Przyczyny bezrobocia wielokrotnego - analiza literatury światowej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 868. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Maciej Frączek Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej. Przyczyny bezrobocia wielokrotnego – analiza literatury światowej* 1. Wprowadzenie Ustalenie czynników wpływających na występowanie i rozmiary bezrobocia wielokrotnego z racji jego złożonego charakteru jest zadaniem bardzo skomplikowanym. Tradycyjne przyczyny bezrobocia, szeroko opisywane w literaturze przedmiotu, ulegają w przypadku wielokrotnego bezrobocia skumulowaniu. Bardzo trudno rozgraniczyć w tym przypadku przyczyny pierwotne od przyczyn o charakterze wtórnym. Odpowiedź na pytanie, która (bądź też które) z przyczyn jest (są) prawdziwą genezą zjawiska, z pewnością jest jedną z głównych kwestii umożliwiających efektywne przeciwdziałanie powrotom do stanu bezrobocia. W tej pracy przedstawione zostaną najważniejsze zidentyfikowane determinanty wielokrotnego bezrobocia, które mają charakter uniwersalny (czyli mogą być odnoszone praktycznie do każdego rynku pracy, bez względu na jego wymiar i charakter) lub dotyczą sytuacji na określonych krajowych, regionalnych czy lokalnych rynkach pracy. W dużej mierze rozpoznane i opisane w niniejszym opracowaniu czynniki powodujące powrót do stanu bezrobocia opierają się na wynikach licznych badań empirycznych, pozostała ich część stanowi prezentację teoretycznych rozważań prowadzonych w światowej literaturze przedmiotu.. * Niniejszy artykuł powstał na podstawie badań prowadzonych przez autora w ramach rozprawy doktorskiej pt. „Skala, przyczyny i skutki bezrobocia wtórnego w Polsce oraz możliwości jego ograniczenia”..

(2) 6. Maciej Frączek. 2. Analiza głównych przyczyn wielokrotnego bezrobocia 2.1. Uwagi ogólne. W świetle przeprowadzonych studiów literaturowych można mówić o kilku podstawowych przyczynach powstawania wielokrotnego bezrobocia czy też wzrostu skali i intensywności jego występowania na światowych rynkach pracy. Zaliczyć do nich należy: – wpływ wcześniejszych doświadczeń bezrobocia, – niski poziom kapitału ludzkiego, – podejście pracodawców, – politykę rynku pracy, – segmentację rynku pracy, – przechodzenie z systemu edukacji na rynek pracy, – zatrudnienie sezonowe, – indywidualne zróżnicowanie (heterogeniczność), – pozostałe czynniki. 2.2. Wpływ wcześniejszych doświadczeń bezrobocia. Jednym z najczęstszych wytłumaczeń fenomenu wielokrotnego bezrobocia, co potwierdzają też wyniki licznych badań empirycznych, jest wpływ przeszłego okresu bądź okresów bezrobocia na dalsze losy zawodowe osób na rynku pracy. Oznacza to, że osoby bezrobotne w przeszłości są bardziej narażone na stanie się bezrobotnymi także w przyszłości. Bezrobocie per se jest zatem traktowane jako samoutrwalający się mechanizm bądź jako czynnik o charakterze sprzężenia zwrotnego, w którym przyczyna staje się równocześnie skutkiem. W literaturze przedmiotu wpływ doświadczeń bezrobocia na możliwość jego wystąpienia w przyszłości jest tłumaczony na gruncie koncepcji zależności od stanu (state dependence). J.J. Heckman i G. Borjas rozróżnili 4 rodzaje takiej zależności1: 1) zależność Markova (Markov dependence) – odnosi się do sytuacji, gdy prawdopodobieństwo, że osoba pracująca stanie się bezrobotna, różni się od prawdopodobieństwa, że osoba bez pracy pozostanie bezrobotna; 2) zależność od wystąpienia zdarzenia (occurrence dependence) – oznacza, że liczba wcześniejszych okresów bezrobocia wpływa na prawdopodobieństwo, iż osoba stanie się lub pozostanie bezrobotną; 1 J.J. Heckman, G. Borjas, Does Unemployment Cause Future Unemployment? Definitions, Questions, and Answers from a Continuous Time Model of Heterogeneity and State Dependence, „Economica” 1980, nr 47/187, s. 247–283..

(3) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 7. 3) zależność od czasu trwania zdarzenia (duration dependence) – jest definiowana jako wpływ obecnej długości przebywania w danym stanie na prawdopodobieństwo wyjścia z niego; 4) opóźniona zależność od czasu trwania zdarzenia (lagged duration dependence) – jest definiowana jako wpływ długości przebywania w poprzednich stanach na prawdopodobieństwo przepływu z obecnego stanu. M. Stewart w swoich pracach rozważał kwestię zależności od stanu w powiązaniu z jakością miejsca pracy, mierzoną między innymi wysokością wynagrodzeń. Według niego w dużej mierze przyczyną utrzymywania się mechanizmu zależności od stanu w przypadku bezrobocia jest jakość miejsca pracy, do którego trafia osoba wracająca na rynek pracy. Te miejsca pracy na ogół są nisko opłacane i niestabilne, przez co można je określać mianem „pracy bez perspektyw” (dead-end jobs)2. Odnosząc się do kwestii nisko płatnego zatrudnienia, Stewart zasugerował, że pewne nisko opłacane miejsca pracy mogą mieć podobne do bezrobocia stygmatyzujące skutki w odniesieniu do perspektyw pracowników na rynku pracy3. Wyniki badań Stewarta wyraźnie pokazują, że nisko płatna praca jest czynnikiem powodującym wielokrotne bezrobocie. Osoba pozostająca bez pracy, która następnie znalazła zatrudnienie, jest zagrożona bezrobociem dwu-, trzykrotnie bardziej niż osoba pracująca i niemająca wcześniej kontaktu z bezrobociem4. Z kolei patrząc przez pryzmat uzyskiwanego wynagrodzenia, należy stwierdzić, że prawdopodobieństwo powrotu do bezrobocia osoby mającej nisko płatną pracę (i wcześniejszy okres bezrobocia) jest ok. czterokrotnie wyższe niż osoby pracującej na takich samych warunkach, lecz bez wcześniejszego okresu przebywania bez pracy. Prawdopodobieństwo zaś utraty pracy przez osoby dobrze zarabiające (mające za sobą okres bezrobocia i niemające tego doświadczenia) jest identyczne5. Na podstawie uzyskanych wyników Stewart stawia tezę, że nie każda praca jest „dobrą” pracą, w znaczeniu poprawiania perspektyw zawodowych. Mówiąc o wpływie przeszłych doświadczeń bezrobocia na dalsze losy zawodowe osób, należy wspomnieć także o zjawisku stygmatyzacji. Problem stygmatyzacji odnosi się do wspomnianego pojęcia zależności od stanu lub też zależności strukturalnej (structural dependence). Zdaniem W. Arulampalama, A.L. Bootha i M.P. Taylora „prawdziwa (rzeczywista) zależność od stanu – czy też stygmatyzacja – występuje wówczas, gdy istnieje związek przyczynowy pomiędzy prze M. Stewart, The Inter-related Dynamics of Unemployment and Low Pay, 10th International Conference on Panel Data, Berlin, July 5–6, 2002, opracowanie dostępne na: www.econpapers. repec.org/cpd/2002/108_Stewart.pdf, s. 1. 2. M. Stewart, The Dynamics of Low Pay and Low Income, The National Minimum Wage, Incomes and the Low Paid, Low Pay Commission Occasional Paper 1999, nr 2. 3. 4 5. M. Stewart, The Inter-related…, s. 12. Ibidem, s. 19..

(4) Maciej Frączek. 8. szłym bezrobociem a bieżącym bezrobociem, taki że osoba, która w obecnym momencie nie doświadcza bezrobocia, będzie się zachowywała inaczej w przyszłości w porównaniu z identyczną osobą [pod względem m.in. charakterystyk zawodowych – M.F.] dotkniętą obecnie bezrobociem”6. Na znaczenie przeszłych doświadczeń bezrobocia w wyjaśnianiu fenomenu wielokrotnego zwracało uwagę także wielu innych badaczy7. 2.3. Niski poziom kapitału ludzkiego. Źródeł wielokrotnego bezrobocia należy poszukiwać także w indywidualnych charakterystykach osób bezrobotnych. Z pewnością poziom kapitału ludzkiego – przy uproszczonym podejściu utożsamiany z poziomem wykształcenia i (lub) kwalifikacji – jest jedną z ważniejszych determinant wielokrotnego bezrobocia. Jedną ze strategii stosowanych przez osoby charakteryzujące się najniższym poziomem kapitału ludzkiego jest akceptacja niekorzystnych umów o pracę (pod względem warunków płacowych, stabilności zatrudnienia, możliwości rozwoju zawodowego itp.), ale takie podejście zwiększa ryzyko powtórnego bezrobocia. W Czechach P. Mareš oraz T. Syrovátka – opierając się na badaniach aktywności ekonomicznej z IV kwartału 2002 r. – oszacowali, że wśród osób, które były wówczas bezrobotne, w kategorii niewykwalifikowanych pracowników fizycznych odsetek wielokrotnie bezrobotnych wynosił 75%, natomiast wśród osób z wyższym wykształceniem tylko 13% osób8. A.S. Kalwij oszacował, że w Wielkiej Brytanii w latach 80. i 90. osoby nisko wykwalifikowane doświadczały blisko dwukrotnie większej liczby okresów bezrobocia w porównaniu z pracownikami wysoko wykwalifikowanymi (prawdopodobieństwo osiągnięcia stanu stabilnego zatrudnienia w wieku 35 lat również było w pierwszej kategorii dwukrotnie niższe)9. Analiza węgierskiego rynku pracy, przeprowadzona przez J. Köllő wśród osób uprawnionych do pobierania zasiłku dla bezrobotnych, pokazała liniową 6 W. Arulampalam, A.L. Booth, M.P. Taylor, Unemployment Persistence, „Oxford Economic Papers” 2000, nr 52/1, s. 25.. Zob. W. Narendranathan, P. Elias, Influences of Past History on the Incidence of Youth Unemployment: Empirical Findings for the UK, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics” 1993, nr 55/2, s. 161–185; P. Gregg, The Impact of Youth Unemployment on Adult Employment in the NCDS, „Economic Journal” 2001, nr 111/475, s. 623–653; R. Winter-Ebmer, J. Zweimüller, Do They Come Back Again? Job Search, Labour Markets Segmentations and State Dependence as Explanations of Repeat Unemployment, „Empirical Statistics” 1992, nr 17/2, s. 273–292. 7. P. Mareš, T. Syrovátka, Unemployment, Labour Marginalisation and Deprivation [w:] Anatomy of the Czech Labour Market: From Over-employment to Under-employment in Ten Years? Working Paper Series 7/2004, Czech National Bank, 2005, s. 57. 8. A. Kalwij, Individuals’ Unemployment Experiences: Heterogeneity and Business Cycle Effects, IZA Discussion Paper No. 370, September 2001, s. 17. 9.

(5) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 9. zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a liczbą rejestracji: tylko 14% wszystkich osób z wykształceniem uniwersyteckim doświadczyło trzech lub więcej okresów bezrobocia, wśród osób z wykształceniem średnim odsetek ten wynosił 27%, natomiast w grupie osób posiadających ukończone 0–7 klas kształcenia podstawowego – już ponad 50%. Według J. Köllő są to typowe symptomy rodzącego się drugorzędnego segmentu rynku pracy, charakteryzującego się wysokim poziomem fluktuacji zasobów pracy, niestabilnością, pracą sezonową i powtórnym bezrobociem10. Według danych amerykańskiego Bureau of Labor Statistics (BLS), będącego częścią Departamentu Pracy, opartych na wynikach badań National Longitudinal Survey of Youth 1979 (prowadzonych w latach 1979–2004 na reprezentatywnej grupie z populacji w wieku 18–40 lat), przeciętna liczba okresów bezrobocia przypadająca na jedną badaną osobę wynosiła 4,9. Osoby z wykształceniem poniżej średniego doświadczały przeciętnie 6,9 okresów bezrobocia, absolwenci szkół średnich 5,3 okresów, absolwenci college’ów 4,8 okresów, a osoby z tytułem licencjata i wyższym 3,7. Widoczna jest zatem wyraźna ujemna zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a liczbą okresów bezrobocia występującą w trakcie życia zawodowego11. G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck i J. Myles – pisząc o osobach związanych z sektorami wymagającymi najniższych kwalifikacji – użyli określenia „pułapki kwalifikacji”12. Tacy pracownicy wiążą się z miejscami pracy niestymulującymi wzrostu poziomu umiejętności zawodowych, następnie z racji niepewnego charakteru tego zatrudnienia przepływają do bezrobocia, po czym wracają do zatrudnienia o równie złej, o ile nie gorszej jakości, którego następstwem znowu jest kolejny okres bezrobocia. Autorzy ci stwierdzają, że nawet doraźne programy szkoleniowe lub instrumenty oferujące zebranie doświadczeń zawodowych, np. w formie praktyk lub staży zawodowych (work experience programmes), są w stanie zrekompensować wśród takich pracowników wieloletnich zaległości i skostnienia umiejętności, do którego doszło w związku z charakterem podejmowanego zatrudnienia. To z kolei powoduje, że ryzyko wejścia w spiralę wielokrotnego bezrobocia jest bardzo wysokie.. J. Köllő, Demand for Skilled and Unskilled Labour [w:] The Hungarian Labour Market. Review and Analysis 2003, red. K. Fazekas, J. Koltay, Institute of Economics, HAS, National Employment Foundation, Budapest 2003, s. 118–119. 10. 11. Opracowano na podstawie strony internetowej: http://www.bls.gov/nls/nlsfaqs.htm.. G. Esping-Andersen, D. Gallie, A. Hemerijck, J. Myles, A New Welfare Architecture for Europe? Report submitted to the Belgian Presidency of the European Union (Final version), September 2001, s. 147, opracowanie dostępne na: http://www.socsci.aau.dk/ccws/students/Esping-A. report_2001_.PDF. 12.

(6) Maciej Frączek. 10. Potwierdzenie współwystępowania nisko opłacanych i niewymagających wysokich kwalifikacji miejsc pracy z wielokrotnymi okresami bezrobocia można znaleźć także w innych pozycjach literatury światowej13. 2.4. Podejście pracodawców. Pracodawcy mają tendencję do traktowania powtórnego bezrobocia we wczesnej fazie życia zawodowego jako oznaki niskiej motywacji do pracy14. W. Arulampalam15 na określenie takiego postrzegania wielokrotnie bezrobotnych osób przez pracodawców użył nawet mocniejszego pojęcia – unemployability (co może być tłumaczone jako „niezatrudnialność”). Podobne konkluzje można znaleźć w wynikach badań, które w połowie lat 90. prowadzili wśród angielskich pracodawców J. Atkinson, L. Giles i N. Meager16. W. Arulampalam, A.L. Booth i M.P. Taylor, opierając się na pracach innych autorów, tak ocenili rolę pracodawców w kontekście wielokrotnego bezrobocia: „Firmy mogą oceniać wydajność pracownika poprzez jego historię bezrobocia. Stąd też pracownikom doświadczającym w przeszłości mobilności zawodowej oraz bezrobocia mogą być oferowane mniej pewne miejsca pracy, ponieważ w trakcie pozostawania bezrobotnymi tracą oni cenne doświadczenie zawodowe lub obniżają poziom kapitału ludzkiego, oraz z takiego powodu, że ich doświadczenia bezrobocia są używane przez pracodawców jako sygnał o ich niskiej wydajności pracy”17. Selekcyjna polityka rekrutacyjna pracodawców szczególnie mocno oddziałuje na osoby wielokrotnie bezrobotne w trakcie okresów dekoniunktury. Wówczas ogólny poziom bezrobocia jest bardzo wysoki i pracodawcy mogą sobie pozwolić na wyjątkowo ostre kryteria selekcyjne, których osoby wielokrotnie bezrobotne nie spełniają. 13 Zob. np.: W.W. Daniel, The Unemployed Flow, Policy Studies Institute, London 1990; I. Recotillet, P. Werquin, Recurrence of Young Unemployment: A Longitudinal Comparative Approach [w:] Youth Unemployment and Social Exclusion in Europe: A Comparative Study, red. T. Hammer, Policy Press, Bristol 2003, s. 67–82; F. Egle, Dauer, Häufigkeit und Abbau der Arbeitslosigkeit, „Mitteilungen aus der Arbeitsmarkt- und Berufsforschung” 1978, nr 11/1, s. 7–14.. Na co zwracają uwagę np. F.E. Caroleo, F. Pastore, The Youth Participation in the Labour Market in Germany, Spain and Sweden [w:] Youth Unemployment and Social Exclusion in Europe: A Comparative Study, red. T. Hammer, Policy Press, Bristol 2003, s. 109–133. 14. W. Arulampalam, State Dependence in Unemployment Incidence: Evidence for British men revisited, IZA Discussion Paper No. 630, November 2002, s. 6. 15. 16 J. Atkinson, L. Giles, N. Meager, Employers, Recruitment and the Unemployed, IES Report 325, December 1996. 17. W. Arulampalam, A.L. Booth, M.P. Taylor, op. cit., s. 25–26..

(7) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 11. Ch.F. Büchtemann i B. von Rosenbladt zwrócili uwagę na fakt, że osoby doświadczające w przeszłości bezrobocia – w następstwie krótszego doświadczenia zawodowego oraz procesów stygmatyzacji – wracając na rynek pracy, podlegają selektywnej zasadzie „ostatni w – pierwsi poza” (last in/first out)18. Jej mechanizmy powodują, że nawet w okresie prosperity gospodarczej osoby z bagażem bezrobocia jako ostatnie korzystają ze zwiększonego popytu na pracowników, z drugiej zaś strony są dotknięte większym ryzykiem bycia pierwszymi zwalnianymi, gdy tylko osłabnie dynamika rozwojowa gospodarki (lub przedsiębiorstwa). 2.5. Polityka rynku pracy. Kształt prowadzonej przez władze publiczne polityki rynku pracy bardzo mocno wpływa na poziom wielokrotnego bezrobocia. Autorzy licznych opracowań zwracają szczególną uwagę na jeden z najważniejszych instrumentów tej polityki, jakim są aktywne programy rynku pracy (ALMP). Autorzy opracowania OECD19 – dotyczącego kwestii efektywności ALMP – wskazują na przykład Danii, gdzie pod koniec lat 60. doszło do szerokiego porozumienia pomiędzy stroną rządową i partnerami społecznymi. Elementem tego konsensusu było z jednej strony zaakceptowanie niskich standardów ochrony zatrudnienia, z drugiej zaś stworzenie hojnego (w kategoriach zarówno długości, jak i wysokości świadczeń) systemu świadczeń dla bezrobotnych. Doprowadziło to do sytuacji, w której krótkotrwałe bezrobocie stało się powszechnie obowiązującym mechanizmem dostosowawczym na rynku pracy. Aby zwalczyć rosnące bezrobocie i uzależnienie od zasiłków dla bezrobotnych, w 1977 r. wprowadzony został program „Job Offer”, który oferował bezrobotnym zbliżającym się do końca 30-miesięcznego okresu pobierania zasiłku czasowe miejsce pracy w sektorze publicznym lub prywatnym. Po siedmiu (w sektorze publicznym) lub dziewięciu (w sektorze prywatnym) miesiącach zatrudnienia osoba uzyskiwała prawo do ponownego pobierania zasiłku dla bezrobotnych. W efekcie takiego podejścia: „okazało się, że okresy subsydiowanego zatrudnienia, głównie w sektorze komunalnym, prowadziły w ponad połowie przypadków do nowego okresu bezrobocia. W bardzo wielu przypadkach pojawił się powtarzający się schemat przepływów pomiędzy długimi okresami pobierania zasiłku i krótkimi okresami subsydiowanego zatrudnienia”20. 18 Ch.F. Büchtemann, B. von Rosenbladt, Kumulative Arbeitslosigkeit: Wiedereingliederungsprobleme Arbeitsloser bei anhaltend ungünstiger Beschäftigungslage, „Mitteilungen aus der Arbeitsmarkt- und Berufsforschung” 1983, nr 16/3, s. 262. 19 OECD, The OECD Jobs Strategy. Enhancing the Effectiveness of Active Labour Market Policies, Paris 1996. 20. Ibidem, s. 25..

(8) Maciej Frączek. 12. Opisane powyżej zjawiska znalazły swoje odzwierciedlenie w stworzeniu pojęcia „efektu karuzeli”. Tym mianem określa się w literaturze przedmiotu różnorakie mechanizmy, które generują wielokrotne przepływy do lub z bezrobocia. W jednej z edycji Employment Outlook21 jako trzy podstawowe źródła tego zjawiska wymienione zostały22: 1) regulacje umożliwiające uzyskanie uprawnień wynikających z ubezpieczenia od bezrobocia przez osoby, które były zatrudnione na czas określony, 2) udział w programach rynku pracy w celu odnowienia uprawnień do świadczeń z tytułu bezrobocia, 3) tworzenie przez władze lokalne dorywczych miejsc pracy, dzięki czemu beneficjenci pomocy społecznej mogą uzyskać prawo do świadczeń z tytułu bezrobocia. N. Meager i C. Evans23, analizując wpływ ALMP, stwierdzili, że te działania per se zmniejszają skalę rejestrowanego bezrobocia długotrwałego, tym niemniej poziom ukrytego długotrwałego bezrobocia może pozostawać wysoki. Dzieje się tak na skutek występowania wspomnianego „efektu karuzeli”. Jak autorzy ci słusznie zauważyli, osoby uczestniczące w programach nie są uznawane w wielu krajach za długotrwale bezrobotne24 i po powrocie do rejestrów traktowane są jako krótkotrwale bezrobotni. W opracowaniu Institute for Employment Studies, skierowanym do Komitetu Edukacji i Zatrudnienia brytyjskiej Izby Gmin, J. Atkinson i N. Meager – oceniając skuteczność programów aktywizacyjnych – stwierdzili nawet, że „istnieje niebezpieczeństwo, iż osoby wpadają w zaklęty krąg powtórnego bezrobocia i uczestnictwa w programach, a branie udziału w programach może stać się dla nich takim samym piętnem w oczach pracodawców, co pozostawanie na zasiłku dla bezrobotnych”25. W bardzo celnej analizie szwedzkiego rynku pracy S. Ackum Agell, A. Björklund oraz A. Harkman jako jedną z podstawowych przyczyn wysokiego poziomu. 21. OECD, Employment Outlook 2002, Paris 2002. Ibidem, s. 224–226.. 22. N. Meager, C. Evans, The Evaluation of Active Labour Market Measures for the Long-term Unemployed, Employment and Training Papers 1997, nr 16, ILO, s. 6. 23. 24 Precyzyjnie mówiąc, najczęściej nie posiadają statusu bezrobotnego w ogóle, tak jak np. w Polsce.. J. Atkinson, N. Meager, The Devil and the Detail: Or What Can the New Deal Learn from the Evidence on Employer-based Initiatives for the Unemployed? House of Commons Education and Employment Committee, Session 1997–1998, „The New Deal” 1997, vol. 2, The Stationery Office, opracowanie dostępne na: http://www.publications.parliament.uk/pa/cm199798/cmselect/ cmeduemp/263/263ap213.htm. 25.

(9) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 13. wielokrotnego bezrobocia wymienili wpływ ALMP26. Jak pokazały badania tych autorów, 60% uczestników programów w ciągu 6 miesięcy ponownie trafiało do bezrobocia, a gdy analizowano okres 1 roku – było to aż 85% uczestników. Te wskaźniki są dobitnym przykładem bardzo niskiej efektywności ALMP. W Joint Employment Report z 1997 r.27 przywołany został przykład Szwecji, gdzie aktywne programy rynku pracy realizowane w dużej skali przyczyniły się do utrzymania stopy długotrwałego bezrobocia na bardzo niskim poziomie. Pojawiło się jednak zjawisko „błędnego koła” (vicious circle), przejawiające się w wielokrotnym bezrobociu lub też wielokrotnych przepływach pomiędzy bezrobociem a aktywnymi programami rynku pracy. Ponieważ efektywność tych programów była bardzo niska, uczestnictwo w nich stało się dla wielu osób sposobem na odnowienie uprawnień do pobierania świadczeń związanych z bezrobociem – co zwiększało skalę wielokrotnego bezrobocia. Skala i charakter interwencji publicznych w obszarze rynku pracy jest zatem bardzo istotnym czynnikiem determinującym wielokrotne bezrobocie. Jeżeli ALMP traktowane są jako środek do uzyskania jakiegokolwiek zatrudnienia przez bezrobotnych (nawet jeżeli byłoby ono krótkotrwałe i poniżej kwalifikacji osób bezrobotnych), to w efekcie przynoszą tylko krótkotrwałe zmniejszenie liczby bezrobotnych, po czym następuje ponowny wzrost rejestracji (które są kolejnymi okresami bezrobocia dla dotkniętych nimi osób). 2.6. Segmentacja rynku pracy. Segmentacja rynku pracy jest jednym z ważniejszych czynników wyjaśniających występowanie wielokrotnego bezrobocia. Równocześnie należy pamiętać o tym, że duża liczba osób dotkniętych kilkoma okresami pozostawania bez pracy pogłębia procesy segmentacji, zwiększając rozmiary wtórnego rynku pracy. Współczesne rynki pracy cechuje coraz mocniejsza polaryzacja na dwa zasadnicze segmenty: pierwotny (pierwszorzędny), inaczej podstawowy (primary), oraz wtórny (drugorzędny), inaczej poboczny (secondary). Segment pierwotny charakteryzuje się długoterminowymi kontraktami (umowy o pracę na czas nieokreślony), dobrymi możliwościami rozwoju zawodowego i polepszania kwalifikacji, natomiast segment wtórny – niestabilnymi warunkami pracy, wielokrotnymi okresami bezrobocia, słabymi możliwościami rozwoju zawodowego itp.. S. Ackum Agell, A. Björklund, A. Harkman, Unemployment Insurance, Labour Market Programmes and Repeated Unemployment in Sweden, „Swedish Economic Policy Review” 1995, nr 2/1, s. 117. 26. European Commission, Joint Employment Report 1997, Directorate-General V (Employment, Industrial Relations and Social Affairs), Brussels 1997. 27.

(10) Maciej Frączek. 14. B. Chapman i M. Gray, mówiąc o dualizacji rynku pracy, stwierdzili, że możliwość przenoszenia się z jednego sektora do drugiego jest bardzo niewielka. Fakt doświadczenia bezrobocia przez młodych ludzi powoduje, że wzrasta prawdopodobieństwo trafienia do tego drugiego, gorszego sektora rynku pracy, a to z kolei może powodować wkroczenie na ścieżkę wielokrotnych okresów bezrobocia28. W literaturze przedmiotu można także odnaleźć koncepcje podziału rynku pracy na więcej niż dwa segmenty. Przykładowo K. Vähätalo podzielił fiński rynek pracy na trzy następujące segmenty29: – pierwszorzędny (primary): osoby w tym segmencie rzadko lub sezonowo doświadczają bezrobocia, a ich sytuacja zatrudnieniowa jest wysoce stabilna. Wejście do tego segmentu wymaga dobrych indywidualnych zasobów rynkowych; – drugorzędny (secondary): osoby w tym segmencie doświadczają krótkotrwałych, ale stosunkowo częstych okresów bezrobocia i (lub) pracy w tzw. elastycznych formach zatrudnienia. W tego rodzaju zatrudnieniu tradycyjnie przeważa młodzież, kobiety oraz imigranci; – marginalny (marginal): dotyczy on osób długotrwale i wielokrotnie bezrobotnych, charakteryzuje się brakiem dostępu do instrumentów aktywizujących, dużym natężeniem szarej strefy oraz wykluczenia społecznego. Autor ten przewidywał, że segment pierwszorzędny oraz drugorzędny w 2010 r. miały obejmować po ok. 41–45% siły roboczej każdy, natomiast sektor marginalny – ok. 6–8% siły roboczej30. Nawiązując do zjawiska segmentacji rynku pracy, związanej ze wzrastającą rolą umów na czas określony, P. Cipollone oraz A. Guelfi stwierdzili, że „(…) istnieje coraz więcej dowodów na to, że umowy na czas określony mogą prowadzić w ślepy zaułek (dead-end), co spowoduje segmentację rynku pracy na insiders – posiadających umowy na czas nieokreślony oraz outsiders – zamkniętych na marginesie rynku pracy, którzy zostali złapani w pułapkę powtarzających się okresów bezrobocia i kontraktów na czas określony”31. Podobne tezy dotyczące wpływu umów na czas określony na natężenie wielokrotnego bezrobocia odnaleźć można u innych autorów32. B. Chapman, M. Gray, Youth Unemployment: Aggregate Incidence and Consequences for Individuals, Discussion Paper No. 459, Center for Economic Policy Research, Australian National University, Canberra 2002, s. 16. 28. 29. K. Vähätalo, Unemployment and Finnish Society, Gaudeamus, Helsinki 1998.. 30. Ibidem.. P. Cipollone, A. Guelfi, Tax Credit Policy and Firms’ Behaviour: The Case of Subsidies to Open-end Labour Contracts in Italy, Temi di discussione del Servizio Studi, Banca D’Italia, Number 471, March 2003, s. 9–10. 31. Zob. m.in.: O. Blanchard, A. Landier, The Perverse Effects of Partial Labor Market Reforms: Fixed Duration Contract in France, NBER Working Paper 2001, No. 8219; M. Güell, 32.

(11) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 15. Pisząc o nisko płatnym zatrudnieniu w Australii, Y. Dunlop stwierdziła, że „dorywcze zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin i dorywcze zatrudnienie na krótki okres, które są powiązane z powracającym bezrobociem, znacznie redukują szanse na przyszłe zatrudnienie dla bezrobotnych”33. O tym, że istnieją silne związki pomiędzy nietypowymi (elastycznymi) formami zatrudnienia a wielokrotnym bezrobociem, świadczy praca A. Lebaube’a. Stwierdził on, że „niepewne zatrudnienie i powtarzające się bezrobocie stają się charakterystycznym dla rynku pracy narzędziem zarządczym dla przedsiębiorstw oraz, niestety, jednym ze środków integracji dla długotrwale bezrobotnych” 34. Niestandardowe formy zatrudnienia mogą wiązać się z pozytywnymi efektami dla korzystających z nich osób, ale mogą także mieć wiele negatywnych konsekwencji, które rzutują na dalszy przebieg kariery zawodowej. G. Caire35, opisując przypadek Francji, wśród wielu społecznych konsekwencji rozwoju niestandardowych form zatrudnienia wymienił m.in. wzrost ryzyka bezrobocia (w tym wielokrotnego), wzrost poziomu bezrobocia frykcyjnego oraz wzrost podatności na pułapkę powtarzających się cyklów: zatrudnienie–bezrobocie. 2.7. Przechodzenie z systemu edukacji na rynek pracy. Proces wchodzenia na rynek pracy osób, które właśnie zakończyły swoją edukację, może być źródłem występowania wielu niekorzystnych zjawisk, do których z pewnością należy zaliczyć kilkakrotne okresy bezrobocia. W przypadku najmłodszych pracowników ryzyko wielokrotnego bezrobocia jest najwyższe wtedy, gdy przejście z systemu edukacji na rynek pracy nie jest płynne. Braki w zakresie kwalifikacji i umiejętności są częstym powodem problemów młodych osób we wprowadzaniu się na rynek pracy, przez co stają się one podatne na powtarzające się i przedłużające okresy bezrobocia36.. Fixed-term Contracts and the Duration Distribution of Unemployment, CEPR Discussion Paper 2002, No. 3264; C. Aumuedo-Dorantes, From ‘temp-to-Perm’: Promoting Permanent Employment in Spain, „Journal of International Manpower” 2001, nr 22/7, s. 625–647.. 33 Y. Dunlop, Low Paid Employment in Australia, Centre for Strategic Economic Studies, Victoria University, April 2002, s. 13, opracowanie dostępne na: http://wallaby.vu.edu.au/adt-VVUT/ uploads/approved/adt-VVUT20030211.085507/public/02whole.pdf. 34. A. Lebaube, L’emploi en miettes, Hachette, Paris 1988, s. 60.. G. Caire, Atypical Wage Employment in France [w:] Precarious Jobs in Labour Market Regulation: The Growth of Atypical Employment in Western Europe, red. G. Rodgers, J. Rodgers, International Institute for Labour Studies, Free University of Brussels, Brussels 1989, s. 101–102. 35. Patrz: A. Furlong, F. Cartmel, A. Biggart, H. Sweeting, P. West, Youth Transitions: Patterns of Vulnerability and Processes of Social Inclusion, Scottish Executive Social Research 2003, s. 86. 36.

(12) Maciej Frączek. 16. R. MacDonald i J. Marsh37 określili wielokrotne bezrobocie wśród młodych osób mianem „cyklicznych przepływów” (cyclical movement), które mają miejsce pomiędzy zatrudnieniem o gorszej jakości, programami szkoleniowymi i bezrobociem. Według tych autorów ścieżki kariery pewnej części młodych osób „charakteryzowały się cyklicznymi przepływami pomiędzy rozmaitymi rodzajami programów rządowych i kursów szkolnych, słabo opłacaną, wymagającą niskich kwalifikacji i często tymczasową pracą, powtarzającym się bezrobociem i, w przypadku mniejszości, okazjonalną pracą jako wolontariusz lub nieregularną «dłubaniną»”38. W raporcie IARD dotyczącym sytuacji młodych osób w Europie można znaleźć stwierdzenie, że długotrwałe bezrobocie w dominującej części dotyczy starszych osób, natomiast wielokrotne bezrobocie (złożone z krótkich pojedynczych okresów bezrobocia) częściej dotyczy młodych osób, będących na początku swojej kariery zawodowej39. Do podobnych wniosków doszli autorzy opracowania Europejskiego Centrum Rozwoju Szkolenia Zawodowego (European Centre for the Development of Vocational Training)40. Badania z II poł. lat 90. realizowane na zlecenie Rady Europy (Council of Europe) – dotyczące społecznych kosztów bezrobocia młodych osób w 20 krajach członkowskich tej organizacji (w tym Polski) – potwierdzają, że młode osoby posiadające najniższe kwalifikacje są najmocniej zagrożone bezrobociem, doświadczeniem dłuższych i powtórnych okresów bezrobocia41. Według autorów tych badań przyczyny takiego stanu rzeczy tkwią w dwóch czynnikach42: – po pierwsze, pewna grupa młodych osób charakteryzuje się, od początku swojej kariery zawodowej, cechami niepozwalającymi im na rozwinięcie stabilnej kariery zawodowej i zwiększającymi ryzyko powtórnego bezrobocia; – po drugie, doświadczenie w przeszłości stanu bezrobocia pociąga za sobą liczne skutki i konsekwencje, które redukują szanse na reintegrację z rynkiem R. MacDonald, J. Marsh, Disconnected Youth, „Journal of Youth Studies” 2001, nr 4/4, s. 373–391. 37. Ibidem, s. 386.. 38. IARD (2001), Study on the State of Young People and Youth Policy in Europe, Final Reports, vol. 1: Executive Summary and Comparative Reports, January, s. 8, opracowanie dostępne na: http://ec.europa.eu/youth/archive/doc/studies/iard/summaries_en.pdf. 39. 40 Cedefop, European Commission, The Transition from Education to Working Life. Key Data on Vocational Training in the European Union, Cedefop reference series, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2001, s. 54. 41 Council of Europe, The Social and Family Consequences and Costs of the Unemployment of Young People, CDPS (97) 9, Strasbourg 2001, s. 22, opracowanie dostępne na: http://www.coe. int/t/dg3/youthfamily/enfance/chomage_en.pdf.. Ibidem, s. 53–54.. 42.

(13) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 17. pracy w przyszłości. W tym przypadku można mówić o samoutrwalającym się mechanizmie bezrobocia. Opracowanie OECD 43 dotyczące przechodzenia młodzieży z edukacji na rynek pracy wskazuje jednoznacznie na wyższe ryzyko wystąpienia wielokrotnych okresów bezrobocia wśród młodych pracowników, w porównaniu z osobami z bogatszym doświadczeniem zawodowym. N. Bowers, A. Sonnet oraz L. Bardone w jednej z części swego opracowania sformułowali pogląd, że młodzież powinna być przedmiotem szczególnej troski decydentów, ponieważ jest ona grupą szczególnie narażoną na powtarzające się okresy bezrobocia, długotrwałe bezrobocie oraz sporadyczną, nisko płatną pracę44. Wielokrotne bezrobocie wśród osób młodych, wynikające z ich wysokiej mobilności na rynku pracy, nie zawsze musi być postrzegane jako zjawisko negatywne, osłabiające szanse na rozwój przyszłej kariery zawodowej. Taka taktyka stosowana przez młode osoby może być wyrazem dobrowolnego zachowania (np. przepływy pomiędzy zatrudnieniem i edukacją lub też okresy bierności zawodowej poświęcane na rozwijanie indywidualnych zainteresowań – np. podróżowanie), wynikającego z poszerzenia możliwości kształtowania swojej kariery zawodowej oraz życia prywatnego i społecznego. To powoduje, że ścieżki kariery i proces wchodzenia w dorosłe życie stają się coraz bardziej zindywidualizowane i nieustandaryzowane45. E. Bukodi, E. Ebralidze, P. Schmelzer i I. Relikowski w swoim opracowaniu dotyczącym problematyki elastyczności w trakcie początkowych etapów kariery zawodowej odwołali się do dwóch teoretycznych podejść wyjaśniających tę kwestię46. W przypadku hipotezy „odskoczni (szczebla) w karierze” (stepping-stone) pierwsze doświadczenia zawodowe (nawet jeżeli są związane z pracą poniżej kwalifikacji lub też zatrudnieniem tymczasowym) mają charakter przejściowy i w konsekwencji prowadzą do stabilizacji życia zawodowego (ugruntowania swojej pozycji na rynku pracy). Jeżeli nawet początkowa faza życia zawodowego 43 OECD, Preparing Youth for the 21st Century: The Transition from Education to the Labour Market, Paris 1999.. N. Bowers, A. Sonnet, L. Bardone, Giving Young People a Good Start: The Experience of OECD Countries [w:] Preparing Youth for the 21st Century: The Transition from Education to the Labour Market, OECD, Paris 1999, s. 31. 44. �� Na występowanie tego rodzaju procesów wskazywali m.in.: M. Banks, I. Bates, G.M. Breakwell, J. Bynner, N. Emler, L. Jamieson, K.B. Roberts, Careers and Identities, Open University Press, London 1991; A. Furlong, F. Cartmel, Young People and Social Change: Individualisation and Risk in the Age of High Modernity, Open University Press, Buckingham 1997. 45. 46 E. Bukodi, E. Ebralidze, P. Schmelzer, I. Relikowski, Increasing Flexibility at Labor Market Entry and in the Early Career. A New Conceptual Framework for the flexCAREER Project, flexCAREER Working Paper 6 2006, University of Bamberg, s. 15, opracowanie dostępne na: http:// www.flexcareer.de/papers/no6.pdf..

(14) Maciej Frączek. 18. związana jest z kilkoma okresami bezrobocia, to nie wpływają one negatywnie na dalszą karierę. Z kolei hipoteza „złapania w pułapkę” (entrapment) zakłada, że „złe” wejście na rynek pracy ma długotrwały, szkodliwy wpływ na późniejsze perspektywy zawodowe – co będzie przejawiało się wyższym ryzykiem wielokrotnego bezrobocia i (lub) pętlą słabych, elastycznych form zatrudnienia. Podsumowując, należy dodać, że większe zagrożenie młodych osób doświadczeniem wielokrotnego bezrobocia nie jest wyłącznie skutkiem zdynamizowania światowych rynków pracy w ostatnich kilkunastu lat. Także w latach 70. i 80., na co wskazuje Employment Outlook z 1983 r., ryzyko kilkakrotnej utraty pracy w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii czy też we Francji było wyższe wśród najmłodszych grup wiekowych47. 2.8. Zatrudnienie sezonowe. Występowanie wielokrotnych okresów bezrobocia wśród osób, które wiążą swoje życie zawodowe z branżami sezonowymi, jest naturalną konsekwencją takiego rodzaju aktywności na rynku pracy. Z powodu wielu czynników (m.in. klimatycznych) w pewnych okresach roku zapotrzebowanie na pracowników niektórych branż jest bardzo ograniczone lub też w ogóle nie występuje. To sprawia, że bardzo duża część pracowników sezonowych w okresie referencyjnym dłuższym niż 1 rok dotknięta jest kilkoma okresami pozostawania bez pracy. W przypadku wielokrotnego bezrobocia mającego swoje źródło w pracach sezonowych można wyróżnić trzy rodzaje czynników przyczynowych. Po pierwsze, takie bezrobocie może mieć charakter przymusowy. Jeżeli lokalny lub regionalny rynek pracy jest bardzo płytki i (lub) panuje na nim swoista monokultura (np. zdecydowana dominacja rolnictwa lub turystyki), wówczas bardzo często prace sezonowe są praktycznie jedyną możliwością zatrudnienia. W drugim przypadku wielokrotne bezrobocie sezonowe jest kwestią dobrowolnego wyboru pracownika, który zamiast poszukiwać alternatywnych źródeł dochodów w okresie zastoju swojej branży, decyduje się na okres bezrobocia. W tym czasie poświęca się np. obowiązkom rodzinnym lub edukacji. Można mówić także o trzecim modelu, stanowiącym hybrydę dwu poprzednich. W tym przypadku dochodzi do nieformalnego porozumienia pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, na mocy którego osoby zatrudnione sezonowo po okresie bezrobocia powracają na swoje miejsce pracy u tego samego pracodawcy. Tego rodzaju postępowanie można po części opisać, korzystając z teorii niepisanych kontraktów, według której dochodzi do konsensusu, na podstawie którego zapewnione są stabilne płace i niestabilne zatrudnienie. Trudno oczywiście oszacować poziom dobrowolności w przypadku Zob. szerzej: rozdział VI The Nature of Youth-adult Unemployment Differentials [w:] OECD, Employment Outlook 1983, Paris 1983, s. 73–83. 47.

(15) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 19. takich nieformalnych kontraktów, zwłaszcza jeżeli występują one wielokrotnie (przez kilka kolejnych lat). Można stwierdzić, że korzyści z takiego rozwiązania czerpie głównie pracodawca, ale w określonych przypadkach (np. na słabo rozwiniętych rynkach pracy) również i pracownicy mogą być zadowoleni – mając pewność zatrudnienia przez pewną część roku. 2.9. Indywidualne zróżnicowanie (heterogeniczność). Osoby funkcjonujące na rynku pracy charakteryzują się różnym poziomem szans na uzyskanie zatrudnienia oraz ryzyka stania się bezrobotnym czy też powtórnie bezrobotnym. Zróżnicowanie to wynika z rozmaitych cech czy też charakterystyk, które opisują daną osobę. Cechy te mogą mieć charakter obserwowalny oraz nieobserwowalny. Trafnie ujęte zostało to w opracowaniu Designing a Demonstration Project. An Employment, Retention and Advancement Demonstration for Great Britain: „Na rynku pracy cechy pracujących i poszukujących pracy różnią się od siebie. Ta heterogeniczność może oznaczać, że osoby doświadczają powtórnego bezrobocia i (lub) stale niskich płac, ponieważ posiadają cechy odróżniające je od osób niedotkniętych wielokrotnym bezrobociem. Tymi cechami mogą być: zły stan zdrowia, słabe umiejętności czytania, pisania oraz liczenia, jak również bardziej nieuchwytne i trudne do zmierzenia cechy, takie jak brak pewności siebie czy słaba motywacja do pracy. Wszystkie te cechy mogą tworzyć bariery uniemożliwiające otrzymanie i utrzymanie pracy”48. Bardzo często właśnie cechy nieobserwowalne wpływają na kształtowanie się sytuacji na rynku pracy, co z punktu widzenia badaczy problematyki bezrobocia stanowi pewne utrudnienie. Tym niemniej koncepcja wyjaśniania wielokrotnego bezrobocia nieobserwowalną różnorodnością staje się coraz popularniejsza w literaturze przedmiotu. 2.10. Pozostałe czynniki. Przeprowadzona analiza światowej literatury pozwala dodatkowo wskazać pewne systemowe cechy oraz właściwości osób, które wykazują duży poziom korelacji z występowaniem wielokrotnego bezrobocia. Naturalnie nie można traktować tych czynników jako klasycznych determinant powrotów do bezrobocia, tym niemniej wyniki badań empirycznych potwierdzają występowanie pewnych trwałych, określonych wzorców cech zwiększających ryzyko doświadczenia wielokrotnego bezrobocia. 48 S. Morris, D. Greenberg, J. Riccio, B. Mittra, H. Green, S. Lissenburgh, R. Blundell, Designing a Demonstration Project. An Employment, Retention and Advancement Demonstration for Great Britain, Government Chief Social Researcher’s Office, Occasional Paper Series 2004, nr 1, 2nd ed., Cabinet Office, s. 111..

(16) Maciej Frączek. 20. Warto przytoczyć w tym miejscu wyniki badań, które prowadzili J. Gershuny i H. Carmel. Autorzy, poszukując innych, niż bezrobocie samo w sobie, czynników wywołujących bezrobocie w przeszłości lub w przyszłości, zaproponowali dwa możliwe wytłumaczenia49. Są to cechy osobiste, które: 1) mogą mieć charakter wrodzony (np. wrodzone lenistwo lub upośledzenie psychiczne), 2) albo są wynoszone z domu rodzinnego, 3) albo nabywane bezpośrednio przez doświadczenie (bądź jego brak) na rynku pracy. Autorzy zwracają uwagę, że te cechy osobiste mogą mieć albo długie korzenie, albo być relatywnie świeżo zdobyte. Mogą to też być cechy systemowe; przykładem są lokalne czynniki, takie jak wysoki poziom bezrobocia, ograniczający znacząco zatrudnienie nawet przy przestrzennej mobilności osób, lub też są to zachowania potencjalnych pracodawców, którzy używają faktu przeszłego bezrobocia jako negatywnego czynnika kontrolującego przydatność pracownika. Na wielokrotne okresy bezrobocia mocno narażeni są przedstawiciele mniejszości etnicznych. W Stanach Zjednoczonych bezrobotni przedstawiciele społeczności afroamerykańskiej oraz latynoskiej praktycznie w całym okresie 1991–2003 w wyższym stopniu dotknięci byli problemem wielokrotnego bezrobocia, niż miało to miejsce wśród białych bezrobotnych. O ile w populacji białych bezrobotnych odsetek osób z kilkoma okresami bezrobocia odnotowanymi w trakcie jednego roku wynosił średnio 28, to wśród Afroamerykanów było ich 29,3%, a wśród Latynosów 29,9%50. Także doświadczenia angielskie pokazują, że w tym kraju poziom występowania powtórnego bezrobocia wśród członków mniejszości etnicznych jest bardzo wysoki51. Problem wielokrotnego bezrobocia wśród mniejszości etnicznych szczególnie odczuwalny jest w krajach niejednorodnych pod względem narodowościowym czy etnicznym. W wyniku historycznych uwarunkowań lub też aktualnie prowadzonej polityki migracyjnej zamieszkiwane są one przez duży odsetek ludności nierdzennej. We Francji, w Wielkiej Brytanii czy też Niemczech relatywnie duża część tych osób ma poważne problemy ze znalezieniem trwałego, satysfakcjonującego zatrudnienia i bywa skazana na dorywcze, krótkotrwałe prace, przerywane wieloma okresami bezrobocia.. 49 J. Gershuny, H. Carmel, Unemployment: Blame the Victim? ILR Working Papers no. 31, Institute for Labour Research, University of Essex, 1999, s. 1–2, opracowanie dostępne na: http:// www.essex.ac.uk/ilr/discussion/ILRdps31.pdf. 50 Obliczenia własne na podstawie: LBS, Work Experience of the Population in 2003, News Release, Department of Labor, U.S. Bureau of Labor Statistics, December 22, 2004.. Cabinet Office, Ethnic Minorities and the Labour Market. Final Report, Prime Minister’s Strategy Unit, London 2003, s. 49. 51.

(17) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 21. Badania prowadzone w Szwecji przez T. Soidre52 pokazały, że istnieje związek między doświadczaniem bezrobocia przez rodziców a zwiększonym ryzykiem zostania bezrobotnym (w tym długotrwale i wielokrotnie). Wpływ doświadczeń rodzinnych (opisany w literaturze jako zjawisko „dziedziczenia bezrobocia”) w określonych uwarunkowaniach może mocno determinować kształtowanie się profilu aktywności zawodowej związanej z częstymi okresami bezrobocia. S. Aho odniósł się do przyczyn o charakterze makroekonomicznym determinujących poziom wielokrotnego bezrobocia53. Zdaniem Aho powodem utrzymywania się go na wysokim poziomie – mimo znaczącego wzrostu gospodarczego w Finlandii w drugiej połowie lat 90. – było rosnące strukturalne niedostosowanie popytu i podaży pracy oraz efekt histerezy. W. Arulampalam, A.L. Booth i M.P. Taylor54 opisali konsekwencje indywidualnych decyzji (wyborów) podejmowanych przez osoby bezrobotne, związane ze strategią wychodzenia ze stanu bezrobocia. Otóż wraz z wydłużaniem się okresu przebywania na bezrobociu osoby nim dotknięte zmniejszają swoje oczekiwania co do poziomu płacy progowej (reservation wage) i akceptują oferty pracy o niskiej jakości. Są to miejsca pracy mocniej narażone na likwidację, w związku z czym wzrasta też prawdopodobieństwo ponownego doświadczenia bezrobocia w przyszłości. 3. Podsumowanie Przeprowadzona w niniejszym artykule analiza najważniejszych determinant wielokrotnego bezrobocia wskazuje wyraźnie na wyjątkowo wielowymiarowy charakter tego zjawiska. Nie istnieje jeden, uniwersalny wzorzec, którym można byłoby opisać powtórne bezrobocie, podobnie dzieje się przy próbie zidentyfikowania jego przyczyn. Zaprezentowany w artykule zestaw czynników wpływających na występowanie opisywanego zjawiska jest autorską próbą zebrania dotychczasowych ujęć teoretycznych oraz wyników badań empirycznych występujących w światowej literaturze przedmiotu. W mojej opinii, wśród przedstawionych 52 T. Soidre, Arbetslöshet och generation – unga kvinnor och män och dera föräldrar, „Arbetsmarknad & Arbetsliv” 1999, nr 5/2, s. 127–144; przytoczono za: M. Corak, B. Gustafsson, T. Österberg, Intergenerational Influences on the Receipt of Unemployment Insurance in Canada and Sweden, Analytical Studies Branch, Research Paper Series No. 159, Statistics Canada 2001, s. 5.. 53 S. Aho, Chronic Long-term Unemployment and Labour Market Policies in Finland in the 1990s, XI Nordic social policy research meeting „Redesigning the welfare state?” – Policy Reforms and Their Consequences, Espoo, Finnland, August 22–24, 2002; S. Aho, Dynamics of Unemployment and Impacts of Labour Market Policies in Finland in the 1990s, Nordisk Sociologkongress, 15–17 Augusti, Reykjavik, Island 2002.. W. Arulampalam, A.L. Booth, M.P. Taylor, op. cit., s. 25–26.. 54.

(18) 22. Maciej Frączek. determinant jako kluczowe dla wyjaśniania przyczyn wielokrotnego bezrobocia wymienić należy: wcześniejsze doświadczenia bezrobocia, poziom kapitału ludzkiego, politykę rynku pracy oraz procesy segmentacji. Literatura Ackum Agell S., Björklund A., Harkman A. , Unemployment Insurance, Labour Market Programmes and Repeated Unemployment in Sweden, „Swedish Economic Policy Review” 1995, nr 2/1. Aho S., Chronic Long-term Unemployment and Labour Market Policies in Finland in the 1990s, XI Nordic social policy research meeting „Redesigning the welfare state?” – Policy Reforms and Their Consequences, Espoo, Finnland, August 22–24, 2002. Aho S., Dynamics of Unemployment and Impacts of Labour Market Policies in Finland in the 1990s, Nordisk Sociologkongress, 15–17 Augusti, 2002, Reykjavik, Island. Arulampalam W., State Dependence in Unemployment Incidence: Evidence for British Men Revisited, IZA Discussion Paper No. 630, November 2002. Arulampalam W., Booth A.L., Taylor M.P., Unemployment Persistence, „Oxford Economic Papers” 2000, nr 52/1. Atkinson J., Giles L., Meager N., Employers, Recruitment and the Unemployed, IES Report 325, December 1996. Atkinson J., Meager N., The Devil and the Detail: Or What Can the New Deal Learn from the Evidence on Employer-Based Initiatives for the Unemployed? House of Commons Education and Employment Committee, Session 1997–1998, The New Deal 1997, vol. 2, The Stationery Office, opracowanie dostępne na: http://www.publications. parliament.uk/pa/cm199798/cmselect/cmeduemp/263/263ap213.htm. Aumuedo-Dorantes C., From ‘Temp-to-Perm’: Promoting Permanent Employment in Spain, „Journal of International Manpower” 2001, nr 22/7. Banks M., Bates I., Breakwell G.M., Bynner J., Emler N., Jamieson L., Roberts K.B., Careers and Identities, Open University Press, London 1991. Blanchard O., Landier A., The Perverse Effects of Partial Labor Market Reforms: Fixed Duration Contract in France, NBER Working Paper 2001, No. 8219. Bowers N., Sonnet A., Bardone L., Giving Young People a Good Start: The Experience of OECD Countries [w:] Preparing Youth for the 21st Century: The Transition from Education to the Labour Market, OECD, Paris 1999. Büchtemann Ch.F., Rosenbladt B. von, Kumulative Arbeitslosigkeit: Wiedereingliederungsprobleme Arbeitsloser bei anhaltend ungünstiger Beschäftigungslage, „Mitteilungen aus der Arbeitsmarkt- und Berufsforschung” 1983, nr 16/3. Bukodi E., Ebralidze E., Schmelzer P., Relikowski I., Increasing Flexibility at Labor Market Entry and in the Early Career. A New Conceptual Framework for the flexCAREER Project, flexCAREER Working Paper 6, University of Bamberg, 2006, opracowanie dostępne na: http://www.flexcareer.de/papers/no6.pdf. Cabinet Office, Ethnic Minorities and the Labour Market. Final Report, Prime Minister’s Strategy Unit, London 2003. Caire G., Atypical Wage Employment in France [w:] Precarious Jobs in Labour Market Regulation: The Growth of Atypical Employment in Western Europe, red. G. Rodgers,.

(19) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 23. J. Rodgers, International Institute for Labour Studies, Free University of Brussels, Brussels 1989. Caroleo F.E., Pastore F. , The Youth Participation in the Labour Market in Germany, Spain and Sweden [w:] Youth Unemployment and Social Exclusion in Europe: A Comparative Study, red. T. Hammer, Policy Press, Bristol 2003. Cedefop, European Commission, The Transition from Education to Working Life. Key Data on Vocational Training in the European Union, Cedefop reference series, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2001. Chapman B., Gray M., Youth Unemployment: Aggregate Incidence and Consequences for Individuals, Discussion Paper No. 459, Center for Economic Policy Research, Australian National University, Canberra 2002. Cipollone P., Guelfi A., Tax Credit Policy and Firms’ Behaviour: The Case of Subsidies to Open-end Labour Contracts in Italy, Temi di discussione del Servizio Studi, Banca D’Italia, Number 471, March 2003. Corak M., Gustafsson B., Österberg T., Intergenerational Influences on the Receipt of Unemployment Insurance in Canada and Sweden, Analytical Studies Branch, Research Paper Series No.159, Statistics Canada 2001. Council of Europe, The Social and Family Consequences and Costs of the Unemployment of Young People, CDPS (97) 9, Strasbourg 2001, opracowanie dostępne na: http:// www.coe.int/t/dg3/youthfamily/enfance/chomage_en.pdf. Daniel W.W., The Unemployed Flow, Policy Studies Institute, London 1990. Dunlop Y., Low Paid Employment in Australia, Centre for Strategic Economic Studies, Victoria University, April 2002, opracowanie dostępne na: http://wallaby.vu.edu.au/ adt-VVUT/uploads/approved/adt-VVUT20030211.085507/public/02whole.pdf. Egle F., Dauer, Häufigkeit und Abbau der Arbeitslosigkeit, „Mitteilungen aus der Arbeitsmarkt- und Berufsforschung” 1978, nr 11/1. Esping-Andersen G., Gallie D., Hemerijck A., Myles J., A New Welfare Architecture for Europe? Report submitted to the Belgian Presidency of the European Union (Final version), September 2001, opracowanie dostępne na: http://www.socsci.aau.dk/ccws/ students/Esping-A.report_2001_.PDF. European Commission, Joint Employment Report 1997, Directorate-General V (Employment, Industrial Relations and Social Affairs), Brussels 1997. Furlong A., Cartmel F., Young People and Social Change: Individualisation and Risk in the Age of High Modernity, Open University Press, Buckingham 1997. Furlong A., Cartmel F., Biggart A., Sweeting H., West P., Youth Transitions: Patterns of Vulnerability and Processes of Social Inclusion, Scottish Executive Social Research 2003. Gershuny J., Carmel H., Unemployment: Blame the Victim? ILR Working Papers no. 31, Institute for Labour Research, University of Essex, 1999, opracowanie dostępne na: http://www.essex.ac.uk/ilr/discussion/ILRdps31.pdf. Gregg P., The Impact pf Youth Unemployment on Adult Employment in the NCDS, „Economic Journal” 2001, nr 111/475. Güell M., Fixed-term Contracts and the Duration Distribution of Unemployment, CEPR Discussion Paper No. 3264, 2002. Heckman J., Borjas G., Does Unemployment Cause Future Unemployment? Definitions, Questions, and Answers from a Continuous Time Model of Heterogeneity and State Dependence, „Economica” 1980, nr 47/187, http://www.bls.gov/nls/nlsfaqs.htm..

(20) 24. Maciej Frączek. IARD, Study on the State of Young People and Youth Policy in Europe, Final Reports, vol. 1: Executive Summary and Comparative Reports, January 2001, opracowanie dostępne na: http://ec.europa.eu/youth/archive/doc/studies/iard/summaries_en.pdf. Kalwij A., Individuals’ Unemployment Experiences: Heterogeneity and Business Cycle Effects, IZA Discussion Paper No. 370, September 2001. Köllő J., Demand for Skilled and Unskilled Labour [w:] The Hungarian Labour Market. Review and Analysis 2003, red. K. Fazekas, J. Koltay, Institute of Economics, HAS, National Employment Foundation, Budapest 2003. LBS, Work Experience of the Population in 2003, News Release, Department of Labor, U.S. Bureau of Labor Statistics, December 22, 2004. Lebaube A., L’emploi en miettes, Hachette, Paris 1988. MacDonald R., Marsh J., Disconnected Youth, „Journal of Youth Studies” 2001, nr 4/4. Mareš P., Syrovátka T., Unemployment, Labour Marginalisation and Deprivation [w:] Anatomy of the Czech Labour Market: From Over-employment to Under-Employment in Ten Years? Working Paper Series 2004, nr 7, Czech National Bank, 2005. Meager N., Evans C., The Evaluation of Active Labour Market Measures for the Long-term Unemployed, Employment and Training Papers 1997, nr 16, ILO. Morris S., Greenberg D., Riccio J., Mittra B., Green H., Lissenburgh S., Blundell R., Designing a Demonstration Project. An Employment, Retention and Advancement Demonstration for Great Britain, Government Chief Social Researcher’s Office, Occasional Paper Series 2004, nr 1, 2nd ed., Cabinet Office. Narendranathan W., Elias P., Influences of Past History on the Incidence of Youth Unemployment: Empirical Findings for the UK, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics” 1993, nr 55/2. OECD, Employment Outlook 1983, Paris 1983. OECD, Employment Outlook 2002, Paris 2002. OECD, The OECD Jobs Strategy. Enhancing the Effectiveness of Active Labour Market Policies, Paris 1996. OECD, Preparing Youth for the 21st Century: The Transition from Education to the Labour Market, Paris 1999. Recotillet I., Werquin P., Recurrence of Young Unemployment: a Longitudinal Comparative Approach [w:] Youth Unemployment and Social Exclusion in Europe: A Comparative Study, red. T. Hammer, Policy Press, Bristol 2003. Stewart M., The Dynamics of Low Pay and Low Income, The National Minimum Wage, Incomes and the Low Paid, Low Pay Commission Occasional Paper 1999, nr 2. Stewart M., The Inter-related Dynamics of Unemployment and Low Pay, 10th International Conference on Panel Data, Berlin, July 5–6 2002, opracowanie dostępne na: www. econpapers.repec.org/cpd/2002/108_Stewart.pdf. Vähätalo K., Unemployment and Finnish Society, Gaudeamus, Helsinki 1998. Winter-Ebmer R., Zweimüller J., Do They Come Back Again? Job Search, Labour Markets Segmentations and State Dependence as Explanations of Repeat Unemployment, „Empirical Statistics” 1992, nr 17/2..

(21) Przyczyny bezrobocia wielokrotnego…. 25. The Reasons for Recurring Unemployment – An Analysis of the World Literature The article presents the most important determinants of recurring unemployment, which, given its universal character, can be applied to every labour market regardless of dimension or character. These determinants can also be applied to a particular situation on national, regional or local labour markets. The factors identified and described which determine the return to unemployment are in large measure based on the results of numerous empirical studies, with the remainder derived from theoretical considerations from the world literature. In the light of these considerations, the most important determinants of recurring unemployment detailed in the article include: the influence of previous unemployment experiences, a low level of human capital, employers’ approach, labour market policy, segmentation of the labour market, individuals finishing university and joining the labour market, seasonal employment, and individual differentiation (heterogeneity)..

(22)