Tomasz Strzeżek
Zapomniane bitwy powstania
listopadowego: zmagania o
przeprawę pod Lwem w lutym i
pierwszej dekadzie kwietnia 1831
roku
Echa Przeszłości 11, 173-193
2010
Tomasz Strzeżek
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ZAPOMNIANE BITWY POWSTANIA
LISTOPADOWEGO. ZMAGANIA O PRZEPRAWĘ
POD LIWEM W LUTYM I PIERWSZEJ DEKADZIE
KWIETNIA 1831 ROKU
P r z e p r a w a p r z e z r z e k ę L i w i e c m i ę d z y L i w e m a W ę g r o w e m ( o b e c n i e n a d r o d z e w o j e w ó d z k ie j n r 6 3 7 ) w d o b ie p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e g o k i l k a r a z y b y ł a a r e n ą z m a g a ń m i ę d z y w o j s k a m i p o l s k i m i i r o s y j s k i m i . U w z g l ę d n i a j ą c s k a l ę z a a n g a ż o w a n y c h s i ł , n a j w i ę k s z e z a i n t e r e s o w a n i e b u d z i b i t w a z 1 4 k w i e t n i a 1 8 3 1 r. O b o j a c h z l u t e g o , a t a k ż e p i e r w s z e j d e k a d y k w i e t n i a p i s z e s i ę n i e w i e l e . N a p o d s t a w i e o r y g i n a l n y c h r a p o r t ó w d o w ó d c ó w z e z b i o r u I g n a c e g o P r ą d z y ń s k i e g o i ź r ó d e ł r o s y j s k i c h m o ż n a s i ę p o k u s i e o p r ó b ę p e ł n i e j s z e g o o d t w o r z e n i a p r z e b i e g u t y c h w a l k 1. J o a c h i m L e l e w e l w s w o i c h p a m i ę t n i k a c h s t w i e r d z i ł , iż k w i e t n i o w e b i t w y p o d L i w e m b y ł y „ p r z y p a d k o w y m i z d a r z e n i a m i ” , k t ó r e n a d o d a t e k n i e m i a ł y z n a c z e n i a d l a p r z e b i e g u w o jn y . O p i n i a t a n i e b y ł a o d o s o b n i o n a 2 . C o d o j e d n e g o w s z y s c y b y l i j e d n a k z g o d n i. B i t w y b y ł y b a r d z o k r w a w e z a r ó w n o d l a P o l a k ó w , j a k i R o s j a n . P r z e l a n o m n ó s t w o k r w i , a b y u z y s k a ć k o n t r o l ę n a d m o s t a m i i g r o b l ą , k t ó r y m i b i e g ł o d B i a ł e g o s t o k u z p ó ł n o c n e g o w s c h o d u n a z a c h ó d k u W a r s z a w i e s t a r y t r a k t l i t e w s k i ( w a r s z a w s k i ) 3 .1 Boje pod Liwem opisywali po 1945 r. m .in. W iesław Majewski, A rkadiusz Kołodziejczyk i a u to r niniejszego arty k u łu . Je d n a k publikacje te opierały się głównie n a nielicznych źródłach drukow anych, p am iętnikach i opracow aniach innych autorów.
2 J . Lelewel, P a m ię tn ik i z roku 1 8 3 0-1831, W arszaw a 1924, s. 103; W. Zwierkowski, R ys p o w sta n ia , w a lk i i d z ia ła ń P olaków 1 8 3 0 -1 8 3 1 roku, W arszaw a 1973, s. 254: „nic nieznaczące
u tarczk i”.
3 N a terenie K rólestw a Polskiego tr a k t po przepraw ie przez Bug w G rannem przez Soko łów Podlaski i Węgrów dochodził do Liwca, a n astęp n ie przez Dobre i Stanisław ów biegł prosto do Warszawy. N a teren ie Rosji (obwód białostocki) w B ielsku i B rań sk u rozchodziły się dwie
W o k r e s i e w i o s e n n y c h r o z t o p ó w L i w i e c w y s t ę p o w a ł z b r z e g ó w , z a l e w a j ą c d o l i n ę i n a d b r z e ż n e ł ą k i . G d y w o d y o p a d a ł y , r z e k a w r a c a ł a d o k o r y t a , p o z o s t a w i a j ą c w w i e l u m i e j s c a c h z a b a g n i o n ą i p o d m o k ł ą d o l i n ę 4 . L i w i e c n i e b y ł t r u d n ą p r z e s z k o d ą . P r z e p r a w ę p i e c h o c i e i k a w a l e r i i u ł a t w i a ł y l i c z n e b r o d y w d o l n y m i g ó r n y m b i e g u r z e k i 5 . T a b o r y i a r t y l e r i a m u s i a ł y k o r z y s t a ć z m o s tó w . J e d n ą z n i e l i c z n y c h s t a ł y c h p r z e p r a w t w o r z y ł y m o s t y m i e d z y L i w e m a W ę g r o w e m (o d L i w a o d d a l o n e o k i l o m e t r , a o d W ę g r o w a o 1 ,5 k m ) . P r z e p r a w ę l i w s k ą z a s p r a w ą n a t u r y i l u d z k i e j r ę k i ł a t w i e j b y ł o b r o n i ć n i ż z d o b y w a ć . S z k ic 1. R e jo n w a lk m ię d z y s z o s ą b r z e s k ą a W ę g r o w e m i S o k o ło w e m P o d la s k im
odnogi tra k tu . Północna szła przez Ciechanowiec, N u r (przepraw a przez Bug) i łączyła się z tra k te m głównym w Węgrowie i Sokołowie. Od Ciechanowca m ożna było dostać się do W arsza wy, korzystając z tr a k tu zw anego m niejszym lub starym , k tó ry biegł przez Kosów Lacki i Jadów. Częściowo pokryw ał się on (mniej więcej do Kosowa) ze stary m tra k te m litew skim . Z kolei odnoga południow a starego tr a k tu litew skiego z B ielska dochodziła do Drohiczyna, a sta m tą d n a Sokołów Podlaski i Węgrów. Topograficzna k a rta K ró lestw a P olskiego, W arszawa 1839, (gen. Richtera), kolum na V sekcja III, IV, kolum na VI sekcja VII.
4 D. Chłapowski, P a m iętn ik i, cz. 2, P oznań 1899, s. 42; A. K. Puzyrew ski, Wojna p o lsk o -ru ska 1831 roku, W arszaw a 1899, s. 48.
W 1 8 3 1 r. r z e k a w m i e j s c u p r z e p r a w y p ł y n ę ł a d w o m a k o r y t a m i o d d z i e l o n y m i o d s i e b i e n i e w i e l k ą w y s p ą p o r o s ł ą k r z e w a m i 6 . G e n e r a ł P a w e ł A l e k s a n d r o w ic z U g r i u m o w w s p o m i n a ł w r a p o r c i e , ż e g ł ó w n y n u r t r z e k i o p ł y w a ł w y s p ę o d w s c h o d u . O d n o g a w s c h o d n i a b y ł s z e r s z a o d z a c h o d n i e j 7. Z r e l a c j i i n n y c h u c z e s t n i k ó w w a l k w y n i k a , ż e r z e k a n a p r z e ł o m i e p i e r w s z e j i d r u g i e j d e k a d y k w i e t n i a 1 8 3 1 r. b y ł a j e s z c z e r o z l a n a i g ł ę b o k a 8 , a j e j d o l i n ę , k t ó r a w r e j o n i e p r z e p r a w y l i c z y ł a k i l k a s e t m e t r ó w s z e r o k o ś c i 9 , o p i s y w a n o j a k o p ł a s k ą , s z e r o k ą , z a b a g n i o n ą i p o d m o k ł ą ( p a t r z s z k i c 2 ) 10. S k r a j p r a w y ( w s c h o d n i ) d o l i n y z n a j d o w a ł s i ę o k o ło 1 0 0 m e t r ó w o d r z e k i , a l e w y ( z a c h o d n i ) o d d a l o n y b y ł o o k o ło 4 0 0 m e t r ó w . T r a k t b i e g ł p r z e z d ł u g ą i w ą s k ą g r o b l ę l i c z ą c ą o k o ło 3 0 0 m e t r ó w 11. N a n i e j w z n o s i ł y s i ę d w a m o s t y o d d z i e l o n e o d s i e b i e w y s p ą 12. Z a c h o d n i b r z e g p o o b u s t r o n a c h g r o b l i z a j m o w a ł y p o d m o k ł e ł ą k i o g r a n i c z o n e o d p ó łn o c n e g o z a c h o d u t r a k t e m l i t e w s k i m 13. N a d b r z e g i e m r z e k i c i ą g n ę ł y s i ę z a r o ś l a , a l e n i e b y ł y o n e t a k g ę s t e , j a k n a b r z e g u w s c h o d n i m 14. O s i l e p o z y c ji l e w o b r z e ż n e j d e c y d o w a ł y w z g ó r z a p o ł o ż o n e n a p ó ł n o c o d t r a k t u n a w p r o s t p r z e p r a w y , k t ó r e d o c h o d z ił y p r a w i e d o r z e k i . Z n i c h r o z p o ś c i e r a ł s i ę w i d o k n a p r a w y b r z e g i d o l i n ę L i w c a 15. O g n i e m a r t y l e r i i r o z m i e s z c z o n e j
6 S. Barzykow ski, H isto ria p o w s ta n ia listopadow ego, t. 2, P oznań 1883, s. 172; J. P atel- ski, W spom n ien ia w ojskow e 1 8 2 3 -1 8 3 1 , Wilno 1914, s. 137; F. Sm it, Isto rija p o l’skogo v o zsta n ija i vojn y 1 8 3 0 -1 8 3 1 g o d o v, t. 2, S. P eterb u rg 1863, s. 87; E. Callier, B itw y i p o tyc zk i stoczone p r z e z w ojsko p o lsk ie w 1831 roku, Poznań 1887, s. 71.
7 A rchiw um M uzeum W ojska Polskiego w W arszawie, rk p s 19067, Izlozenie voennych d e js tv ij p r o tiv p o l’sk ich m jatezn ikov soversennych p o d p r e d v o d ite l’stvo m g e n e ra l’-fel’d m a rsa la g ra fa D yb ica Z a b a lkan skogo v p e rv o j p o lo vin e 1831 g o d a , V arsava 1834, s. 552; D on iesienie Jen. — p o ru czn ik a U griu m ow do G łów nodow odzącego czy n n ą a rm iją o d zia ła n ia c h w ojsk p o zo s ta ją cych p o d jeg o d o w ó d ztw e m 2 i 3 k w ietn ia , „Tygodnik P etersb u rsk i”, n r 29, 17/29 k w ietn ia 1831, s. 206.
8 Oss., m f 89a, n r 201; H. D em biński, P a m ię tn ik i o p o w sta n iu w Polsce 1830—1831, t. 1, K raków 1877, s. 128; L. Szum ski, W spom n ienia o p u łk u 3 ułan ów byłego w ojska polskiego, K raków 1892, s. 32; P atelski, op. cit., s. 140.
9 Topograficzna k a r ta ...., kolum na V, sekcja IV; J. Lewiński, P a m ię tn ik i z 1831 roku, Poznań 1895, s. 35, stw ierdził, że szerokość doliny w ynosiła ok. 250 kroków (tj. ok. 175 m).
10 I. Prądzyński, P a m iętn ik i, t. 2, K raków 1909, s. 165; Szum ski, op. cit., s. 32; Lewiński, op. cit., s. 35; Chłapow ski, op. cit., s. 42; P atelski, op. cit., s. 138; L. D rewnicki, Z a moich czasów , W arszaw a 1971, s. 164.
11 Topograficzna k a r ta..., kolum na V, sekcja IV; Lewiński, op. cit., s. 35; P atelski, op. cit., s. 138.
12 Oss., m f 89a, n r 201, m f 89b, n r 498, m f 89d, n r 1046; B iblioteka U niw ersytetu W arszawskiego, rk p s 570, vol. 1, k. 15.
13 Topograficzna k a r ta..., kolum na V, sekcja IV; D rewnicki, op. cit., s. 164, pisał, że na lewo od grobli były błota.
14 K. K rasicki, W spom n ien ia z roku 1831 a osobliw ie z czasów w y p ra w y C hłapow skiego na L itw ę, w: Z b ió r p a m ię tn ik ó w do h isto rii p o w s ta n ia polskiego z roku 1830—1831, L w ó w 1882, s. 415; F. Sokulski, W k ra ju i n a d Bosforem , Wrocław 1951, s. 7, stw ierdził, iż lewy brzeg był całkiem odkryty.
15 Topograficzna k a r ta..., kolum na V, sekcja IV; K rasicki, op. cit., s. 415, „wyżyny dom inu jące nad Liwem od zachodu”, „pagórek między Liwem a przep raw ą”; Lewiński, op. cit. s. 36,
n a t y c h w z g ó r z a c h m o ż n a b y ło k o n t r o l o w a ć t r a k t , p r z e p r a w ę i j e j p r z e d p o - l e 16. A r t y l e r i a z p r a w e g o b r z e g u n i e m o g ł a p o c i s k a m i d o s i ę g n ą ć p o z y c ji n a w z g ó r z a c h 17. D o d a t k o w ą o s ł o n ę m ó g ł z a p e w n i ć l a s r o z c i ą g a j ą c y s i ę z a n i m i 18. T r z e b a z a z n a c z y ć , ż e t y l k o d z i a ł a p o lo w e c i ę ż k i e j a r t y l e r i i tz w . p o z y c y j n e , s t r z e l a j ą c e k u l a m i 1 2 - f u n t o w y m i i g r a n a t a m i p ó ł p u d o w y m i , p o z w a l a ł y n a s k u t e c z n ą o b r o n ę p r z e p r a w y z r a c j i z a s i ę g u i c h o g n i a 19. T o p o g r a f i a p r a w e g o b r z e g u L i w c a p r z y p r z e p r a w i e n i e p r z y p o m i n a ł a t e j z b r z e g u le w e g o . D o l i n a r z e c z n a n a p ó łn o c o d g r o b l i n i e b y ł a z b y t r o z l e g ł a . T a k w i ę c t r a k t b i e g n ą c y o d W ę g r o w a d o c h o d z i ł p r a w i e d o L i w c a . G r u n t b y ! b a r d z i e j s u c h y i p ł a s k i , a l e o d n o t o w a n o o b e c n o ś ć n a n i m p i a s z c z y s t y c h w z g ó r z 20. G r o b l a m i ę d z y b r z e g i e m a p i e r w s z y m m o s t e m ( w s c h o d n i m ) b y ł a z n a c z n i e k r ó t s z a o d t e j , k t ó r ą b i e g ł t r a k t o d d r u g i e g o ( z a c h o d n i e g o ) m o s t u w s t r o n ę L i w a . N a p o ł u d n i e o d t r a k t u d o l i n a r o z s z e r z a ł a s i ę . W z d ł u ż r z e k i c i ą g n ę ł y s i ę z a r o ś l a w i e r z b o w e ( ł o z i n a ) , k t ó r e w k i e r u n k u w s c h o d n i m p r z e k s z t a ł c a ł y s i ę w r o z l e g ł y k o m p l e k s z a r o ś l i , o g r a n i c z o n y o d p ó ł n o c y d r o g ą l o k a l n ą , w i o d ą c ą o d g r o b l i d o d r o g i ł ą c z ą c e j J a r n i c e z W ę g r o w e m 21. O z n a c z a to , iż d o p r z e p r a w y l i w s k i e j t r u d n o b y ło p o d e j ś ć o d p o ł u d n i a z w ł a s z c z a o d d z i a ł o m w s z y k u z w a r t y m . T e r e n r o z c i ą g a j ą c y s i ę n a p ó ł n o c i w s c h ó d o d p r z e p r a w y b y ł o d k r y t y . Z a j m o w a ł a g o r o z l e g ł a ł ą k a . Ź r ó d ł a p o l s k i e o d n o t o w u j ą o b e c n o ś ć p r z y b r z e g u p a g ó r k ó w „ p i a s k o w y c h ” . J e d e n z n i c h w z n o s i ł s i ę n a w e t b l i s k o b r z e g u 22. W p o b l i ż u p r z e p r a w y z n a j d o w a ł y s i ę z a b u d o w a n i a , a l e d o k w i e t n i a z o s t a ł y o p u s z c z o n e p r z e z m i e s z k a ń c ó w . K a r c z m ę Z a r n i c k ą , k t ó r a z n a j d o w a ł a s ię p r z e d g r o b l ą o d s t r o n y W ę g r o w a , s p a l i ł a g r a n a t a m i p o l s k a a r t y l e r i a w l u t y m 1 8 3 1 r. W k w i e t n i u z o s t a ł y p o n i e j r u i n y i d u ż y c e g la n y , s z e r o k i k o m i n , k t ó r y m o ż n a b y ło w y k o r z y s t a ć j a k o p u n k t o b s e r w a c y j n y . O p u s z c z o n e i z r u j n o w a n e c h a ł u p y b y ł y ź r ó d ł e m m a t e r i a ł u d o o d b u d o w y m o s t ó w 23. C a ł a o k o l i c a w p o b l i ż u p r z e p r a w y l i w s k i e j w k w i e t n i u 1 8 3 1 r. b y ł a „ b a g n i s t a i p o n u r a , w y l u d n i o n a , z n i s z c z o n a o g n i e m i p r z e m a r s z e m w o js k , s ł u ż ą c z a t ł o d o k r w a w e g o c m e n t a r z y s k a , z w i ę k s z a ł a s m u t e k i r o z s t r o j e n i e u m y s ł u ”24.
16 Szum ski, op. cit., s. 32.
17 Lewiński, op. cit., s. 36; D rewnicki, op. cit., s. 165.
18 Topograficzna k a r ta ..., kolum na V, sekcja IV; Szum ski, op. cit., s. 32.
19 K aliber dział n a początku XIX w ieku określano w oparciu o wagę w ystrzeliw anych pocisków. A rm aty mogły strzelać naw et n a odległość ponad 2 km , ale strzał pew ny („celny”) działa lekkie mogły oddać n a 745 metrów, a pozycyjne n a 850 metrów. Zasięg zależał także od rodzaju używ anych pocisków. A rm aty strzelały głównie k u lam i i kartaczam i, a jednorogi g ra n a tam i i kartaczam i.
20 AMWP, rkps 19067, s. 489-490, „równina przed m ostem ”, „równina n a praw o od m ostu”. 21 Topograficzna k a r ta..., kolum na V, sekcja IV; K rasicki, op. cit., s. 414; Chłapowski, op. cit., s. 42; P atelski, op. cit., s. 140; Sokulski, op. cit., s. 7.
22 K rasicki, op. cit., s. 415; Chłapowski, op. cit., s. 42, 45.
23 D em biński, op. cit., s. 133; Szum ski, op. cit., s. 32; Lewiński, op. cit., s. 35; Prądzyński, P a m ię tn ik i, t. 1, s. 393; P atelski, op. cit., s. 139.
Szkic 2. Rejon przeprawy liwskiej
Źródło: Topograficzna k a rta K rólestw a Polskiego, W arszaw a 1839, (gen. mjr. R ichtera), kolum n a V, sekcja IV. W t e j s c e n e r i i p o w a ż n y b ó j r o z e g r a ł s i ę 1 3 - 1 4 l u t e g o 1 8 3 1 r. w t r a k c i e p i e r w s z e j o f e n s y w y r o s y j s k i e j n a W a r s z a w ę . G d y g ł ó w n a a r m i a r o s y j s k a f e l d m a r s z a ł k a I w a n a D y b i c z a z m i e n i a ł a t r a s ę m a r s z u 25 i p r z e p r a w i a ł a s i ę p r z e z B u g , s t a r y t r a k t l i t e w s k i s t a ł s i ę n a k r ó t k o g ł ó w n y m s z l a k i e m j e j p o c h o d u . P o l a c y w t y m c z a s i e n a d z o r o w a l i l i n i ę L i w c a n i e w i e l k i m i s i ł a m i . P r z e p r a w y b r o n i ł 3 . b a t a l i o n 7 . p u ł k u p i e c h o t y l i n i o w e j k p t . T e o d o r a W y s o c k i e g o (o k . 8 0 0 b a g n e t ó w ) , s z w a d r o n k a w a l e r i i 1. p u ł k u u ł a n ó w (o k . 1 6 0 s z a b e l ) i 2 l e k k i e d z i a ł a z 3 . k o m p a n i i a r t y l e r i i d o w o d z o n e p r z e z p p o r . A n t o n i e g o Z a w a d z k i e g o . P o z y c j a b y ł a m o c n a , g d y ż ló d j u ż n i e s k u w a ł r z e k i . G e n . J ó z e f Z a ł u s k i b y ł p r z e k o n a n y , iż o d b u d o w a n i e m o s t ó w p o d o g n i e m o b r o ń c ó w b ę d z i e k o s z t o w a ł o R o s j a n k i l k u s e t l u d z i . N a w e t n i e w i e l k i e siły , j a k i m i d y s p o n o w a ł k p t . W y s o c k i, b y ł y d o s t a t e c z n e , a b y o b r o n i ć p r z e p r a w ę p r z e d z n a c z n i e s i l n i e j s z y m w o j s k i e m p r z e c i w n i k a . Z a ł u s k i n i e p r z e w i d z i a ł j e d n a k , ż e p p o r . F r y d e r y k W ie l- h o r s k i z k o r p u s u i n ż y n i e r ó w n i e z n i s z c z y ł m o s tó w . P r a w d o p o d o b n i e p o p r z e
25 O puszczała tr a k t białostocki, który biegł z Białegostoku k u W arszawie przez Zambrów - O strów M azowiecką - Wyszków.
s t a ł j e d y n i e n a z r z u c e n i u p o d k ł a d ó w j e z d n i i p r z y g o t o w a n i u m a t e r i a ł u p a l n e g o , a b y w o d p o w i e d n i m m o m e n c i e p o d p a l i ć m o s t y 26. T a n i e d o r ó b k a s z y b k o s i ę z e m ś c i ł a . 1 3 l u t e g o 1 8 3 1 r. p r z y p r z e p r a w i e l i w s k i e j p a d ł y p i e r w s z e s t r z a ł y a r t y l e r y j s k i e w w o j n i e p o l s k o - r o s y j s k i e j 27. W t y m d n i u w p o b l i ż u g r o b l i p o j a w i l i s ię k o z a c y z 2 . p u ł k u k o n n o - c z a r n o m o r s k i e g o . S z y b k o w y p a r l i z p r a w e g o b r z e g u p o l s k i c h u ł a n ó w , k t ó r z y p o s p i e s z n i e w y c o f a l i s i ę z a L i w ie c . K o m p a n i a p i e c h o t y b r o n i ą c a g r o b l i p o d p a l i ł a m o s ty . D o p r z e p r a w y z b l i ż y ł a s i ę o d s t r o n y W ę g r o w a a w a n g a r d a r o s y j s k a g e n . D y m i t r a O s t e n - S a c k e n a , z ł o ż o n a z 4 p u ł k ó w k a w a l e r i i r e g u l a r n e j . S p i e s z e n i r o s y j s c y k a w a l e r z y ś c i p o d o b n o z b l i ż y l i s ię g r o b l ą d o m o s tó w , a l e o d r z u c i ł a i c h s t a m t ą d p o l s k a p i e c h o t a w s p a r t a o g n i e m 2 d z i a ł . R o s j a n i e w k r ó t c e p o d p r o w a d z i l i p o d g r o b l ę 6 d z i a ł l e k k i c h a r t y l e r i i k o n n e j i p o d o s ł o n ą o g n i a k a r t a c z o w e g o u g a s i l i p ł o m i e n i e . P r ó b o w a l i o d b u d o w a ć z n i s z c z o n e m o s t y ( o d z n a c z y ł s i ę p r z y t y m p o r . L w o w , a d i u t a n t D y b i- c z a 28). P o l a c y w p r o s t p r z e c i w n i e , z a w s z e l k ą c e n ę s t a r a l i s i ę z n i s z c z y ć j e „ s i e k i e r ą i o g n i e m ” . O s t r z e l i w a l i r o s y j s k i c h ż o ł n i e r z y z b r o n i r ę c z n e j i d z i a ł . D w u k r o t n i e u d a ł o s i ę k p t . W y s o c k i e m u z m u s i ć p r z e c i w n i k a d o w s t r z y m a n i a o d b u d o w y m o s tó w . W w a l c e o d z n a c z y ł a s i ę s z c z e g ó l n i e 7 . k o m p a n i a 7 . p u ł k u p i e c h o t y l i n i o w e j k a p i t a n a J a n a S m o l i ń s k i e g o . I n t e n s y w n a w y m i a n a o g n i a t r w a ł a d o p ó ź n e j n o c y . P o o s ł o n ą z m r o k u R o s j a n i e k o n t y n u o w a l i p r a c e i o d b u d o w a l i p i e r w s z y m o s t ( w s c h o d n i ) . P r z e d ś w i t e m 1 4 l u t e g o S a c k e n p o d c i ą g n ą ł d o p r z e p r a w y 4 9 . p u ł k j e g r ó w . Z m a s o w a n y o g i e ń 6 d z i a ł i r o s y j s k i c h p i e c h u r ó w r o z s y p a n y c h w t y r a l i e r y s t ł u m i ł o p ó r p o l s k i e j p i e c h o t y i a r t y l e r i i . G d y k p t . W y s o c k i p r z e k o n a ł s i ę , ż e n i e z d o ł a p o w s t r z y m a ć n a p o r u p r z e c i w n i k a , k t ó r y z a b i e r a ł s i ę d o n a p r a w y d r u g i e g o „ m o s t k a ” , w y c o f a ł s w o j ą k o m e n d ę d o L i w a , a n a s t ę p n i e d o S t a n i s ł a w o w a . L i n i a o b r o n n a L i w c a z o s t a ł a p r z e r w a n a . P i e r w s z y b ó j o k o n t r o l ę n a d p r z e p r a w ą l i w s k ą k o s z t o w a ł P o l a k ó w k i l k u z a b i t y c h i c ię ż k o r a n n y c h . R o s j a n i e p r z y z n a l i s i ę d o 6 r a n n y c h 29.
26 Ź ró d ła do d ziejó w w ojny polsk o -ro syjsk iej 1 8 3 0 -1 8 3 1 , t. 1, W arszaw a 1931, s. 297, t. 4, W arszaw a 1935, s. 311-312, 316 [dalej: Ź ró d ła]; J. Załuski, W spom nienia, K raków 1976, s. 350, W ielhorski nie potrafił pali pod m ostem „tak horyzontalnie podpiłować, żeby m ost sta ł dla nas, ażeby go każdego czasu m ożna było zrzucić i spalić, gdyby nieprzyjaciel chciał go przechodzić”.
27 P rądzyński, P a m ię tn ik i, t. 1, K raków 1909, s. 393.
28 W w ojsku rosyjskim będzie specjalistą od przepraw y liwskiej, gdyż uczestniczył także w bitw ie 14 kw ietnia.
29 AMWP, rk p s 19067, s. 137, 139-140; Vojna z p o l ’sk im i m ja te zn ik a m i 1831 g o d a w perep isk e im p era to ra N ik o ła ja I s gra fo m D ybicem Z a b a lk a n sk im , R usskaja S tarin a, t. 43: 1885, s. 336, 339; Ź ró d ła , t. 1, s. 303, t. 4, s. 316; Szum ski, op. cit., s. 32-33; Prądzyński, P a m ię tn ik i, t. 1, s. 393; Puzyrew ski, op. cit., s. 80. Podobno w nocy z 13 n a 14 lutego n a praw y brzeg Liwca przeprawiło się 11 żołnierzy 7. pułku dowodzonych przez por. Adolfa Krosnowskiego. Mieli oni rozpoznać poczynania Rosjan, gdyż Wysocki obawiał się, że zaczną budować most w innym miejscu. Prawdopodobnie po przeprawie, korzystając z osłony zarośli, zbliżyli się od południa do tra k tu litewskiego. Rosjanie, którzy właśnie zaczęli odbudowę mostów przy pomocy mieszkańców Węgrowa, byli czujni. Otworzyli „okropny ogień kartaczowy” do polskich żołnierzy i zabili sześciu z nich. K rosnow ski z sierżantem Ignacym N eyburgiem i czterem a żołnierzam i zdołali wycofać się n a lewy brzeg. N iestety urzędow e ra p o rty polskie nie potw ierdzają tego w ydarzenia. R. O. Spazier, H isto ria p o w sta n ia n arodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1883, t. 2, s. 23-24.
W i o s n ą 1 8 3 1 r. k o l e j e w o j n y z m i e n i ł y s w ó j b i e g . I n i c j a t y w ę p r z e j ę l i P o l a c y d o w o d z e n i p r z e z g e n . J a n a S k r z y n e c k i e g o . O f e n s y w a w i o s e n n a p r z y n i o s ł a r o z b i c i e c z ę ś c i V I k o r p u s u a r m i i r o s y j s k i e j g e n . G r i g o r i j a R o s e n a ( o k . 1 8 t y s . ż o ł n i e r z y , 4 9 d z i a ł ) , w y p e ł n i a j ą c e g o p o n a d s t u k i l o m e t r o w ą l u k ę m i ę d z y g ł ó w n ą a r m i ą r o s y j s k ą ( o k . 5 3 t y s . ż o ł n i e r z y , 2 2 2 d z i a ł a ) r o z l o k o w a n ą n a d W i e p r z e m a u g r u p o w a n i e m w o j s k p r a w e g o s k r z y d ł a (o k . 3 0 t y s . ż o łn i e r z y , g ł ó w n i e g w a r d i i i 8 0 d z i a ł ) m i ę d z y N a r w i ą a B u g i e m . C e n t r a l n ą a r e n ą z m a g a ń b y ł r e j o n s z o s y b r z e s k i e j ( ł ą c z y ł a B r z e ś ć L i t e w s k i z W a r s z a w ą ) o r a z o b s z a r n a p o ł u d n i e o d s z o s y m n i e j w ię c e j d o l i n i i W i e p r z a . P r z e p r a w a l i w s k a o d e g r a ł a w t y m c z a s i e n i e t u z i n k o w a r o l ę . W y n i k a ł o t o m . i n . z j e j u s y t u o w a n i a n a m a p i e r o s y j s k i c h l i n i i o p e r a c y j n y c h i k o m u n i k a c y j n y c h . D o s t a w y z a o p a t r z e n i a d o S i e d l e c , a d a l e j d o g ł ó w n e j a r m i i r o s y j s k i e j , o d 2 8 l u t e g o d o c i e r a ł y m . i n . z a p o ś r e d n i c t w e m s t a r e g o t r a k t u l i t e w s k i e g o p r z e z G r a n n e i j e g o o d g a ł ę z i e n i e n a D r o h i c z y n 30. D z i ę k i p r z e p r a w i e l i w s k i e j P o l a c y m o g l i ł a t w o s p a r a l i ż o w a ć s z l a k i k o m u n i k a c y j n e a r m i i r o s y j s k i e j . W y s t a r c z y ł o p r z e p r a w i ć o d d z i a ł w o j s k d o W ę g r o w a i S o k o ł o w a P o d l a s k i e g o . O b y d w i e t e m i e j s c o w o ś c i t w o r z y ł y l o k a l n e w ę z ł y k o m u n i k a c y j n e . Z a i c h p o ś r e d n i c t w e m , a z w ł a s z c z a d z i ę k i W ę g r o w o w i , D y b ic z u t r z y m y w a ł ł ą c z n o ś ć z k o r p u s e m g w a r d i i . T r a k t p o c z to w y z S i e d l e c p r z e z W ę g r ó w d o c h o d z i ł d o N u r a n a d B u g i e m , g d z i e z n a j d o w a ł s i ę n a j d a l e j n a p o ł u d n i e w y s u n i ę t y p o s t e r u n e k g w a r d i i 31. W W ę g r o w i e R o s j a n i e u m i e ś c i l i m a g a z y n ż y w n o ś c i i s z p i t a l w o js k o w y , m i m o ż e b y ł o n „ c i a s n y m i b r u d n y m ” m i a s t e m 32. W p i e r w s z e j d e k a d z i e k w i e t n i a L i w i W ę g r ó w z n a l a z ł y s i ę n a p i e r w s z e j l i n i i f r o n t u . G ł ó w n a a r m i a p o l s k a d o t a r ł a d o l i n i i r z e k K o s t r z y ń i L i w ie c . J u ż 2 k w i e t n i a p r z e p r a w ę l i w s k ą o p a n o w a ł o d d z i a ł k a w a l e r i i p ł k . H e n r y k a D e m b i ń s k i e g o (3 s z w a d r o n y 3 . i 5 . p u ł k u u ł a n ó w , o k . 5 0 0 s z a b e l ) . R o s j a n i e g r o s o d d z i a ł u p i l n u j ą c e g o p r z e p r a w y t r z y m a l i w W ę g r o w ie . G e n . L u d w i k I w a n o w i c z P i n a b e l d y s p o n o w a ł 2 r o t a m i 6. p u ł k u j e g r ó w (o k . 2 6 8 b a g n e t ó w ) i 2 s z w a d r o n a m i T a t a r s k i e g o p u ł k u u ł a n ó w ( o k . 2 3 9 s z a b e l ) 33. O d d z i a ł p i e c h o t y s t a ł p r z y g r o b l i , a p l a c ó w k i z ło ż o n e z 2 o f i c e r ó w i 2 0 - 3 0 u ł a n ó w w L i w i e i p o d m i a s t e m . M o s t y b y ł y w y ł o ż o n e s ł o m ą i p r z y g o t o w a n e d o s p a l e n i a . D e m b i ń s k i b a r d z o s z y b k o i s p r a w n i e o p a n o w a ł p r z e p r a w ę . P o s u w a j ą c y s i ę n a c z e l e p o l s k i e j k o l u m n y 3 . s z w a d r o n 3 . p u ł k u u ł a n ó w k p t . A lo jz e g o J a n o w i c z a , p ę d z ą c „ c a ł y m p ę d e m k o n i p l u t o n a m i w k o l u m n i e ” p r z e b y ł L i w i d o p a d ł m o s t ó w , z a n i m d o t a r l i d o n i c h u ł a n i r o s y j s c y u c i e k a j ą c y z l e w o b r z e ż n y c h p l a c ó w e k ( u j ę t o o f i c e r a i 7 u ł a n ó w ) . R o s j a n i e , c o p r a w d a , p o d p a l i l i m o s t y , a l e z b y t p ó ź n o , a b y j e z n i s z c z y ć . U ł a n i D e m b i ń s k i e g o u g a s i l i p ł o m i e n i e . J e d e n b e z i m i e n n y p o d o f i c e r p o d o g n i e m r o s y j s k i e j p i e c h o t y z p r a w e g o 30 Oss., m f 89a, n r 283, m f 89b, n r 407, z G rannego do Siedlec „trak t w ojenny” biegł przez Szkopy, w ieś n a wschód od Sokołowa Podlaskiego; T. Strzeżek, P o lsk a ofen syw a w iosenn a w 1831 roku, O lsztyn 2002, s. 48.
31 Chłapow ski, op. cit., s. 39. 32 P atelski, op. cit., s. 143.
b r z e g u z a p ę d z i ł s i ę a ż d o p o ło w y m o s t u . O s t a t e c z n i e s p ł o n ę ł o t y l k o 8 b a l i ( e l e m e n t ó w d ź w i g a r ó w ) . U s z k o d z e n i a ł a t w o m o ż n a b y ł o n a p r a w i ć . G e n . P i n a b e l n i e p o d j ą ł p r ó b y o d z y s k a n i a p r z e p r a w y i w y c o f a ł s i ę z e s w o i m o d d z i a ł e m d o S o k o ł o w a P o d l a s k i e g o . J u ż w i e c z o r e m k i l k u p o l s k i c h u ł a n ó w s a m o w o l n i e d o t a r ł o d o W ę g r o w a 34. N a n o c H . D e m b i ń s k i w y c o f a ł o d d z i a ł d o L i w a . N i e s p o d z i e w a n i e w i e c z o r e m 3 k w i e t n i a w m i a s t e c z k u z j a w i ł s i ę m j r P i o t r K ie - k i e r n i c k i z b a t a l i o n e m 1. p u ł k u p i e c h o t y l i n i o w e j . J e g o o d d z i a ł w y d z i e l o n o z g łó w n e j a r m i i w c h w i l i , g d y z w r a c a ł a o n a c z o ło n a p o ł u d n i e o d s z o s y b r z e s k i e j p r z e c i w k o g ł ó w n e j a r m i i r o s y j s k i e j . S k r z y n e c k i o b a w i a ł s i ę , ż e k o r p u s g w a r d i i r o s y j s k i e j r o z l o k o w a n y m i ę d z y N a r w i ą a B u g i e m , u d e r z y n a t y ł y i s k r z y d ł o a r m i i p o l s k i e j , w y k o r z y s t u j ą c p r z e p r a w y n a B u g u i L i w c u . D l a t e g o t e ż p o l e c i ł z n i s z c z y ć m o s t y n a L i w c u w K a m i e ń c z y k u , n a p r z e c i w J a d o w a o r a z w L i w i e 35. P r o b l e m t k w i ł w t y m , ż e K i e k i e r n i c k i n i c n i e w i e d z i a ł o o b e c n o ś c i w L i w i e o d d z i a ł u D e m b i ń s k i e g o . 3 k w i e t n i a o g o d z . 3 w i e c z o r e m „ w z i ą ł s z t u r m e m ” m i a s t e c z k o i z d e c y d o w a n y b y ł z n i s z c z y ć m o s t y n a L i w c u , k t ó r e D e m b i ń s k i n i e t y l k o c h c i a ł z a c h o w a ć , a l e i o d b u d o w a ć . M i e j s c o w a l u d n o ś ć g o t o w a b y ł a p o m ó c w t y m d z i e l e 36. K i e k i e r n i c k i b y ł n i e z w y k l e b i t n y m , n i e u s t r a s z o n y m , a l e i z d y s c y p l i n o w a n y m o f i c e r e m . R o z k a z b y ł d l a n i e g o w s z y s t k i m . I d ą c d o L i w a , b y ł g o t o w y p o ś w i ę c i ć s i e b i e i s w ó j o d d z i a ł , b y l e b y t y l k o m o s t y u n i c e s t w i ć . G d y o k a z a ł o s i ę , ż e p o l s c y u ł a n i u t r z y m a l i k o n t r o l ę n a d p r z e p r a w ą , z g o d z i ł s i ę d o k o n a ć w y p a d u n a p r a w y b r z e g L i w c a . Z o d d z i a ł e m p i e c h o t y i 8 0 u ł a n a m i o p a n o w a ł W ę g r ó w . Z n a l a z ł w n i m m a g a z y n ż y w n o ś c i i s z p i t a l z r a n n y m i ż o ł n i e r z a m i r o s y j s k i e j i p o l s k i e j a r m i i . K i e k i e r n i c k i s p i e s z y ł s i ę , d l a t e g o D e m b i ń s k i z d o ł a ł w y w i e ź ć d o L i w a t y l k o n ie c o „ o w s a , w ó d k i i s o l i ” . R e s z t ę z a s o b u m a g a z y n u r o z d a n o l u d n o ś c i . D o W a r s z a w y e w a k u o w a n o k i l k u r a n n y c h o f i c e r ó w p o l s k i c h i r o s y j s k i c h ( „ n a w ł a s n e i c h ż ą d a n i e ”) o r a z p o d o f i c e r ó w i ż o łn i e r z y . N a s t ę p n i e o d d z i a ł w y c o f a ł s i ę d o L i w a . M o s t y n a r o z k a z K i e k i e r n i c k i e g o z u p e ł n i e z n i s z c z o n o ( p r a w d o p o d o b n i e n i e o s z c z ę d z o n o n a w e t p a l i t w o r z ą c y c h p o d p o r ę ) . W L i w i e P o l a c y n i e z a b a w i l i d ł u g o . J e s z c z e 3 k w i e t n i a p i e c h o t a u d a ł a s i ę k u s z o s i e b r z e s k i e j . D e m b i ń s k i u c z y n i ł t o r a n o n a s t ę p n e g o d n i a . G e n . P i n a b e l z e s z w a d r o n e m u ł a n ó w p u ł k u T a t a r s k i e g o ( 1 2 0 s z a b e l ) i 2 r o t a m i p u ł k u 6 . j e g r ó w ( 2 6 8 b a g n e t ó w ) z a j ą ł W ę g r ó w . P r z y g r o b l i p o j a w i l i s i ę r o s y j s c y u ł a n i i k o z a c y 37. P o z o s t a w i e n i e p r z e p r a w y l i w s k i e j b e z k o n t r o l i b y ł o b ł ę d e m . N i s z c z ą c m o s ty , P o l a c y p o z w o l il i R o s j a n o m z b l i ż y ć s i ę d o L i w c a i s k u t e c z n i e o s ł o n i ć W ę g r ó w i S o k o ł ó w P o d l a s k i . U t r a c i l i t y m s a m y m d o g o d n e p u n k t y , k t ó r e m o g l i w y k o r z y s t a ć d o s p a r a l i ż o w a n i a r o s y j s k i c h k o m u n i k a c j i 38. O d d z i a ł g e n . T o m a
34 Oss., m f 89a, n r 44, 48; D em biński, op. cit., s. 124-127; Prądzyński, P a m ię tn ik i, t. 2, s. 88-89.
35 Strzeżek, O fensyw a, s. 141-142.
36 Oss., m f 89a, n r 201; D em biński, op. cit., s. 129, „zapał ludności był wielki. Ksiądz upow ażnił ludzi do pracow ania mimo uroczystego św ięta [Wielkanocy - T.S]”.
37 Oss., m f 89a, n r 48, 201; m f 89b, n r 498, k. 1; D em biński, op. cit., s. 129, 132-134. 38 D em biński, op. cit., s. 130, 133.
s z a Ł u b i e ń s k i e g o (o k . 3 ,5 t y s . ż o ł n i e r z y ) r o z l o k o w a n y n a s z o s i e b r z e s k i e j p o d B o j m i e m n i e b y ł w s t a n i e k o n t r o l o w a ć d o l n e g o b i e g u L i w c a . J e g o p a t r o l e d o c h o d z i ł y d o W y s z k o w a . O d d z i a ł y r o s y j s k i e j k a w a l e r i i n i e r e g u l a r n e j ( k o z a c y ) i r e g u l a r n e j z r o z b i t e g o k o r p u s u g e n . R o s e n a m o g ł y b e z p r z e s z k ó d p r z e p r a w i a ć s i ę p r z e z L i w i e c ( k o z a c y z a p ę d z a l i s i ę a ż p o d M i ń s k ) 39. T o n i e o n e j e d n a k s t a n o w i ł y d l a S k r z y n e c k i e g o n a j w i ę k s z e n i e b e z p i e c z e ń s t w o . P r a w d z i w ą z m o r ą b y ł k o r p u s g w a r d i i . J e g o d z i a ł a ń z a c z e p n y c h s p o d z i e w a ł s i ę n i e u s t a n n i e w t r a k c i e o f e n s y w y w i o s e n n e j 40. O d d z i a ł T. Ł u b i e ń s k i e g o b y ł z b y t o d d a l o n y o d d o l n e g o L i w c a i B u g u , a b y o b s e r w o w a ć p o r u s z e n i a r o s y j s k i c h w o j s k z a B u g i e m . D l a t e g o t e ż d a w a n o w i a r ę w s z e l k i m p o g ł o s k o m . I n f o r m a c j a o p o j a w i e n i u s i ę o d d z i a ł u g e n . P i n a b e l a w W ę g r o w i e i p r z y p r z e p r a w i e l i w s k i e j z r o d z i ł a w p o l s k i m d o w ó d z t w i e p r z e k o n a n i e , iż g w a r d i a z b l i ż a ł a s i ę k u s z o s i e b r z e s k i e j . Z t e g o w z g l ę d u w s t r z y m a n o n a w e t o p e r a c j ę w y m i e r z o n ą w r e s z t k i k o r p u s u R o s e n a r o z l o k o w a n e m i ę d z y r z e k ą K o s t r z y ń a S i e d l c a m i 41. S k r z y n e c k i e g o u s p o k o i ł y d o p i e r o d o n i e s i e n i a p o t w i e r d z a j ą c e o b e c n o ś ć g w a r d i i n a d B u g i e m . P o z a t y m t w o r z y ł k o r d o n o d d z i a ł ó w , k t ó r e m i a ł y m u z a p e w n i ć b e z p i e c z e ń s t w o o d p ó łn o c y . J u ż 2 k w i e t n i a r u s z y ł z W a r s z a w y k u B u g o w i o d d z i a ł g e n . W a l e n t e g o A n d r y c h i e w i c z a ( 2 ,8 t y s . ż o ł n i e r z y i 2 d z i a ł a ) . W i e c z o r e m d o t a r ł o n d o N i e g o w a ( k i l k a k i l o m e t r ó w n a p o ł u d n i e o d W y s z k o w a n a d B u g i e m ) , s k ą d w y s y ł a ł p a t r o l e d o J a d o w a , W y s z k o w a i K a m i e ń c z y k a 42. S o l i d n i e j s z y p a r a s o l o s ł o n o w y p r z e c i w k o g w a r d i i s t w o r z y ć m i a ł k o r p u s g e n . J a n a N e p o m u c e n a U m i ń s k i e g o ( o k . 6 t y s . ż o ł n i e r z y , 8 d z i a ł ) , k t ó r y p o d k o n i e c m a r c a t o c z y ł j u ż b o je z g w a r d i ą r o s y j s k ą n a d N a r w i ą 43. P o 4 k w i e t n i a w r a z z o d d z i a ł a m i A n d r y - c h i e w i c z a i Ł u b i e ń s k i e g o m i a ł s f o r m o w a ć d u ż e z g r u p o w a n i e z d o l n e o s ł o n i ć g ł ó w n ą a r m i ę p o l s k ą o d p ó łn o c y . O d 5 k w i e t n i a U m i ń s k i p r z e g r u p o w y w a ł s w ó j k o r p u s z n a d N a r w i n a s t a r y t r a k t l i t e w s k i . Z d o p i n g o w a ł y g o d o te g o d o n i e s i e n i a o b u d o w i e p r z e z R o s j a n m o s t ó w p o d L i w e m 44. B y ł p r z e k o n a n y , że p o s ł u ż y ł y b y g w a r d i i d o a t a k u n a g ł ó w n ą a r m i ę p o l s k ą . P o d l e g ł y m g e n e r a ł o m n a k a z a ł b r o n i ć p r z e p r a w y . J u ż 6 k w i e t n i a r o z k a z a ł g e n . A n d r y c h i e w i c z o w i , j a k o s t r a ż y p r z e d n i e j k o r p u s u , z a j ą ć 7 k w i e t n i a p o z y c ję p o d L i w e m ( „ a z w ł a s z c z a m o c n ą p o z y c ję z a m k u ”) i n a w i ą z a ć ł ą c z n o ś ć z g e n . Ł u b i e ń s k i m 4 5 . A n d r y - c h i e w i c z b e z o p o r u w y k o n y w a ł r o z k a z y U m i ń s k i e g o . Ł u b i e ń s k i w p r o s t p r z e c i w n i e . S z u k a ł o k a z j i , a b y k w e s t i o n o w a ć j e g o d e c y z j e . N a j e g o p o s t a w ę m i a ł y 39 Oss., m f 89a, n r 284, m f 89b, n r 499, 505, 506, m f 89c, n r 739; Strzeżek, O fensyw a, s. 142, 161.
40 Strzeżek, O fensyw a, s. 132, 135, 140, 147.
41 Oss., m f 89b, n r 499, 501, 502, 505, 506, m f 89c, n r 738, 739; Strzeżek, Ofensywa, s. 165. 42 Oss., m f 89a, n r 213; Strzeżek, O fensyw a, s. 135, 146.
43 T. Strzeżek, D z ia ła n ia korpu su gen. U m ińskiego n a d N a r w ią i jeg o u d z ia ł w p o lsk iej ofensyw ie n a szosie brzeskiej w m arcu i k w ietn iu 1831 r., S tu d ia i M ateriały do H istorii Wojsko wości, t. 35: 1993, s. 116-122.
44 Oss., m f 89d, n r 1041; Ź ró d ła , t. 2, s. 90-91, 99; Strzeżek, O fensyw a, s. 167, 170. 45 BUW, rkps 570, vol. 1, k. 15; Oss., m f 89d, n r 1041; Ź ró d ła , t. 2, s. 126; Strzeżek, O fensyw a, s. 170-171.
w p ł y w a n i m o z j e m i ę d z y g e n e r a ł a m i , c e c h y c h a r a k t e r u Ł u b i e ń s k i e g o j a k o c z ł o w i e k a i d o w ó d c y o r a z p o s t a w a w o b e c w o j n y 46. P o z a t y m t o n i e g w a r d i a s t a n o w i ć m i a ł a d l a n i e g o g ł ó w n e g o p r z e c i w n i k a . O d 6 k w i e t n i a w i e d z i a ł , ż e p r z e z n a c z e n i e m j e g o o d d z i a ł u b y ł u d z i a ł w o p e r a c j i p r z e c i w k o o d d z i a ł o m g e n . R o s e n a m i ę d z y r z e k ą K o s t r z y ń a S i e d l c a m i , a w i ę c k i e r u n e k z a c h o d n i p o l s k i c h o p e r a c j i , a n i e p ó ł n o c n y 47. C i e s z y ł s i ę , ż e A n d r y c h i e w i c z z n a j d z i e s i ę n a l e w o o d j e g o p o z y c ji, g d y ż w t e n s p o s ó b z y s k a ł b y o s ł o n ę p ó ł n o c n e j f l a n k i s w o je g o k o r p u s u , o k t ó r ą n i e u s t a n n i e s i ę o b a w i a ł 48. A n d r y c h i e w i c z z j a w i ł s i ę w L i w i e 7 k w i e t n i a o g o d z . 7 w i e c z o r e m . Z a ło ż y ł o b ó z w p o b l i ż u g r o b l i l i w s k i e j p r z e p r a w y 49. R a n o 8 k w i e t n i a r u s z y ł k u m o s t o m i r o z w i n ą ł p i e c h o t ę w z d ł u ż L i w c a . Z a w i ą z a ł a o n a p o t y c z k ę z r o s y j s k ą p i e c h o t ą . P i n a b e l n i e z a m i e r z a ł j e d n a k b r o n i ć p r z e p r a w y . J u ż w i e c z o r e m 7 k w i e t n i a z n i s z c z y ł m o s ty , a 8 k w i e t n i a w y c o f a ł s i ę n a p o ł u d n i e d o w s i S m o l a k i ( 1 0 k m n a p o ł u d n i e o d W ę g r o w a ) . W i e c z o r e m c o f n ą ł s i ę j e s z c z e d a l e j n a p o ł u d n i e d o M o k o b ó d , g d z i e j e g o o d d z i a ł w z m o c n i ł b a t a l i o n s a p e r ó w i z b i o r c z y b a t a l i o n p i e c h o t y z 4 d z i a ł a m i 50. A n d r y c h i e w i c z „ p o m a ł e j u t a r c z c e ” p r z e p r a w i ł s i ę p r z e z L i w i e c p o n a p r a w i o n y c h m o s t a c h i z a j ą ł W ę g r ó w z m a g a z y n e m ż y w n o ś c i . N i e n o c o w a ł j e d n a k w m i a s t e c z k u . O b ó z r o z b i ł m i ę d z y L i w e m a W ę g r o w e m , p r a w d o p o d o b n i e n a w z g ó r z a c h p r z y p r z e p r a w i e 51. J e d n o c z e ś n i e , a b y j ą z a b e z p i e c z y ć , n a p r a w y m b r z e g u n a k a z a ł w z n i e ś ć s z a n i e c , k t ó r y b r o n i ł b y d o s t ę p u d o m o s t ó w 52. P r a c a m i k i e r o w a ł p p o r . L e o p o l d M a t c z y ń s k i z 2 0 . p u ł k u p i e c h o t y , k t ó r y u k o ń c z y ł s z k o ł ę i n ż y n i e r y j n ą w W i e d n i u ( T h e r e s i a n u m ) 53. A n d r y c h i e w i c z c z e k a ł n a p r z y b y c i e U m i ń s k i e g o , k t ó r e g o k o r p u s b y ł z n a c z n i e o d d a l o n y o d L i w c a . 8 k w i e t n i a d o t a r ł d o p i e r o d o J a b ł o n n y 54. U m i ń s k i , z n a j ą c s ł a b o ś ć o d d z i a ł u A n d r y c h i e w i c z a , p o le c i ł Ł u b i e ń s k i e m u w e s p r z e ć g o k o m p a n i ą p i e c h o t y i d w o m a d z i a ł a m i a r t y l e r i i . Z a p o w i a d a ł , ż e 11 k w i e t n i a d o t r z e z k o r p u s e m d o L i w a 55. Ł u b i e ń s k i w y k o n a ł r o z k a z i s k i e r o w a ł d w i e k o m p a n i e g r e n a d i e r ó w d o w s i C i e r p i ę t a ( 1 2 k m n a p o ł u d n i o w y z a c h ó d o d L i w a ) , p o ło ż o n e j n a t r a k c i e z K a ł u s z y n a d o W ę g r o w a . I c h d o w ó d c a m i a ł u d a ć s i ę d o L i w a , g d y b y t y l k o u s ł y s z a ł s t r z a ł y w i e s z c z ą c e p o c z ą t e k w a l k i . Ł u b i e ń s k i n i e w y s ł a ł j e d n a k A n d r y c h i e w i c z o w i d z i a ł , t ł u m a 46 B iblioteka PAN w K órniku [dalej BK], rk p s 1548, k. 105, 111, 120; Strzeżek, O fensyw a, s. 177, przypis; Oss., m f 89b, n r 510.
47 Oss., m f 89b, n r 501-506; Strzeżek, O fensyw a, s. 163-166. 48 Oss., m f 89b, n r 507.
49 Oss., m f 89b, n r 510. P lu to n jazdy zostaw ił w Kamieńczyku, a dwie kom panie 20. pułku piechoty w Jadow ie.
50 AMWP, rkps 19067, s. 471; Sm it, op. cit., s. 85; Puzyrew ski, op. cit., s. 179.
51 Oss., m f 89b, n r 509, 510; J. N. U m iński, B eleu ch tu n g des Wertes. G eschichte des P oln isch en A u fsta n d es u n d K rieges, B erlin 1839, von F riedrich von S m itt, P aris - B rüssel 1840, s. 66; Strzeżek, O fensyw a, s. 177-178.
52 AMWP, rk p s 19067, s. 472.
53 K rasicki, op. cit., s. 415; Sokulski, op. cit., s. 3.
54 Strzeżek, O fensyw, s. 171, k aw aleria pod P ragą, a 1. pu łk strzelców pieszych pod Okuniew em .
c z ą c s i ę f a t a l n y m s t a n e m d r ó g 5 6 . T y m c z a s e m t o w ł a ś n i e d z i a ł a , z w ł a s z c z a p o z y c y j n e , b y ł y n i e z b ę d n e d o o b r o n y l i w s k i e j p o z y c ji . 9 k w i e t n i a U m i ń s k i p o l e c i ł t a k ż e Ł u b i e ń s k i e m u , a b y p r z y p o m o c y k a w a l e r i i p i l n o w a ł t e r e n u p o ł o ż o n e g o m i ę d z y B o j m i e m a L i w e m 5 7 . G e n . F i o d o r G e i s m a r ( p o d k o m e n d n y g e n . R o s e n a ) , d o w o d z ą c y o d d z i a ł a m i r o s y j s k i m i w S i e d l c a c h , b y ł o d p o w i e d z i a l n y z a o b r o n ę l i n i i L i w c a . N a k a z a ł P i n a b e l o w i o d z y s k a ć k o n t r o l ę n a d p r z e p r a w ą m i ę d z y L i w e m a W ę g r o w e m i b r o n i ć j e j d o u p a d ł e g o . O b a w i a ł s i ę , ż e P o l a c y p o o p a n o w a n i u m o s t ó w m o g l i b y w y j ś ć n a t y ł y w o j s k r o s y j s k i c h r o z l o k o w a n y c h n a d K o s t r z y n i e m , a n a w e t z a g r o z i ć S i e d l c o m 5 8 . D z i ę k i k o z a k o m z d o ń s k i e g o p u ł k u Z o ł o t a r i e w a w i e d z i a ł , ż e P o l a c y n a p r a w i l i m o s ty , z a j ę l i W ę g r ó w i z a c z ę l i b u d o w ę n i e d u ż e g o s z a ń c a , a i c h o d d z i a ł l i c z y ł 2 b a t a l i o n y , 2 s z w a d r o n y i 7 d z i a ł 59. G e i s m a r u w a ż a ł , ż e w z m o c n i e n i e P i n a b e l a o d d z i a ł a m i z M o k o b ó d b ę d z i e d o s t a t e c z n e d o w y k o n a n i a z a d a n i a . D o d w ó c h r o t 6 . p u ł k u j e g r ó w ( 2 6 8 b a g n e t ó w ) i s z w a d r o n u p u ł k u T a t a r s k i e g o (o k . 1 2 0 s z a b e l ) d o d a ł j e s z c z e j e d e n s z w a d r o n u ł a n ó w , a p o n a d t o 1. b a t a l i o n r e z e r w o w y s a p e r ó w (o k . 7 4 7 b a g n e t ó w ) o r a z b a t a l i o n z b i o r c z y 2 4 . d y w i z j i p i e c h o t y (o k . 3 0 0 p i e c h u r ó w ) z 4 d z i a ł a m i l e k k i m i 3 . r o t y z 2 4 . b r y g a d y a r t y l e r i i 6 0 . W s u m i e o k o ło 1 7 0 0 ż o ł n i e r z y r o s y j s k i c h ( w t y m 1 ,3 t y s . b a g n e t ó w , o k . 2 4 0 s z a b e l r e g u l a r n e j k a w a l e r i i i 1 2 0 k o z a k ó w ) z 4 d z i a ł a m i l e k k o p i e s z y m i ( a r m a t y 6 - f u n t o w e i j e d n o r o g i ć w i e r ć p u d o w e ) p r z y m i e r z a ł o s i ę d o o d z y s k a n i a k o n t r o l i n a d p r z e p r a w ą l i w s k ą 61. A n d r y c h i e - w ic z m ó g ł i m p r z e c i w s t a w i ć 2 1 /2 b a t a l i o n u 2 0 . p u ł k u p i e c h o t y (o k . 1 ,9 t y s . b a g n e t ó w ) , k o m p a n i ę g r e n a d i e r s k ą 1 3 . p u ł k u p i e c h o t y (o k . 1 5 0 b a g n e t ó w ) , s z e ś ć p l u t o n ó w 2 . p u ł k u j a z d y M a z u r ó w ( o k . 2 4 0 s z a b e l ) i d w a d z i a ł a 4 - f u n t o w e p p o r . Z w i e r z c h o w s k i e g o 6 2 . J a k k o l w i e k A n d r y c h i e w i c z m i a ł p r z e w a g ę l i c z e b n ą , t o j e d n a k j a k o ś c i o w o d o m i n o w a l i R o s j a n i e . P i n a b e l n i e t y l k o d y s p o n o w a ł d z i a ł a m i w i ę k s z e g o k a l i b r u ( c z t e r e m a p r z e c i w k o d w ó m ) , a l e t e ż w y s z k o l o n y m i ż o ł n i e r z a m i a r m i i r e g u l a r n e j , u z b r o j o n y m i w b r o ń p a l n ą ( g ł ó w n i e p i e c h o t a ) . P o l a c y w y s t a w i l i d o b o j u o d d z i a ł y z o r g a n i z o w a n e i s z k o l o n e p o w y b u c h u p o w s t a n i a . 2 0 . p u ł k p i e c h o t y z p e w n o ś c i ą z a l i c z a ł s i ę d o n a j l e p s z y c h n o w y c h f o r m a c j i , a l e s p o r a l i c z b a je g o ż o ł n i e r z y u z b r o j o n a b y ł a j e s z c z e w k o s y ( o k o ło 1 /3 s t a n u ) . D l a t e g o t e ż z a s i l o n o g o k o m p a n i ą 1 3 . p u ł k u u z b r o j o n ą w k a r a b i n y 6 3 . P u ł k i e m d o w o d z i ł m j r W ł a d y s ł a w P o d c z a s k i , w z a
56 Oss., m f 89b, n r 510. Te kom panie m iały też w spierać obronę brodu przy w si Sucha. 57 Ź ró d ła , t. 2, s. 135.
58 Strzeżek, O fensyw a, s. 191. 59 AMWP, rk p s 19067, s. 472.
60 AMWP, rk p s 19067, s. 488; Sm it, op. cit., s. 85; Puzyrew ski, op. cit., s. 179. 61 AMWP, rk p s 19067, s. 489.
62 Oss., m f 89b, n r 510; Prądzyński, P a m ię tn ik h isto ryczn y i w ojskow y o w ojnie polsko-r o s y js k ie j 1831, P e tersb u rg 1898, s. 105, w spom ina o 100 kaw alerzystach. L. Drewnicki tw ier dził, że dowódcą arty lerii był ppor. J u lia n Gąsowski.
63 Oss., m f 89d, n r 1046; Ź ró d ła , t. 2, s. 166; Chłapowski, op. cit., s. 37; J . Ziółek, M ob iliza cja sił zbrojn ych n a lew obrzezu W isły 1 8 3 0 -1 8 3 1 , Lublin 1973, s. 232. 3 m arca pułk posiadał 1494 k arab in y i 700 kos.
s t ę p s t w i e c h o r e g o p p ł k . A n t o n i e g o K l i m k i e w i c z a , k t ó r y d o s k o n a l e w y s z k o l i ! s w o i c h ż o ł n i e r z y 64. K a d r ę o f i c e r s k ą w p o ło w i e s t a n o w i l i b y l i s t u d e n c i 65. O b s ł u g ę d w ó c h d z i a ł p i e s z y c h p p o r . Z w i e r z c h o w s k i e g o t w o r z y l i d o r a ź n i e z e b r a n i o c h o tn ic y , t a k ż e g i m n a z j a l i ś c i n i e o b e z n a n i z w o j n ą 66. K a w a l e r i a w b i t w i e 9 i 10 k w i e t n i a b e z p o ś r e d n i e g o u d z i a ł u n i e b r a ł a . M a z u r z y p i l n o w a l i d r o g i d o K a ł u s z y n a u k r y c i z a m a ł y m w z g ó r z e m i p a t r o l o w a l i l i n i ę L i w c a a ż d o P r o s z e w a ( n a p o ł u d n i e o d W y s z k o w a ) 67. D o w ó d c y , k t ó r y m p r z y s z ł o z m i e r z y ć s i ę n a d L i w c e m , n i e b y l i a m a t o r a m i . W . A n d r y c h i e w i c z ( 4 4 l a t a ) m i a ł z a s o b ą s ł u ż b ę w a r m i i p r u s k i e j ( 1 8 0 2 - 1 8 0 6 ) i a r m i i K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o . W s z e r e g a c h t e j d r u g i e j b i ł s i ę w k a m p a n i a c h 1 8 0 7 , 1 8 0 9 , 1 8 1 2 i 1 8 1 3 r o k u . A w a n s o w a ł o d s t o p n i a p o r u c z n i k a d o s z e f a b a t a l i o n u . W a r m i i K r ó l e s t w a P o l s k i e g o o b j ą ł d o w ó d z t w o 3 . p u ł k u p i e c h o t y li n i o w e j i d o s ł u ż y ł s i ę s t o p n i a p u ł k o w n i k a . P o w y b u c h u p o w s t a n i a a w a n s o w a ł 1 7 m a r c a 1 8 3 1 r. n a s t o p i e ń g e n e r a ł a b r y g a d y ( d o w o d z i ł b r y g a d ą w 2 . d y w i z j i p i e c h o t y ) . Z j e g o c e c h c h a r a k t e r u z w r a c a n o u w a g ę n a o g ł a d ę , w a l e c z n o ś ć , o d w a g ę , a l e t e ż „ n i e u s t ę p l i w o ś ć ”6 8 . O P i n a b e l u n i e w i e m y z b y t w i e l e . U c z e s t n i c z y ł w w o j n a c h n a p o l e o ń s k i c h t a k j a k w i ę k s z o ś ć w y ż s z e j r o s y j s k i e j k a d r y d o w ó d c z e j w a l c z ą c e j z P o l a k a m i w 1 8 3 1 r o k u 69. G e n e r a ł W . A n d r y c h i e w i c z s z y k o w a ł s i ę d o o b r o n y p r z e p r a w y . D o b r o w o l n i e o p u ś c i ł W ę g r ó w i t r z y m a ł o d d z i a ł n a l e w y m b r z e g u L i w c a . N a p r a w y m , w c e l u o b r o n y d o s t ę p u d o g r o b l i , k a z a ł s y p a ć s z a n i e c w f o r m i e r e d a n u 70 ( p a t r z s z k i c 3 ) i u m i e ś c i ł w n i m d w ie k o m p a n i e ( p ó ł b a t a l i o n u ) 2 0 . p u ł k u p i e c h o t y 71. G e n . P i n a b e l d o t a r ł d o W ę g r o w a o ś w i c i e 9 k w i e t n i a 72 i n a t y c h m i a s t z b l i ż y ł s i ę d o p r z e p r a w y . A n d r y c h i e w i c z o t w o r z y ł o g i e ń z d w ó c h d z i a ł , k t ó r e z a j ę ł y p o z y c je z l e w e j s t r o n y g r o b l i n a l e w y m b r z e g u L i w c a 73, a p i e c h o t ę r o z w i n ą ł w t y r a l i e r a c h w z d ł u ż b r z e g u r z e k i , s k ą d w r a z z a r t y l e r i ą p r ó b o w a ł a d o s i ę g n ą ć r o s y j s k i c h p i e c h u r ó w .
64 Strzeżek, Ofensywa, s. 191, przypis. Pułk bił się już pod Grochowem (Oss., m f 89c, n r 791). 65 L. Orpiszewski, K ilk a w spom n ień (182 9 -1 8 4 4 ), Rocznik Towarzystw a H istoryczno-Lite rackiego w P aryżu, 1867/1868, s. 303.
66 U m iński, op. cit., s. 72.
67 Oss., 89b, n r 1046, sześć plutonów w „nieustannym ruchu, patrolow aniem gorliwie i skutecznie zajęte były”; D rewnicki, op. cit., s. 165.
68 P rądzyński, P a m ię tn ik i, t. 2, s. 160-161; M. Tarczyński, G eneralicja p o w s ta n ia lis to p a dowego, W arszaw a 1988, s. 176, 204, 273; R. Bielecki, S ło w n ik biograficzn y oficerów p o w sta n ia listopadow ego, t. 1, W arszaw a 1995, s. 145-146.
69 W 1831 r. dowodził 3. bry g ad ą w 24. dywizji piechoty VI K orpusu Piechoty. Prądzyński, P a m iętn ik i, t. 4, s. 50.
70 Był to „dw uram nik” (redan). J a k sam a nazw a w skazuje, m iał dw a ram iona rozchodzące się pod pew nym kątem . Ten typ fortyfikacji nazyw ano też „strzałczanem ” (Fleche, flesz). R eda ny były przydatne m.in. w obronie dostępu do grobli i m ostu. F. Meciszewski, F ortyfikacja polow a, W arszaw a 1825.
71 AMWP, rk p s 19067, s. 475; Prądzyński, P a m iętn ik i, t. 2, s. 158.
72 W Wyszkowie zostaw ił 150 żołnierzy z b a ta lio n u zbiorczego 25. dyw izji piechoty i 13 ułanów z p u łk u Tatarskiego ułanów.
Flesz
Szkic 3. Redan (Dwuramnik)
P o l a c y p r a w d o p o d o b n i e z a j m o w a l i t e ż p o z y c j e n a w y s p i e r z e c z n e j , s k ą d m o g l i w s p i e r a ć o b r o ń c ó w s z a ń c a . P i n a b e l n i e z a m i e r z a ł p r z e c i ą g a ć w a l k i . J e g o d z i a ł a n a t y c h m i a s t o t w o r z y ł y o g i e ń p r a w d o p o d o b n i e d o p o l s k i e j b a t e r i i , a d w i e r o t y j e g r ó w , w s p a r t e p r z e z b a t a l i o n s a p e r ó w , o p a n o w a ł y s z a n i e c , b i o r ą c d o n i e w o l i 9 2 j e g o o b r o ń c ó w ( z g i n ą ł p p o r . M a t c z y ń s k i ) 74. R o s y j s k a p i e c h o t a o ś m i e l o n a s u k c e s e m w p a d ł a n a p i e r w s z y ( w s c h o d n i ) m o s t , a l e w y p a r ł a i c h s t a m t ą d c e l n y m o g n i e m p o l s k a a r t y l e r i a i p i e c h u r z y z 1 3 . i 2 0 . p u ł k u r o z m i e s z c z e n i n a w y s p i e i w z d ł u ż b r z e g u r z e k i . A n d r y c h i e w i c z b y ł p r z e k o n a n y , ż e R o s j a n o m z a l e ż a ł o n a z d o b y c i u , a n i e n a z n i s z c z e n i u p r z e p r a w y 75. P o s t a n o w i ł w i ę c b r o n i ć j e j t y m , co m i a ł p o d d o s t a t k i e m - p i e c h o t ą . T r z y m a ł j ą n a g r o b l i l u b w j e j p o b l i ż u , n a r a ż a j ą c n a p o w a ż n e s t r a t y . N i e m ó g ł w y c o f a ć o d d z i a ł u p o z a z a s i ę g d z i a ł r o s y j s k i c h ( n a w z g ó r z a n a p ó ł n o c o d t r a k t u ) , g d y ż t y m s a m y m o t w o r z y ł b y P i n a b e l o w i d r o g ę n a l e w y b r z e g . B e z p o ś r e d n i u d z i a ł w t e j f a z i e b i t w y b r a l i t y l k o ż o ł n i e r z e p o ls c y d y s p o n u j ą c y k a r a b i n a m i . K o s y n i e r z y , k t ó r z y j a k w i a d o m o b y l i l i c z n i w 2 0 . p u ł k u , t y l k o „ m a n e w r o w a l i p o d g ó r ę n a c z y s t y m p o l u ” , d e m o n s t r u j ą c g o t o w o ś ć d o o d p a r c i a n a t a r c i a r o s y j s k i e j p ie c h o t y , g d y b y z d e c y d o w a ł a s i ę n a a t a k . T e n m o m e n t b i t w y b a r d z o p l a s t y c z n i e o d d a ł w s w o i c h p a m i ę t n i k a c h L e o n D r e w n i c k i , k t ó r y z j a w i ł s i ę p r z y p r z e p r a w i e l i w s k i e j p o p o ł u d n i u 9 k w i e t n i a . W i d z i a ł o n z e w z g ó r z a „ d w ie m a ł e k o l u m n y m o s k i e w s k i e j p ie c h o t y , s t o j ą c e d a l e k o w p o l u [ n a p r a w y m b r z e g u - T .S ] i m o ż e d w a s z w a d r o n y k a w a l e r i i n a b i a ł y c h k o n i a c h [ T a t a r s k i p u ł k u ł a n ó w - T .S .]. S t a ł y t a k d a l e k o , ż e k u l a a r m a t n i a n i e m o g ł a d o s i ę g n ą ć . W i d z i a ł e m , ż e n a s z a p i e c h o t a s t o i n a g r o b l i i k o s y n i e r z y m a n e w r u j ą p o d g ó r ę . W i d z i a ł e m , j a k m o s k i e w s k i e k u l e k o l u m n y k o s y n i e r ó w p r z e c h o d z i ł y i n a r a z p o k i l k u n a s t u l u d z i w y r y w a ł y . W i d z i a ł e m , j a k m o s k i e w s k i e g r a n a t y w k o l u m n y k o s y n i e r ó w p a d a ł y i p ę k a ł y , i p o k i l k u i k i l k u n a s t u k ł a d l i ”76.
74 AMWP, rk p s 19067, s. 476; Oss., m f 89d, n r 1043, „w darły się kolum ny do okopu przedmostowego”; Sm it, op. cit., s. 85.
75 Oss., m f 89d, n r 1043; Źródła, t. 2, s. 176, Rosjanie nie sforsowali Liwca „pomimo wszelkich w ysileń”.
R o s j a n i e , d y s p o n u j ą c c i ę ż s z y m i d z i a ł a m i , b y l i p a n a m i p o l a b i t w y . P i n a b e l p r a w d o p o d o b n i e p o s t a w i ł d z i a ł a p r z e d g r o b l ą i z b i e r a ł y o n e k r w a w e ż n iw o , p r z e z k i l k a g o d z i n s t r z e l a j ą c k u l a m i , g r a n a t a m i i k a r t a c z a m i d o p o l s k i c h o d d z ia ł ó w . P o c i s k i w y r y w a ł y z s z e r e g ó w w i e l u ż o łn i e r z y . N a s z c z y t g r o b l i i d r o g ę p o l s c y o f i c e r o w i e w y p r o w a d z a l i k o m p a n i ę p o k o m p a n i i , k t ó r e R o s j a n i e r a z i l i k r z y ż o w y m o g n i e m k a r t a c z y . D o w ó d c y m u s i e l i d a w a ć p r z y k ł a d s w o i m p o d k o m e n d n y m . A n d r y c h i e w i c z c a ł y c z a s b y ł o b e c n y p r z y p r z e p r a w i e . P o d o b n o p r z e c h o d z i ł s i ę p o g r o b l i z c y g a r e m w u s t a c h . Z a s k a k i w a ł s w o b o d ą z a c h o w a n i a 77. P o d c z a s k i , c h o l e r y k z n a t u r y , „ c h u d y , ły s y , n a d z w y c z a j n e r w o w y , w i e l k i e j o d w a g i i n i e p o s p o l i t e j i n t e l i g e n c j i . . . ” , z b i e g a ł z m o s t u „z o d k r y t ą g ł o w ą n a j c z ę ś c i e j , k u s w e m u p u ł k o w i s t o j ą c e m u o p o d a l , i b i o r ą c k o m p a n i ę j e d n ą p o d r u g i e j , k t ó r e s a m , d o b y w s z y s z p a d y , p o d w ó j n y m k r o k i e m p r o w a d z i ł w o g i e ń , l u z u j ą c b i j ą c e p o p r z e d n i o ”78. P i n a b e l u s i ł o w a ł o g n i e m d z i a ł o d r z u c i ć P o l a k ó w o d p r z e p r a w y , a b y u m o ż l i w i ć s a p e r o m z n i s z c z e n i e m o s tó w . Z u p e ł n i e m u t o n i e w y s z ło . J e g o b ł ą d p o l e g a ł n a t y m , iż p o d p r o w a d z i ł d z i a ł a z b y t b l i s k o p r z e p r a w y , n a r a ż a j ą c j e n a o g i e ń s ł a b s z e j i m n i e j l i c z n e j p o l s k i e j a r t y l e r i i 79. T o P o l a c y z a c z ę l i d o m i n o w a ć n a p l a c u b o j u . D w a d z i a ł a 4 - f u n t o w e w y g r a ł y p o j e d y n e k z c z t e r e m a 6 - f u n - t ó w k a m i i j e d n o r o g a m i ć w i e r ć p u d o w y m i . T r z y d z i a ł a r o s y j s k i e z o s t a ł y u s z k o d z o n e , c o p r z y z n a ł n a w e t s a m P i n a b e l 80. S i ł a p o l s k i e j p i e c h o t y p r z y p r z e p r a w ie r o s ł a . D o p i e c h u r ó w 1 3 . i 2 0 . p u ł k u d o ł ą c z y l i u z b r o j e n i m i e s z c z a n i e z J a d o w a , c h ł o p i i k o n n a s z l a c h t a p r z y p r o w a d z o n a m . i n . p r z e z s e t n i k a s t r a ż y b e z p i e c z e ń s t w a L e o n a D r e w n i c k i e g o , k t ó r y s a m d o w o d z i ł o d d z i a ł e m z ło ż o n y m z e s t r z e lc ó w , g a j o w y c h i K u r p i ó w . R o s j a n i e d o s t r z e g l i t e p o s i ł k i . Z r o b i ł a n a n i c h w r a ż e n i e d u ż a l i c z b a u z b r o j o n y c h c h ł o p ó w 81. P o l s k a p i e c h o t a z b l i ż y ł a s i ę d o d o l i n y r z e c z n e j , r o z s y p a ł a w ł o z i n i e w z d ł u ż b r z e g u i i n t e n s y w n y m o g n i e m k a r a b i n ó w o d r z u c i ł a j e g r ó w r o s y j s k i c h o d p r a w e g o b r z e g u . P i n a b e l z m u s z o n y b y ł w e s p r z e ć j e g r ó w s a p e r a m i , k t ó r z y o s t a t e c z n i e w y p a r l i P o l a k ó w o d r z e k i . D o w i e c z o r a P i n a b e l n ic z e g o w ię c e j n i e o s i ą g n ą ł . M a j ą c u s z k o d z o n e t r z y d z i a ł a , w y c o f a ł s i ę d o W ę g r o w a . J e g o s a p e r z y n i e z d o ł a l i z n i s z c z y ć m o s t u w s c h o d n i e g o . Z a p e w n e „ p o r ą b a l i ” c z ę ś ć p o k ł a d u j e z d n i , a l e n i e m o g l i n a t r w a ł e g o u s z k o d z i ć , p a l ą c l u b n i s z c z ą c l e g a r y i p a l e p o d p o r y 82. A n d r y c h i e - w ic z n i e z a m i e r z a ł ś c i g a ć s w o je g o p r z e c i w n i k a . P o l e c i ł ś c i ą g n ą ć z m o s t u o c a l a ł e d e s k i p o k ł a d u i z b u d o w a ć z n i c h b a r y k a d ę n a w y s p i e . Z o s t a w i ł p r z y n ie j 77 P rądzyński, P a m iętn ik i, t. 2, s. 160.
78 O rpiszew ski, op. cit., s. 302-303. D rew nicki bardzo rad y k a ln y w swoich osądach podobno w idział A ndrychiew icza, ja k k ry ł się za słupem „na wpół pijany”. D rew nicki, op. cit., s. 165, 169.
79 W swoim raporcie pisał, że Polacy m ieli 3 działa. Z kolei Andrychiewicz naliczył aż 7 dział po stronie rosyjskiej. AMWP, rk p s 19067, s. 476; Oss., m f 89d, n r 1043.
80 AMWP, rkps 19067, s. 476. Andrychiewicz tw ierdził, że jego artylerzyści zdem ontowali dw a działa rosyjskie.
81 AMWP, rk p s 19067, s. 476; D rewnicki, op. cit., s. 164-165. W Jadow ie stacjonow ały też dwie kom panie 20. pułku. Możliwe więc, że i one dołączyły do obrońców przeprawy.
p i e c h o t ę , a w r e z e r w i e n a g r o b l i 2 k o m p a n i e 2 0 . p u ł k u . R e s z t ę k o l u m n y w y c o f a ł n a n o c p o d L i w 83. O c a l i ł p r z e p r a w ę , a l e z a t e n s u k c e s z a p ł a c i ł s ło n o . P o l e g ł p p o r . L e o p o l d M a t c z y ń s k i z 2 0 . p u ł k u , 8 o f i c e r ó w b y ło r a n n y c h ( j e d n e m u z n i c h a m p u t o w a n o n o g ę ) , 4 0 ż o ł n i e r z y z a b i t y c h , a 1 0 0 r a n n y c h . A n d r y - c h i e w i c z u w a ż a ł , ż e t a k d u ż e s t r a t y s p o w o d o w a ł b r a k a r t y l e r i i , g d y ż „ p o m i m o n a j d z i e l n i e j s z e g o s t r z e l a n i a t r u d n o b y ł o t a k z n a c z n e j l i c z b ie o d p o w i e d z i e ć ” . D z i a ł a w y s t r z e l a ł y z r e s z t ą g r o s a m u n i c j i i z o s t a ł o i m t y l k o p o 3 0 ł a d u n k ó w 84. B r a k o w a ł o a m u n i c j i n i e t y l k o d o d z i a ł , a l e t e ż k a r a b i n ó w . A n d r y c h i e w i c z z w r ó c i ł s i ę o p o m o c d o g e n . A n d r z e j a R u t t i e w K a ł u s z y n i e i g e n . Ł u b i e ń s k i e g o w B o j m i u . P o z a t y m li c z y ł n a n a d e j ś c i e o b i e c a n e j p r z e z U m i ń s k i e g o p i e c h o t y i d z i a ł 85. J e d n a k z a m i a s t p o m o c y w o b r o n i e o t r z y m a ł r o z k a z p o d j ę c i a d z i a ł a ń z a c z e p n y c h . W z w i ą z k u z z a p l a n o w a n ą o p e r a c j ą g ł ó w n e j a r m i i p o l s k i e j p r z e c i w k o r o s y j s k i m o d d z i a ł o m z k o r p u s u g e n . R o s e n a , r o z l o k o w a n y m m i ę d z y r z e k ą K o s t r z y ń a S i e d l c a m i , m i a ł 1 0 k w i e t n i a j a k o s t r a ż p r z e d n i a k o r p u s u U m i ń s k i e g o p r z e j ś ć L i w ie c , g d y t y l k o u s ł y s z y o d g ł o s y w a l k i o d S i e d l e c , i p o m a s z e r o w a ć d o M o k o b ó d ( 1 5 k m n a p o ł u d n i o w y w s c h ó d o d L i w a ) w s t r o n ę C h o d o w a , a b y o d c i ą ć n i e d o b i t k o m R o s e n a d r o g ę o d w r o t u n a p ó ł n o c k u B u g o w i . U m i ń s k i n i e m ó g ł w z i ą ć c z y n n e g o u d z i a ł u w o p e r a c j i , g d y ż w i e c z o r e m 9 k w i e t n i a p o w y c z e r p u j ą c y m m a r s z u d o t a r ł d o p i e r o d o S t a n i s ł a w o w a ( 3 0 k m n a z a c h ó d o d L i w a w l i n i i p r o s t e j ) 86. A n d r y c h i e w i c z o d e b r a ł r o z k a z w i e c z o r e m z 9 n a 1 0 k w i e t n i a 1 8 3 1 r. P r a w d o p o d o b n i e o d r a z u p r z y s t ą p i ł d o o d b u d o w y p o k ł a d u j e z d n i n a g ł ó w n y m m o ś c i e i p o n o w n i e w p r o w a d z i ł d o s z a ń c a o d d z i a ł p i e c h o t y . J e d n o c z e ś n i e n a le w o o d L i w a d o S t a r e j W s i (9 k m n a p ó łn o c ) s k i e r o w a ł s i l n y o d d z i a ł p i e c h o t y i k a w a l e r i i , k t ó r y m i a ł r o z p o z n a ć , j a k i e s i ł y r o s y j s k i e z n a j d o w a ł y s i ę w r e j o n i e N u r a , G r a n n e g o i S o k o ł o w a P o d l a s k i e g o 87. R o s j a n i e t a k ż e p r z y g o t o w y w a l i s i ę d o w z n o w i e n i a w a l k i 1 0 k w i e t n i a . G e n . G e i s m a r m u s i a ł p o d j ą ć s t a n o w c z e k r o k i , a b y w s p o m ó c P i n a b e l a w j e g o w a l c e o o d z y s k a n i e k o n t r o l i n a d p r z e p r a w ą l i w s k ą . R a p o r t P i n a b e l a z 9 k w i e t n i a o d e b r a n o j a k s y g n a ł a l a r m o w y . J e g o o d d z i a ł p o n i ó s ł s t r a t y 88 i n i e m ó g ł p o r a d z i ć s o b i e z P o l a k a m i , k t ó r z y p r z y m i e r z a l i s i ę d o r o z p o c z ę c i a d z i a ł a ń n a p r a w y m b r z e g u L i w c a ( z a g r o ż o n y b y ł W ę g r ó w i S o k o ł ó w P o d 83 Oss., m f 89d, n r 1046. 84 O ss., m f 89d, n r 1043, 1046; P rą d z y ń s k i, P a m ię tn ik i, t. 2, s. 160, 40 zabitych i 60 rannych; Drewnicki, op. cit., s. 166, Leon Drewnicki szacował s tra ty Andrychiew icza n a 300 żołnierzy. Je d e n oficer zginął, a 16 odniosło ran y od k u l i granatów. D rewnicki dość szczegółowo opisuje los ran n y ch po bitwie.
85 Prądzyński, P a m iętn ik i, t. 2, s. 160, „Prosił o n ią n a w szystkie strony”. 86 Oss., m f 89d, n r 1044; Strzeżek, O fensyw a, s. 163-165, 177-178, 181-185. 87 AMWP, rk p s 19067, s. 476.
88 N iektóre źródła rosyjskie tw ierdzą, iż sam P inabel był ciężko ra n n y w walce 9 IV (Smit, op. cit. s. 85; Puzyrew ski, op. cit., s. 179). B atalion rezerwowy saperów, który 27 m arca liczył 747 żołnierzy, 13 k w ietnia m iał ich 648. Poza tym oddział rosyjski m iał uszkodzoną większość dział. AMWP, rk p s 19067, s. 476.
