Podzia∏ Krakowa na dzielnice samorzàdowe (obowiàzujàcy od 1991 r.) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Raport o stanie miasta: 2001, Prezydent Miasta Krakowa, Wydzia∏ Rozwoju Miasta, Urzàd Miasta Krakowa, Kraków 2002..

(4) èród∏o: materia∏y zbiorów kartograficznych Wydzia∏u Geodezji Urz´du Miasta Krakowa.. Rys. 4. Mapa przeglàdowa obr´bów wchodzàcych w sk∏ad miasta Krakowa. 190. Bogus∏aw Luchter.

(5) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 191. Dzielnicowe Wydzia∏y Ewidencji Gruntów i Obs∏ugi LudnoÊci Krakowskiego Przedsi´biorstwa Geodezyjnego. W wyniku likwidacji 4 dzielnic administracyjnych w 1991 r. i wprowadzenia podzia∏u miasta na 18 dzielnic samorzàdowych zlikwidowano wspomniane Wydzia∏y Ewidencji i ca∏à ewidencj´ przekazano wydzia∏om geodezji urz´du Miasta Krakowa. Zachowano podzia∏ miasta na 4 wymienione wczeÊniej dzielnice, które uznano – w myÊl Rozporzàdzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa3 – za podstawowe jednostki ewidencyjne. Jednostki te sk∏adajà si´ z obr´bów ewidencyjnych, w sk∏ad których wchodzà najmniejsze obszarowo jednostki przestrzenne, tj. dzia∏ki ewidencyjne. Zmienne w czasie obr´by geodezyjne utrudniajà porównywalnoÊç. Obr´by geodezyjne utworzone na terenach nowo przy∏àczonych do Krakowa (z lat 1973 i 1986) pierwotnie nawiàzywa∏y pod wzgl´dem powierzchni (wzgl´dnie wrćz by∏y nawet identyczne) do jednostek katastralnych, stanowiàcych wczeÊniej samodzielne jednostki osadnicze, tj. wsie4. Z biegiem czasu jednak utworzono w ich miejsce tzw. ma∏e obr´by, nie porównywalne z poprzednimi. Obecnie na terenie Krakowa wyró˝niç mo˝na 252 obr´by geodezyjne (rys. 4) oraz ok. 154,4 tys. dzia∏ek ewidencyjnych.. 2. Motywacje podjćia badaƒ Celem niniejszego artyku∏u jest prezentacja procesu przemian u˝ytkowania ziemi w oparciu o podstawowe jednostki ewidencyjne, którymi sta∏y si´ 4 by∏e dzielnice administracyjne Krakowa funkcjonujàce w latach 1973–1991, tj.: Krowodrza, Nowa Huta, Podgórze i ÂródmieÊcie (por. rys. 2). Przyjćie tego typu jednostek przestrzennych do badaƒ umo˝liwia Êledzenie procesu przemian u˝ytkowania ziemi poczàwszy od 1977 r., tj. momentu w miar´ regularnego sporzàdzania ewidencji gruntów5, opierajàc si´ na zak∏adanych obr´bach geodezyjnych i dzia∏kach ewidencyjnych. Od 1992 r., tj. w nast´pstwie likwidacji dzielnic administracyjnych, a wprowadzenia dzielnic samorzàdowych, zacz´to regularnie opracowywaç zestawienia ewidencji gruntów zarówno dla ca∏ego Krakowa, jak i wspomnianych 4 jednostek ewidencyjnych. Dzi´ki precyzyjnemu wyznaczeniu przebiegu granic nieistniejàcych ju˝ dzielnic administracyjnych badania retrospektywne mo˝na by∏o przeprowadziç na podstawie licznych êróde∏ kartograficznych, tj. opracowanych dla Krakowa map i planów.. 3 Por. Rozporzàdzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r., Dz.U. nr 37 z 27 kwietnia 2001, s. 2778–2794. 4 Granice obr´bów wiejskich, w myÊl wymienionego Rozporzàdzenia, powinny byç zgodne z granicami wsi i so∏ectw. 5 B. Luchter, Zmiany u˝ytkowania ziemi w Krakowie w latach 1977–1998, Zeszyty Naukowe, nr 568, AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 91–103..

(6) 192. Bogus∏aw Luchter. W niniejszym artykule jako podstaw´ analizy przyj´to 1950 r., tj. moment opracowania mapy gospodarczej „U˝ycie powierzchni ziemi”6, na podstawie której wyliczono i zestawiono struktur´ u˝ytkowania ziemi w uk∏adzie wspomnianych jednostek ewidencyjnych (tj. by∏ych dzielnic administracyjnych). W efekcie mo˝na by∏o przeÊledziç procesy przemian u˝ytkowania ziemi w okresie ponad 50 lat (1950–2004).. 3. Prezentacja wyników badaƒ Na podstawie zestawieƒ u˝ytkowania gruntów opracowanych przez instytucje geodezyjne w ró˝nych okresach, a tak˝e opierajàc si´ na wspomnianych 4 jednostkach ewidencyjnych (tj. 4 by∏ych dzielnicach administracyjnych), mo˝na dokonaç oceny struktury rodzajowej u˝ytkowania ziemi dla terytorium Krakowa ogó∏em. Podobne badania mo˝na by∏o wykonaç w zakresie przemian struktury w∏asnoÊciowej. Przemiany struktury rodzajowej u˝ytkowania ziemi w latach 1950–2003. Dla celów porównawczych przyj´to kategorie i grupy u˝ytków uwzgl´dnione w Zarzàdzeniu Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z 1969 r.7, tj. u˝ytki rolne (w tym tym grunty orne, sady, ∏àki, pastwiska)8, lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione, wody (w tym stojàce, p∏ynàce i rowy), u˝ytki kopalne, tereny komunikacyjne (w tym drogi ko∏owe, tereny kolejowe i pozosta∏e), tereny osiedlowe (zabudowane, niezabudowane, zieleni), tereny ró˝ne i nieu˝ytki. W latach 1950–2003 dosz∏o do znaczàcych zmian strukturalnych. Wynios∏y one dla Krakowa ogó∏em – przy uwzgl´dnieniu dla celów porównawczych tej samej powierzchni, tj. ok. 327 km2 oraz wymienionych wczeÊniej 8 g∏ównych kategorii u˝ytków przyj´tych zgodnie z cytowanym Zarzàdzeniem Ministrów z 1969 r., wyliczajàc sumarycznà wartoÊç dodatnich wzgl´dnie ujemnych odchyleƒ zmiennoÊci procentowego udzia∏u u˝ytków – ponad 32 punkty (tabela 1). WartoÊç t´ wyliczono w ten sposób, ˝e od wartoÊci procentowego udzia∏u wybranej kategorii u˝ytków (w powierzchni ogólnej) w 2003 r. odj´to wartoÊç procentowego udzia∏u tej samej kategorii u˝ytków w 1950 r. Wyniki dodatnie oznacza∏y przyrost, a ujemne ubytek udzia∏u danej kategorii u˝ytkowania ziemi – w punktach. Nast´pnie zsumowano osobno odchylenia dodatnie, a osobno odchylenia ujemne. Suma odchyleƒ dodatnich równa jest sumie odchyleƒ ujemnych i mo˝e zawieraç si´ w przedziale [0, 100]. Rzadko jednak zdarza si´,. 6 Wyniki zawarto w pracy: B. Luchter, U˝ytkowanie ziemi w Krakowie w Êwietle mapy gospodarczej „U˝ycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe, AE w Krakowie, Kraków 1999, nr 527, s. 109–123. 7 Zarzàdzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, Monitor Polski Dz.Urz. PRL, nr 11, z dn. 25 marca 1969 r., poz. 98. 8 Kategorie u˝ytków przyj´to zgodnie z podzia∏em 1 stopnia szczegó∏owoÊci, natomiast grupy u˝ytków – w podziale 2 stopnia szczegó∏owoÊci (wyró˝nione zosta∏y w nawiasie)..

(7) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 193. aby suma odchyleƒ by∏a równa 0 (co oznacza brak jakichkolwiek zmian), wzgl´dnie 100 (zmiany ca∏kowite). Tego typu przeobra˝enia mogà dotyczyç co najwy˝ej fragmentów dawnych jednostek katastralnych lub innych cz´Êci miaTabela 1. Zmiany struktury u˝ytkowania ziemi w Krakowie ogó∏em w latach 1950–2003 Udzia∏ w latach (w %). Zmiany w punktach wed∏ug. U˝ytki. kategorii. grup. 2003. 1950. 48,96 33,73 2,37 8,76 4,1. 81,45 56,4 8,12 10,38 6,55. Grunty pod lasami oraz zadrzewieniami i zakrzewieniami – lasy i grunty leÊne – tereny zadrzewione i zakrzewione. 4,64 3,43. 3,19 2,58. 1,21. 0,61. Grunty pod wodami – wody p∏ynàce – wody stojàce – rowy. 2,14 1,32 0,32 0,5. 1,31 0,97 0,28 0,06. 0,83. U˝ytki kopalne. 0,55. 0,33. 0,22. Tereny komunikacyjne – drogi – tereny kolejowe i inne tereny komnuikacyjne. 9,84 7,41. 4,67 2,71. 5,17. 2,43. 1,96. 30,63 26,26 1,58 2,79. 6,31 4,29 0,02 2. 24,32. Tereny ró˝ne. 2,33. 1,88. 0,45. 0,45. Nieu˝ytki. 0,91. 0,86. 0,05. 0,05. Ogó∏em. 100. 100. 32,49. U˝ytki rolne – grunty orne – sady – ∏àki – pastwiska. Tereny osiedlowe – zabudowane – niezabudowane – zieleni. +. –. +. –. –32,49 –22,67 –5,75 –1,62 –2,45. 1,45 0,85 0,6 0,35 0,04 0,44 0,22 4,7 0,47 21,97 1,56 0,79. 32,49. 32,49. 32,49. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ow Wydzia∏u Geodezji Urz´du MIasta Krakowa, Zarzàdzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, Monitor Polski Dz.Urz. PRL, nr 11, z dn. 25 marca 1969 r., poz. 98, s. 221–236 oraz pracy: B. Luchter, U˝ytkowanie ziemi w Krakowie w Êwietle mapy gospodarczej, „U˝ycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe, nr 527, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 109–123..

(8) Bogus∏aw Luchter. 194. sta (np. bloków urbanistycznych czy obr´bów geodezyjnych) – nie uwarunkowanych genetycznie9.. ÂródmieÊcie Krowodrza Nowa Huta. Podgórze. Zmiany w punktach poni˝ej 30 granice Krakowa. 30–35. powy˝ej 35. granice jednostek ewidencyjnych. Rys. 5. Zmiany struktury u˝ytkowania ziemi w Krakowie w latach 1950–2003 wed∏ug aktualnych jednostek ewidencyjnych (tj. by∏ych 4 dzielnic administracyjnych) i g∏ównych kategorii u˝ytków èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ów Wydzia∏u Geodezji Urz´du Miasta Krakowa oraz pracy: B. Luchter, U˝ytkowanie ziemi w Krakowie w Êwietle mapy gospodarczej „U˝ycie powierzchni ziemi” z 1950 r., Zeszyty Naukowe, nr 527, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 109–123.. Analizujàc tabel´ 1, prezentujàcà zmiany u˝ytkowania ziemi w Krakowie w latach 1950–2003, nale˝y stwierdziç istotny ubytek u˝ytków rolnych z 81% w 1950 r. do nieca∏ych 49% w 2003 r. W wypadku pozosta∏ych u˝ytków zanotowano ich wzrost. Dotyczy∏o to zw∏aszcza terenów osiedlowych (o ponad 24 punkty) i terenów komunikacyjnych (o 5 punktów). W obr´bie pozosta∏ych 9 Zasady wyliczania sumarycznych wartoÊci dodatnich, wzgl´dnie ujemnych odchyleƒ zmiennoÊci udzia∏u procentowego poszczególnych u˝ytków (w podziale na kategorie, grupy i formy) zawarto w pracy: B. Luchter, G∏ówne kierunki przemian u˝ytkowania ziemi w strefie podmiejskiej Krakowa w latach 1983–2000 (na przyk∏adzie Bronowic Wielkich), Zeszyty Naukowe, nr 588, AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 131–132..

(9) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 195. u˝ytków zarejestrowano m.in. wzrost udzia∏u powierzchni lasów, terenów zadrzewionych i zakrzewionych z 3,2% do ponad 4,6%. Podzia∏ na 4 by∏e dzielnice administracyjne pozwala na nieco wi´ksze zró˝nicowanie przestrzenne zjawiska. Najwi´ksze zmiany obj´∏y ÂródmieÊcie i Nowà Hut´ (w obydwu wypadkach – wyliczajàc analogicznà wartoÊç sumarycznà – powy˝ej 39 punktów), nieco mniejsze – Podgórze (ok. 31 punktów), a najmniejsze – Krowodrz´ – 25 punktów (rys. 5). Zmiany te jednak by∏y zró˝nicowane zarówno w czasie, jak i w obr´bie uwzgl´dnionych u˝ytków.. ÂródmieÊcie Krowodrza Nowa Huta. Podgórze. Zmiany w punktach 0–25 granice Krakowa. 25–50 granice jednostek ewidencyjnych. Rys. 6. Zmiany struktury u˝ytkowania ziemi w Krakowie w latach 1950–1977 wed∏ug aktualnych jednostek ewidencyjnych (tj. by∏ych 4 dzielnic administracyjnych) i g∏ównych kategorii u˝ytków èród∏o: jak do rys. 5.. W latach 1950–1977 najwi´ksze przeobra˝enia zarejestrowano w ÂródmieÊciu (powy˝ej 36 punktów) i Nowej Hucie (o ok. 34 punkty – rys. 6). W wypadku ÂródmieÊcia zmiany wynika∏y z zabudowywania w pierwszej kolejnoÊci wszelkich wolnych przestrzeni, dlatego blisko centrum miasta powsta∏y osiedla mieszkaniowe: Akacjowa, Dàbie, Olsza II, Pràdnik Czerwony itd. W Nowej Hucie tak du˝e zmiany w tym okresie by∏y konsekwencjà lokalizacji kombinatu metalurgicznego HiL i powstajàcej dzielnicy mieszkaniowej..

(10) Bogus∏aw Luchter. 196. W latach 1977–2003 najwi´ksze zmiany mia∏y miejsce na terenie Podgórza (ok. 17 punktów) i Krowodrzy (14 punktów), natomiast znacznie mniejsze w Nowej Hucie i ÂródmieÊciu (po ok. 8 punktów rys. 7). Generalnie w latach 1977–2003 zarejestrowano ju˝ mniejsze zmiany (w skali Krakowa ogó∏em – tylko 12 punktów, wobec ponad 22 punktów – dla ca∏ego Krakowa – w latach 1950–1977).. ÂródmieÊcie Krowodrza. Nowa Huta. Podgórze. Zmiany w punktach poni˝ej 10 granice Krakowa. 10–15. powy˝ej 15. granice jednostek ewidencyjnych. Rys. 7. Zmiany struktury u˝ytkowania ziemi w Krakowie w latach 1977–2003 wed∏ug aktualnych jednostek ewidencyjnych (tj. 4 by∏ych dzielnic administracyjnych) i g∏ównych kategorii u˝ytków èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ów Wydzia∏u Geodezji Urz´du Miasta Krakowa.. Okres 1977–2003 mo˝na podzieliç na 2 podokresy: 1977–1992, tj. okres za∏amania si´ gospodarki socjalistycznej i 1992–2003 – okres przemian strukturalnych i restrukturyzacji gospodarki. O ile w pierwszym etapie pewne zmiany obj´∏y jeszcze Nowà Hut´ (zmiany dla tej dzielnicy wynios∏y 6,6 punktów, wobec 6,7 – dla Krowodrzy i 9,9 dla Podgórza), o tyle w latach 1992–2003 – najwi´ksze zmiany zarejestrowano na terenie Krowodrzy (6,1 punktu) i w Podgórzu (5,9 punkty). Nieco mniejsze mia∏y miejsce na terenie ÂródmieÊcia (4 punkty), a najmniejsze – w Nowej Hucie (zaledwie ponad 1 punkt). Zasadnicze zmiany wiàza∏y si´ ze spadkiem udzia∏u powierzchni u˝ytków rolnych.

(11) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 197. (np. w Krowodrzy z 55,7% w 1992 r. do 49,9% w 2003 r.), a w Podgórzu z 56,7% do 51,2% (w takim samym okresie – rys. 8), a wzrostem udzia∏u terenów zabudowanych (g∏ównie zabudowy mieszkaniowej) i terenów komunikacyjnych (przede wszystkim dróg ko∏owych). W drugiej po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych XX w. i na poczàtku XXI w. powsta∏y g∏ównie na terenie Krowodrzy i Podgórza liczne, z regu∏y niewielkie osiedla mieszkaniowe, zarówno zabudowy wielo- jak i jednorodzinnej, z których najwi´kszym jest ˚abiniec na terenie Krowodrzy. Z innych, znacznie mniejszych osiedli mieszkaniowych wzniesionych w tym okresie na terenie tej dzielnicy, wymieniç mo˝na: os. Gotyckie (na Pràdniku Czerwonym), Cztery Pory Roku, Niezapominajek, Sarnie Uroczysko (wszystkie na terenie Woli Justowskiej), Jurajskie (w Mydlnikach). W Podgórzu wzniesiono w tym okresie osiedla: Panorama, Zielona Galicja, Europejskie (na terenie Kobierzyna)10, Polana ˚ywiecka (na pograniczu Kobierzyna i Borku Fa∏ćkiego), Pod Fortem (na pograniczu Borku Fa∏ćkiego i Opatkowic), Zakrzówek (w rejonie ul. Êw. Jacka i Ceglarskiej), Zadworze (w P∏aszowie), Zielone Wzgórze – w Bie˝anowie, w rejonie ul. Wielickiej i Pod∏´skiej, Pod Klombami (przy ul. Rydygiera w R˝àce), oraz najdalej wysuni´te na po∏udniowy wschód osiedle we wschodniej cz´Êci Bie˝anowa, przy∏àczonej w 1973 r. do Krakowa – Z∏ocieƒ. Kontynuowana by∏a budowa nowych budynków mieszkalnych przez niewielkie spó∏dzielnie mieszkaniowe, wzgl´dnie przedsi´biorstwa budowlane, np. przy ul. Obozowej–Torfowej, Fieldorfa-Nila – Kluczborskiej, Radzikowskiego – na terenie Krowodrzy oraz przy ul. Raciborskiej, Seweryna, Jerozolimskiej–Wielickiej i in. – w Podgórzu. Najwi´kszy wzrost terenów komunikacyjnych w ostatnich latach nastàpi∏ na terenie b. dzielnicy administracyjnej Podgórze. Do najwa˝niejszych inwestycji, powsta∏ych na prze∏omie XX i XXI w. nale˝y zaliczyç: ul. Tischnera (2000 r.), ulice dojazdowe do nowo otwartych mostów: Zwierzynieckiego, Kotlarskiego i Wandy oraz do sanktuarium Mi∏osierdzia Bo˝ego w ¸agiewnikach, konsekrowanego w dn. 17.08.2002 r. przez papie˝a – Jana Paw∏a II, estakad´ nad ul. Wielickà w rejonie skrzy˝owania ul. Powstaƒców Wielkopolskich i Powstaƒców Âlàskich (oddanà do u˝ytku 22 listopada 2003 r.), po∏udniowe obejÊcie autostradowe (otwarte 3 wrzeÊnia 2003 r.)11. Równie˝ w 2004 r. na terenie Podgórza zrealizowano kolejne inwestycje drogowe, np. ul. Turowicza ∏àczàcà ul. Witosa z ul. Tischnera)12.. 10. Osiedla te realizowane sà w dalszym ciàgu. In˝ynieria ruchu, „Krakowski Rynek NieruchomoÊci” 2000, nr 16 (149), s. 56; Wiadukt na pielgrzymk´, „Dziennik Polski” 2002, nr 68, s. 1 i 5; Po pierwsze komunikacja, „Krakowski Rynek NieruchomoÊci” 2002, nr 10 (191), s. 47; Otwarcie nowej estakady [w:] Z Krakowa, „Krakowski Rynek NieruchomoÊci” 2003, nr 23 (228), s. 48; Obwodnica dla Krakowa, „Polska Gazeta Transportowa” 2003, nr 38, s. 2. 12 Prosto do ¸agiewnik, „Dziennik Polski” 2004, nr 213 (18 309), s. III (Kronika Krakowska). 11.

(12) 1950 1981 1992 2003. 1950 1981 1992 2003. 2. 2000. 4000. 10 km. – u˝ytki rolne. – lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione. – tereny komunikacyjne. – tereny osiedlowe. 8. 6000. 6. – u˝ytki pozosta∏e i nieu˝ytki. 4. 8000. Pow. w ha. granice jednostek ewidencyjnych. Podgórze. 0. km. 1950 1981 1992 2003. èród∏o: jak do rys. 5.. Rys. 8. U˝ytkowanie ziemi w Krakowie wed∏ug by∏ych dzielnic administracyjnych w latach 1950, 1981, 1992, 2003. granice Krakowa. ÂródmieÊcie. 1950 1981 1992 2003. Krowodrza. Nowa Huta. 198. Bogus∏aw Luchter.

(13) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 199. Przemiany struktury w∏asnoÊciowej u˝ytkowania ziemi. Przemiany polityczno-gospodarcze w Polsce rozpocz´te na prze∏omie lat 80. i 90. XX w. – istotnie wp∏yn´∏y na struktur´ w∏asnoÊciowà u˝ytkowania ziemi miast Polski, w tym równie˝ w Krakowie. Na poczàtku przemian (w 1992 r.) po tyle samo gruntów (46%) znajdowa∏o si´ w posiadaniu osób fizycznych13 i Skarbu Paƒstwa. Zaledwie 8% przypada∏o na pozosta∏ych w∏aÊcicieli (w tym gmin i zwiàzków mi´dzygminnych). W podziale na by∏e dzielnice administracyjne, najwy˝szy odsetek gruntów paƒstwowych mia∏o ÂródmieÊcie (ok. 64%), a najmniejszy Podgórze (ok. 39%). Najwićej procentowo gruntów prywatnych (osób fizycznych) zarejestrowano w Podgórzu (ok. 54%), a najmniej – w ÂródmieÊciu (21%). W 2003 r. widoczne sà ju˝ skutki przemian strukturalnych. O ile udzia∏ gruntów b´dàcych w u˝ytkowaniu osób fizycznych – nie zmieni∏ si´, o tyle niemal o po∏ow´ zmala∏ udzia∏ terenów u˝ytkowanych przez podmioty paƒstwowe (do 27%), natomiast wzrós∏ pozosta∏ych u˝ytkowników, zw∏aszcza gmin i zwiàzków mi´dzygminnych (Êrednio o 14 punktów), najbardziej na terenie ÂródmieÊcia (o prawie 20 punktów). W ogóle ÂródmieÊcie odznacza∏o si´ w latach 1992–2003 najwi´kszymi zmianami struktury w∏asnoÊciowej (wartoÊç zmian procentowego udzia∏u poszczególnych form w∏asnoÊci wynios∏a prawie 29 punktów wobec 19 punktów dla Krakowa ogó∏em i 17 punktów dla odznaczajàcej si´ najmniejszymi zmianami – Nowej Huty). Uwzgl´dniajàc wspomniane jednostki ewidencyjne oraz ró˝norodne kategorie i grupy u˝ytków, nale˝y stwierdziç, ˝e najwi´kszy udzia∏ w∏asnoÊci indywidualnej (osób fizycznych) obserwuje si´ w wypadku u˝ytków rolnych, zw∏aszcza w Nowej Hucie (ponad 73%). Odmiennie sytuacja ta kszta∏towa∏a si´ w wypadku lasów, terenów zadrzewionych i zakrzewionych. W 1992 r. ponad 83% powierzchni tej kategorii u˝ytków nale˝a∏o do w∏asnoÊci Skarbu Paƒstwa. W 2003 r. zmala∏ udzia∏ w∏asnoÊci paƒstwowej do ok. 35% na rzecz gmin i zwiàzków mi´dzygminnych (46% w 2003 r. wobec nieco ponad 0% w 1992 r.). Najwi´kszà powierzchni´ lasów, terenów zadrzewionych i zakrzewionych nale˝àcych do gmin i zwiàzków mi´dzygminnych zarejestrowano wÊród analizowanych dzielnic w Krowodrzy. Na dzielnic´ t´ przypada∏o ok. 66% ogó∏u terenów leÊnych znajdujàcych si´ w posiadaniu gmin i zwiàzków mi´dzygminnych Krakowa. Ponadto ok. 81% ogó∏u powierzchni leÊnej Krowodrzy14 nale˝a∏o w 2003 r. w∏aÊnie do gmin i zwiàzków mi´dzygminnych.. 13 Grupy rejestrowe w∏aÊcicieli przyj´to zgodnie z najnowszym Rozporzàdzeniem Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 2001 r. (por. Rozporzàdzenie..., s. 2781). Na jego podstawie wyró˝niono 4 podstawowe kategorie w∏asnoÊci: Skarbu Paƒstwa, osób fizycznych, gmin i zwiàzków mi´dzygminnych oraz pozosta∏e (tj. spó∏dzielni, koÊcio∏ów i zwiàzków wyznaniowych, powiatów, zwiàzków powiatów, województw, spó∏ek prawa handlowego – te ostatnie przyj´to ∏àcznie z racji ich minimalnego procentowego udzia∏u). 14 Na terenie Krowodrzy znajdowa∏o si´ ponad 37% powierzchni gruntów leÊnych, zadrzewionych i zakrzewionych ca∏ego Krakowa, g∏ównie wskutek usytuowania na jej obszarze Lasu Wolskie-.

(14) 200. Bogus∏aw Luchter. Jeszcze inaczej przedstawia∏a si´ struktura w∏asnoÊciowa u˝ytków technicznych15. W 1992 r. ponad 55% ich area∏u by∏o w∏asnoÊcià Skarbu Paƒstwa. Do 2003 r. zmala∏ udzia∏ tej w∏asnoÊci do 45%. W dalszym ciàgu najwićej paƒstwowych u˝ytków technicznych (ponad 60%) by∏o w Nowej Hucie (79% w 1992 r.), na co wp∏yn´∏a nie sprywatyzowana jeszcze wtedy Huta im. T. Sendzimira (ob. Mittal Steel Poland)16. W∏asnoÊç paƒstwowa przewa˝a∏a nie tylko na terenie ca∏ego Krakowa, ale tak˝e w poszczególnych jego dzielnicach, zarówno w obr´bie zaliczanych do u˝ytków technicznych terenów zabudowanych (choç w ostatnich latach zaobserwowano spadek udzia∏u tej formy w∏asnoÊci z 74% w 1992 r. do 45% w 2003 r.), jak i terenów komunikacyjnych. W 2003 r. tereny komunikacyjne w Krakowie w 64% nale˝a∏y do Skarbu Paƒstwa (na terenie Nowej Huty – w 67%, a Podgórza – w 66%), a zaliczane do nich tereny kolejowe a˝ w 97% z racji przynale˝noÊci do „monopolisty”, czyli do PKP. Najwy˝szy udzia∏ sektora paƒstwowego w wypadku terenów kolejowych zanotowano w Nowej Hucie (99%) i Podgórzu (98%). Wiàza∏o si´ to z silnie rozbudowanymi na terenie tych dzielnic w´z∏ami kolejowymi, towarzyszàcymi w wypadku Nowej Huty – obiektowi metalurgicznemu, w wypadku Podgórza – stacji towarowej PKP: Kraków P∏aszów–Kraków Bie˝anów. Równie˝ w obr´bie tzw. u˝ytków kopalnych zarejestrowano tendencj´ spadkowà terenów paƒstwowych i przeznaczenie tych gruntów na rzecz gmin i zwiàzków mi´dzygminnych. W 1992 r. u˝ytki te niemal w 100% by∏y paƒstwowe, a w 2003 r. – ju˝ tylko w 40% (najwićej, bo 54%, nale˝a∏o do gmin i zwiàzków mi´dzygminnych). Najwi´kszy stopieƒ upaƒstwowienia wykazywa∏y wody p∏ynàce (stanowiàce ok. 85% ogó∏u powierzchni wód Krakowa) nale˝àce w 2003 r. w ponad 84% do Skarbu Paƒstwa (a na terenie ÂródmieÊcia – nawet w 100%), choç i w ich przypadku zanotowano spadek udzia∏u w∏asnoÊci paƒstwowej (z 92% – w 1992 r.), a wzrost udzia∏u osób fizycznych i gmin (komunalnej). Generalnie na prze∏omie XX i XXI w. zaobserwowano przeobra˝enia polegajàce na spadku znaczenia w∏asnoÊci paƒstwowej na rzecz w∏asnoÊci gmin i zwiàzków mi´dzygminnych. Mniejsze zmiany obj´∏y grunty prywatne i pogo, nale˝àcego od 1917 r. do gminy miasta Krakowa (po II wojnie Êwiatowej do koƒca lat 90. – do Skarbu Paƒstwa). 15 Do u˝ytków technicznych zaliczono takie grupy u˝ytków wyró˝nione w cytowanym Zarzàdzeniu (por. Zarzàdzenie Ministra Rolnictwa...), jak: u˝ytki kopalne, tereny komunikacyjne (w ca∏oÊci) oraz tereny osiedlowe zabudowane (w myÊl najnowszego Rozporzàdzenia z 2001 r. – grunty rolne zabudowane, tereny mieszkaniowe, tereny przemys∏owe, inne tereny zabudowane, tereny komunikacyjne – w ca∏oÊci i u˝ytki kopalne). 16 Z koƒcem 2003 r. Polskie Huty Stali (ob. Mittal Steel Poland), w tym Huta im. T. Sendzimira, zosta∏y wykupione przez brytyjsko-holenderski koncern LNM (Lakshmi Nival Mittal) Holding Groupe (po po∏àczeniu z US Steel ze Stanów Zjednoczonych z koƒcem 2004 r. – najwi´kszy na Êwiecie koncern stalowy pod nazwà Mittal-Steel. Zob. Ispat Polska Stal: propozycje dla za∏ogi, „Rzeczpospolita” 2004, nr 292, s. B-3)..

(15) Wykorzystanie podzia∏u na by∏e dzielnice administracyjne.... 201. zosta∏e (m.in. spó∏dzielcze, koÊcio∏ów i zwiàzków wyznaniowych) i polega∏y na niewielkim wzroÊcie udzia∏u tych form w∏asnoÊci.. 4. Zakoƒczenie Przyj´te w artykule jednostki przestrzenne – cztery by∏e dzielnice administracyjne Krakowa, funkcjonujàce w latach 1973–1991 – umo˝liwiajà wprawdzie bardziej szczegó∏owà analiz´ przestrzennà zmian u˝ytkowania ziemi, ale w bardzo ograniczonym zakresie. Po pierwsze, ich niewielka liczba (cztery) utrudnia zastosowanie bardziej wyrafinowanych modeli matematycznych czy metod kartograficznych celem przestrzennej interpretacji zjawisk. Wprawdzie mo˝na zamiast nich przyjàç doÊç liczne (ponad 250) obr´by geodezyjne, ale z racji ich zmiennoÊci w czasie, analiza taka mog∏aby mieç charakter wy∏àcznie statyczny. Po drugie, zarówno analizowane 4 jednostki ewidencyjne, jak i 252 obr´by nie sà spójne genetycznie tak, jak wspomniane wczeÊniej jednostki katastralne, odpowiadajàce pod wzgl´dem zasi´gu przestrzennego dawnym osadom: wsiom i miasteczkom, sukcesywnie przy∏àczanym do Krakowa i do chwili obecnej zachowujàcym pewnà odr´bnoÊç pod wzgl´dem urbanistyczno-ekonomiczno-socjologicznym. Po trzecie, przyj´te zgodnie z zarzàdzeniem z 1969 r. i rozporzàdzeniem z 2001 r. u˝ytki sà nieliczne, co tak˝e utrudnia bardziej szczegó∏owe badania (np. w cytowanym zarzàdzeniu z 1969 r. przyj´to 8 kategorii u˝ytków w podziale 1 stopnia szczegó∏owoÊci i 17 grup u˝ytków w podziale 2 stopnia szczegó∏owoÊci, natomiast w Rozporzàdzeniu z 2001 r. – odpowiednio: 7 i 24)17. Stàd wyliczone wartoÊci zmiennoÊci procentowego udzia∏u poszczególnych kategorii, grup oraz form u˝ytkowania ziemi nieznacznie ró˝nià si´ mi´dzy sobà, co utrudnia interpretacj´ zmiennoÊci rozwoju przestrzenno-rodzajowej struktury u˝ytkowania ziemi w Krakowie. Niewàtpliwie jednak zachowanie by∏ych dzielnic administracyjnych jako podstawowych jednostek ewidencyjnych pozwoli∏o na wyd∏u˝enie okresu porównywalnoÊci do ok. 30 lat.. 17 Np. w pracy doktorskiej: B. Luchter, Kierunki przemian u˝ytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, AE w Krakowie, Kraków 1987 (praca doktorska, maszynopis), przyj´to wprawdzie tylko 5 kategorii u˝ytkowania ziemi, ale za to a˝ 106 form u˝ytkowania ziemi (w podziale 3 i 4 stopnia szczegó∏owoÊci), natomiast K. Bromek i R. Mydel w opracowanej instrukcji do szczegó∏owej mapy u˝ytkowania ziemi przestrzeni miejskiej (w skali 1: 1 000) uwzgl´dnili 39 form u˝ytkowania ziemi stosownie do zagospodarowania terenów miejskich (por. K. Bromek, R. Mydel, Uwagi metodyczne do opracowania szczegó∏owej mapy u˝ytkowania ziemi przestrzeni miejskiej, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 1972, vol. 5, s. 149–160)..

(16) 202. Bogus∏aw Luchter. Application of the Former Division of Administrative Districts in Research on Land Use in Kraków The goal of this article is to present the transformation of land use in Kraków based on the main registry units, i.e., previous administrative districts, functioning in 1973–1991, used presently by land survey and land management departments. Using these units for land registry purposes makes it possible to extend the time period for spatial comparativeness up to nearly 30 years. Their low number (four), however, makes it difficult to apply mathematical models, let alone cartographic methods, to facilitate interpretation of the spatial variability of the phenomenon. Granted, although the land registry is based on more detailed spatial units (geodetic districts) or components thereof (i.e., indivisible land parcels), due to their changeability over time the analysis is necessarily static..

(17)