Zasiêgi l¹dolodu skandynawskiego w dorzeczu Wis³y wyznaczone na podstawie
petrograficznych badañ glin lodowcowych, w nawi¹zaniu
do izotopowych stadiów tlenowych
Stanis³aw Lisicki*
Ranges of the Scandinavian ice sheet within the Vistula drainage basin according to petrographical studies of tills and correla-tion with oxygen isotopic stages. Prz. Geol., 51: 217–223.
S u m m a r y. Petrographical study of gravels of 5–10 mm in diameter permitted to define regional lithotypes of tills occuring within the Vistula drainage basin area. On the base of lithological and palynological studies 16 stratigraphic lithotypes of tills representing 8 (Narevian, Nidanian, Sanian 1, Sanian 2, Liviecian, Krznanian, Wartanian and Vistulian) were distinguished. Results of studies per-mitted define the maximum extent of particular ice sheets as well as till horizons different age. These ice sheets and tills ranges were correlated with regional stratigraphic scheme of the Pleistocene deposits and isotopic oxygen stages.
Key words: Pleistocene stratigraphy, till lithotypes, extent of the Scandinavian ice sheet, isotopic oxygen stadial, Vistula drainage
basin
Niniejsza praca jest prób¹ przedstawienia zasiêgów poszczególnych nasuniêæ l¹dolodu skandynawskiego okreœlo-nych na podstawie wyników badañ petrograficzokreœlo-nych frakcji drobno¿wirowej (œrednica 5–10 mm) glin lodowcowych, w œcis³ym nawi¹zaniu do stanowisk osadów zbadanych pali-nologicznie. Przedyskutowano proponowany sposób kore-lacji nasuniêæ l¹dolodu z krzyw¹ wskaŸnika izotopów tlenu i chronostratygrafi¹ plejstocenu glacjalnego.
Poni¿sze rozwa¿ania dotycz¹ dorzecza Wis³y i gra-nicz¹cych z nim na obszarze Polski fragmentów dorzeczy Niemna i Prego³y oraz mniejszych rzek wpadaj¹cych do Zalewu Wiœlanego i Ba³tyku (ryc. 1). Analizowany w pra-cy geologiczny materia³ badawczy i porównawczy pocho-dzi ³¹cznie z 346 stanowisk (w tym wykonano: wy³¹cznie badania petrograficzne dla 173 stanowisk, wy³¹cznie bada-nia palinologiczne dla 108 stanowisk oraz ³¹cznie badabada-nia petrograficzne i palinologiczne dla 65 stanowisk, w tym dla 61 — badania palinologiczne osadów interglacjalnych lub interstadialnych). Poddano analizie wyniki badañ materia³u petrograficznego z 224 wiertniczych otworów kartograficznych i 14 ods³oniêæ (³¹cznie z ponad 4 tys. pró-bek osadów — g³ównie glin lodowcowych). Wyniki badañ oko³o 3200 próbek sta³y siê podstaw¹ okreœlenia charakte-rystyki petrograficznej litotypów: lokalnych, regionalnych i stratygraficznych glin lodowcowych plejstocenu dorze-cza Wis³y i granicz¹cego z nim najbli¿szego obszaru (Lisicki, 2003). Podstaw¹ niniejszego opracowania s¹ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych geologów, którzy wykonali te badania przede wszystkim dla potrzeb realizacji arkuszy Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 ([W:] Lisicki, 2003). Pos³u¿ono siê wyni-kami badañ palinologicznych ze 173 stanowisk.
Do tej pory zasiêgi l¹dolodu by³y wyznaczane metoda-mi petrograficznymetoda-mi w bardzo ograniczony sposób. Dla Polski zachodniej, m.in. Czerwonka & Krzyszkowski (1997) przedstawili przybli¿one rozprzestrzenienie pozio-mów glin lodowcowych w oparciu o badania frakcji drob-no¿wirowej na obszarze od Niziny Œl¹skiej po Nizinê Szczeciñsk¹. Przynale¿noœæ stratrygraficzna glin lodowco-wych by³a okreœlana równie¿ w oparciu o badania tzw. era-tyków przewodnich, czyli charakterystycznych ska³ krystalicznych. Jednak badania t¹ metod¹ ¿wirów frakcji
g³ównie 10–60 mm, pobieranych tylko z ods³oniêæ, dotyczy³y jedynie najm³odszych poziomów glin lodowcowych na danym obszarze (m. in. Nunberg, 1971; Górska, 2000; Czubla, 2001).
Metodyka badañ
Historia badañ litologicznych i petrograficznych glin lodowocowych, tak¿e w ujêciu historycznym, zosta³a przedstawiona w opracowaniu Lisickiego (2003). Omó-wiono tu szeroko metodykê okreœlania charakterystyki petrograficznej glin lodowocowych w oparciu o badania ¿wiru frakcji drobno¿wirowej, g³ównie z rdzeni wiertni-czych otworów kartograficznych oraz wyznaczania litoty-pów regionalnych i stratygraficznych. Litotypy regionalne glin lodowcowych zosta³y wyznaczone i scharakteryzowa-ne dla 18 obszarów cz¹stkowych (bêd¹cych niniejszymi dorzeczami lub fragmentami niniejszych dorzeczy w obrê-bie obszaru badañ — [W:] Lisicki, 2003), g³ównie na pod-stawie cech petrograficznych, w tym analizy zespo³u ska³ lokalnych. Przewodnim wskaŸnikiem litotypu stratygra-ficznego jest zespó³ wspó³czynników petrograficznych O/K-K/W-A/B ([W:] Lisicki, 2003), obliczony na podsta-wie procentowej zawartoœci ska³ skandynawskich w ¿wiro-wej frakcji 5–10 mm (Rzechowski, 1974). Sformu³owanie pojêcia litotypu stratygraficznego wi¹¿e siê nieod³¹cznie z nawi¹zaniem jego pozycji litostratygraficznej do zbada-nych palinologicznie osadów interglacjalzbada-nych, a wiêc z powi¹zaniem litostratygrafii z palinostratygrafi¹.
Rozprzestrzenienie glin lodowcowych badanego obsza-ru okreœlono na podstawie wyników analizy badañ petrogra-ficznych tych glin przewa¿nie du¿ej mi¹¿szoœci, rzadziej pojedynczych próbek pobranych z rdzeni wiertniczych. Mimo, i¿ najprzydatniejszym do okreœlania litotypów, a tym samym litostratygrafii, jest glina wytopnieniowa, to do tej pory nie stwierdzono istotnych ró¿nic w sk³adzie petrogra-ficznym ró¿nych typów genetycznych równowiekowych glin lodowocowych.
Przeanalizowano i porównano wyniki badañ petrogra-ficznych wykonanych dla wybranych z obszaru badañ 5 wiertniczych otworów kartograficznych, dla których otrzymano pozytywne wyniki badañ palinologicznych osa-dów interglacja³u mazowieckiego: Poznañ 1 (10/C), Myszad³a (13/F), Koczarki (10/M), Wêgorzewo III (15/M) i Cz¹stkowo (8/S) — (ryc. 1). Osady interglacja³u mazo-wieckiego s¹ najwa¿niejszymi stratygraficznie utworami
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; slis@pgi.waw.pl
dla dorzecza Wis³y, gdy¿ rozdzielaj¹ ró¿ne pod wzglêdem petrograficznym typy petrograficzne glin lodowcowych (starsze — o wysokiej i m³odsze — o niskiej zawartoœci ¿wiru ska³ lokalnych). Okreœlono cechy petrograficzne, wystêpuj¹cych w tych otworach, trzech charakterystycz-nych i bardzo odmiencharakterystycz-nych litotypów lokalcharakterystycz-nych. Najwiêksze ró¿nice w ich sk³adzie petrograficznym zaznaczaj¹ siê w zawartoœci ¿wiru ska³ pó³nocnych (skandynawskich). Lito-typy te wystêpuj¹ równie¿ w innych otworach kartograficz-nych na wyznaczokartograficz-nych w opracowaniu obszarach badawczych. Glina najstarszego, analizowanego litotypu S1
wystêpuje w wybranych profilach poni¿ej osadów intergla-cja³u mazowieckiego, glina starszego litotypu G1i G2
(ró¿-ni¹ siê one zawartoœci¹ ¿wiru ska³ lokalnych i nieco odmienn¹ pozycj¹ stratygraficzn¹) znajduje siê równie¿ poni¿ej osadów interglacjalnych, lecz powy¿ej pierwszego litotypu, a glina m³odszego litotypu O2— powy¿ej tych
osa-dów. Dla zbioru liczb charakteryzuj¹cych ka¿dy litotyp obliczono przedzia³ ufnoœci dla prawdopodobieñstwa rów-nego 95%. Otrzymane wyniki spe³niaj¹ warunek rozk³adu normalnego.
Obliczone przedzia³y ufnoœci dla tych litotypów nie zazêbiaj¹ siê, a wiêc statystycznie przedstawiaj¹ ró¿ne zbiory liczb i nie mog¹ reprezentowaæ tych samych litoty-pów. Jednoczeœnie jest to sytuacja, w której jest spe³niony warunek wiarygodnoœci obliczonych wspó³czynników petro-graficznych, gdy¿ otrzymane dane wskazuj¹ na statystyczn¹ istotnoœæ ró¿nic pomiêdzy uzyskanymi wynikami dla
0 50 100 km
stanowiska, dla których wykonano badania petrograficzne glin lodowcowych i badania palinologiczne osadów interglacjalnych lub interstadialnych, w tym wybrane otwory kartograficzne (wraz z numeracj¹)
sites with till petrographic examinations and palynological examinations of interglacial or interstadial sediments, including selected cartographic boreholes with their symbols
stanowiska, dla których wykonano badania petrograficzne glin lodowcowych
sites with till petrographic examinations
stanowiska, dla których wykonano badania palinolo-giczne osadów interglacjalnych lub interstadialnych
sites with palynological studies of interglacial or interstadial sediments
granica obszaru badañ
boundary of the study area
granica Polski
state boundary
granica dorzecza Wis³y
boundary of the Vistula drainage basin BIA£YSTOK BYDGOSZCZ LUBLIN KRAKÓW RZESZÓW WARSZAWA GDAÑSK OLSZTYN 10/C 13/F 8/S 15/M 10/M 10/M
Ryc. 1. Po³o¿enie obszaru badañ i lokalizacja stanowisk
badaw-czych; 10/C — Poznañ 1, 13/F — Myszad³a,10/M — Koczarki, 15/M — Wêgorzewo III, 8/S — Cz¹stkowo, R. — Radunia, W. — Wierzyca, L. — Liwa, S.P. — Skrwa Pó³nocna, S. — Skrwa Po³udniowa, Ro. — Rospuda
Fig. 1. Location of the study area and location of study sities
1,4-0,8-1,2 0,9-1,2-0,7 2,1-0,5-1,8 1,4-0,8-1,1 0,9-1,4-0,7 2,1-0,5-1,7 1,5-0,8-1,2 1,2-1,0-0,9 1,4-0,8-1,2 2,1-0,6-1,8 2,9-0,4-2,6 2,6-0,5-2,0 1,5-0,7-1,2 1,4-0,8-1,2 2,0-0,6-1,6 2,4-0,5-1,7 35-43-5-4-2-2-3 29-35-5-3-8-3-12 34-27-4-5-9-2-10 25-45-7-3-5-2-7 31-36-5-4-6-2-6 38-28-3-5-7-3-6 28-49-8-4-2-3-3 34-32-5-5-6-3-7 33-40-7-3-3-2-6 32-33-10-4-3-2-10 26-37-14-3-5-3-9 22-56-8-3-2-2-4 25-55-4-5-3-2-1 35-45-5-4-2-2-2 29-48-6-4-3-2-3 24-47-6-6-7-3-3
Zlodowacenie albo interglacja³*
Glaciation or interglacial* S t r a t y g r a f i a S t r a t i g r a p h y eemski* Eemian* zbójna* Zbojnian* mazowiecki* Mazovian* ferdynandowski* Ferdynandovian* ma³opolski*? Malopolanian*? augustowski* Augustovian* C Wspó³czynniki petrograficzne Petrographical coefficients O/K - K/W - A/B m³odszyB younger 3 m³odszyW younger 2 m³odszyO younger 2 m³odszyG younger 2 m³odszyS younger 2 m³odszyN younger 2 m³odszyA younger 2 starszyB older 2 starszyW older 1 starszyO older 1 starszyG older 1 starszyS older 1 starszyN older 1 starszyA older 1 najstarszyB the ldesto 1 O/KK/WA/B 2 1
Œrednie zawartoœci ¿wirów (%)
Mean contents of gravels (%)
Kr-W -D -P -W -P -MP P P L L L Kr WLPL DP WP PP ML Litotyp Lithotype wis³y Vistulian nidy Nidanian narwi Narevian sanu 1 Sanian 1 liwca Liwiecian lubawski*? Lubavian*? krzny Krznanian warty Wartanian sanu 2 (wilgi) Sanian 2
Ryc. 2. Charakterystyka petrograficzna litotypów
stratygraficz-nych glin lodowcowych dorzecza Wis³y i jego najbli¿szych oko-lic w nawi¹zaniu do proponowanej stratygrafii glacjalnego plejstocenu tego obszaru; O/K-K/W-A/B wspó³czynniki petro-graficzne: O — suma ska³ osadowych, K — suma ska³ krysta-licznych i kwarcu, W — suma ska³ wêglanowych, A — suma ska³ nieodpornych na niszczenie, B — suma ska³ odpornych na niszczenie (ska³y skandynawskie); ska³y skandynawskie: Kr —
krystaliczne, Wp— wapienie, Dp— dolomity, Pp— piaskowce i
kwarcyty; ska³y lokalne: WL— wapienie i margle, PL— piaskowce,
ML— mu³owce i i³owce
Fig. 2. Petrographical characteristics of the till stratigraphic
lithotypes in the Vistula drainage basin and its environs and
pro-posed glacial Pleistocene stratigraphy of this area;
O/K-K/W-A/B petrographical coefficients: O — total sedimen-tary rocks, K — total of crystalline rocks and quartz, W — total of carbonate rocks, A — total of no-resistant rocks, B — total of
resistant rocks (Scandinavian rocks); Scandinavian rocks: Kr—
crystalline rocks, Wp— limestones, Dp— dolomites, Pp—
sand-stones and quartzites; local rocks: WL— limestones and marls,
wystêpuj¹cych obok siebie (w tym samym profilu) poszczególnych litotypów lokalnych (Rzechowski, 1971). Przeanalizowane wartoœci wspó³czynników petrograficz-nych powy¿szych litotypów glin lodowcowych, w nawi¹zaniu do ich po³o¿enia w stosunku do zbadanych palinologicznie osadów interglacja³u mazowieckiego, s¹ podstaw¹ stratygraficznej korelacji glin dla wyró¿nionych cz¹stkowych obszarów badawczych dorzecza Wis³y (Lisicki, 2003). S¹ to przewodnie poziomy glin lodowco-wych dla tego dorzecza. Pozycja wystêpowania tych 3 g³ównych litotypów i osadów interglacja³u mazowieckiego umo¿liwia wzajemne okreœlenie stratygraficznego zalegania pozosta³ych poziomów glin lodowcowych oraz innych osa-dów interglacjalnych i interstadialnych (por. Lisicki, 2003).
Dla ró¿nych obszarów ca³ego dorzecza Wis³y charakte-rystyka petrograficzna porównywalnych litotypów regio-nalnych glin lodowcowych, dla czêœci których pozycjê stratygraficzn¹ okreœlaj¹ osady zbadane palinologicznie, jest bardzo zbli¿ona do siebie (Lisicki, 2003). Na podstawie wyników badañ petrograficznych i palinlogicznych otrzy-manych z obszaru badañ wyró¿niono 16 stratygraficzych litotypów glin lodowcowych (ryc. 2). Ich pozycja litostraty-graficzna wydaje siê dobrze okreœlona dla ka¿dego z wyró¿-nionych obszarów i dla ca³ego dorzecza Wis³y, ³¹cznie z przylegaj¹cymi czêœciami zlewni Niemna, Prego³y i mniej-szych rzek uchodz¹cych bezpoœrednio do Ba³tyku.
Zasiêgi l¹dolodów w dorzeczu Wis³y
Na analizowanym obszarze mo¿na wyró¿niæ gliny lodowcowe 16 nasuniêæ l¹dolodu, które nast¹pi³y w czasie 8 zlodowaceñ oraz osady interglacjalne i ciep³ych intersta-dia³ów (ryc. 2 i 4). W ró¿nych obszarach dorzecza Wis³y iloœæ glin lodowcowych o odmiennych litotypach petrogra-ficznych jest zró¿nicowana. Jest to spowodowane nie tylko zró¿nicowanym zasiêgiem poszczególnych transgresji l¹dolodu. Jest to równie¿ wynik niezachowania siê (np. w wyniku erozji) niektórych poziomów glin w poszczegól-nych obszarach, jak i prawdopodobnie selektywnego wyboru otworów kartograficznych, których profile i wyni-ki badañ zosta³y przeanalizowane.
Okreœlenie charakterystyki litotypów stratygraficz-nych glin lodowcowych dorzecza Wis³y i jego najbli¿szego otoczenia, pozwoli³o na wytyczenie granic wystêpowania tych litotypów. Granice te w przybli¿eniu mog¹ pokrywaæ siê z maksymalnym zasiêgiem l¹dolodu skandynawskiego poszczególnych zlodowaceñ i stadia³ów (ryc. 3).
Zasiêg wystêpowania gliny lodowcowej o litotypie A1,
starszego stadia³u zlodowacenia narwi, przebiega przez obszar Wy¿yny Lubelskiej i dalej na pó³nocny zachód mniej wiêcej wzd³u¿ doliny Wis³y i przez Pojezierze Wschodniopo-morskie. Najbardziej wysuniêtymi na po³udnie profilami s¹ stanowiska w dorzeczach: Wieprza i Bugu. Granica ta w przy-bli¿eniu odpowiada zasiêgowi l¹dolodu zlodowacenia narwi
przedstawionego przez Lindnera i Marksa (1994). Najnowsze badania geologiczne prowadzone w rejonie na po³udniowy wschód od Warszawy (w tym otrzymane wyniki badañ po³o¿e-nia w osadach granicy zmiany polaryzacji magnetycznej Brun-hes/Matuyama) sugeruj¹ mo¿liwoœæ poprowadzenia granicy zasiêgu najstarszego nasuniêcia l¹dolodu na pó³noc od doliny dolnego Wieprza (¯arski — inf. ustna).
Przybli¿ony zasiêg wystêpowania gliny o litotypie A2,
m³odszego stadia³u zlodowacenia narwi, biegnie przez Wy¿ynê Lubelsk¹ i dalej w wid³ach Sanu i Wis³y przybiera kszta³t lobu, a nastêpnie kieruje siê na po³udnie od doliny œrodkowej i dolnej Pilicy. Przedstawiona granica jest zasiê-giem wyznaczonym po raz pierwszy. Jednak najnowsze badania geologiczne prowadzone w rejonie na po³udniowy wschód od Warszawy sugeruj¹, ¿e byæ mo¿e granica wystêpowania tej gliny ma przebieg bardziej skompliko-wany, a obszar na pó³noc od doliny dolnego Wieprza nie zosta³ przykryty l¹dolodem m³odszego stadia³u zlodowa-cenia narwi (¯arski — inf. ustna).
Po³udniowy zasiêg wystêpowania gliny o litotypie N1 jest granic¹ starszego stadia³u zlodowacenia nidy. Prze-biega ona prawie równole¿nikowo przez obszar Wy¿yny Lubelskiej i przez po³udniowe przedpole Gór Œwiêtokrzyskich. Tak wyznaczona granica pokrywa siê z zasiêgiem l¹dolodu zlodowacenia nidy wytyczonym przez Lindnera i Marksa (1994), a tak¿e na odcinku od zachodniej granicy dorzecza Wis³y do doliny Wieprza przedstawionym w pracy Lindne-ra i in. (2001).
Zasiêg wystêpowania gliny o litotypie N2 m³odszego stadia³u zlodowacenia nidy biegnie przez obszar Kotliny Sandomierskiej i w kierunku zachodnim na po³udnie od Gór Œwiêtokrzyskich. Granica ta, z ma³ymi zmianami, pokrywa siê z zasiêgiem zlodowacenia San 1 wyznaczo-nym przez Lindnera i Marksa (1994).
Po³udniowy zasiêg wystêpowania gliny o litotypie S1,
starszego stadia³u zlodowacenia sanu 1, jest przybli¿on¹ granic¹ maksymalnego zasiêgu l¹dolodu skandynawskie-go w dorzeczu Wis³y i przebiega u podnó¿a Karpat. Jest to granica wyznaczona przez Lindnera i Marksa (1994) dla zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia San 2, a ostatnio, po rewi-zji pogl¹dów, przez Lindnera (2001) dla zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia San 1. W pó³nocno-wschodnim krañcu obszaru badañ nie odwiercono do tej pory profilu z glin¹ tego litotypu le¿¹c¹ in situ. Byæ mo¿e brak tej gliny mo¿na t³umaczyæ silnym niszczeniem powierzchni tego obszaru w okresie interglacja³u ferdynandowskiego.
Przybli¿ony zasiêg wystêpowania gliny o litotypie S2,
m³odszego stadia³u zlodowacenia sanu 1, biegnie dalej na pó³noc od poprzedniej granicy i przebiega wzd³u¿ po³udniowych stoków Roztocza i dalej w kierunku zachod-nim na po³udnie od Wy¿yny Ma³opolskiej. Granica ta jako nowa zosta³a wyznaczona wy³¹cznie na podstawie po³udniowego zasiêgu tego litotypu w analizowanych pro-filach wystêpuj¹cych na obszarze pó³nocnych sk³onów
wy¿yn œrodkowopolskich. Przybli¿ony zasiêg wystê-powania gliny o litotypie G1,
starszego stadia³u zlodowace-nia sanu 2 (wilgi), przebiega wzd³u¿ po³udniowych stoków Wy¿yny Lubelskiej i dalej w kierunku zachodnim na po³udnie od doliny dolnej Pili-cy. Granicê tê wyznaczaj¹ pro-file otworów le¿¹cych na
Symbol litotypu Lithotype Liczba próbek Number of samples Uœrednione wartoœci O/K–K/W–A/B Average Przedzia³y ufnoœci Confidence ranges O2 36 1,98–0,53–1,77 1,91–2,04–0,51–0,55–1,70–1,84 G1+ G2 19 1,31–0,85–1,06 1,25–1,37–0,81–0,89–1,01–1,11 S1 17 0,96–1,21–0,75 0,91–1,01–1,13–1,29–0,70–0,80
Tab. 1. Zestawienie uœrednionych wartoœci wspó³czynników petrograficznych i ich prze-dzia³ów ufnoœci dla wyró¿nionych 3 lokalnych litotypów glin lodowcowych
Table 1. Averaged values of petrographic coefficients and their confidence ranges for the three local lithotypes of glacial tills discerned in this study
zachód od doliny Wieprza i na po³udnie od doliny Pilicy. We wschodniej czêœci granica ta pokrywa siê z zasiêgiem wczeœniej wyznaczonym dla l¹dolodu zlodowacenia odry (Lindner i Marks, 1994), w czêœci zachodniej jest zasiê-giem nowo wyznaczonym. Tak przedstawiona ma zasiêg odmienny od wyznaczonej przez Lindnera (2001) granicy zlodowacenia San 2.
Przybli¿ony zasiêg wystêpowania gliny o litotypie G2,
m³odszego stadia³u zlodowacenia sanu 2 (wilgi), nie jest w pe³ni poznany. Jest wyznaczony na obszarze, gdzie gliny o litotypach G1 i G2 ró¿ni¹ siê wyraŸnie zawartoœci¹
mu³owców lokalnych lub s¹ rozdzielone osadami miêdzy-morenowymi, w tym utworami czerwonego kompleksu ila-stego i rzadziej osadami interstadia³u mr¹gowskiego (g³ównie w œrodkowej i œrodkowo-pó³nocnej czêœci obsza-ru badañ). Wyznaczona przez autora po³udniowa granica m³odszej gliny zlodowacenia wilgi biegnie mniej wiêcej wzd³u¿ doliny Wieprza i Pilicy, a nastêpnie byæ mo¿e skrêca na pó³noc w kierunku Zalewu Wiœlanego. Po zachodniej stronie tej granicy, we wszystkich przeanalizowanych profilach, wystêpuje tylko jeden poziom gliny zlodowacenia wilgi o stosunkowo ma³ych wahaniach zawartoœci ¿wiru mu³owców lokalnych, co uniemo¿liwia ostateczn¹, stadialn¹ klasyfikacjê tej gliny. Praw-dopodobnie wystêpuje tu tylko glina o litotypie G1.
Najbardziej wysuniêty na po³udnie zasiêg gliny o lito-typie C, zlodowacenia liwca, wystêpuje w rejonie ujœcia Pilicy do Wis³y. Na wschodzie biegnie przez Podlasie, a na zachodzie prawdopodobnie na pó³noc od doliny œrodkowej Wis³y i na zachód od doliny dolnej Wis³y. Zasiêg tej gliny na po³udnie jest mniejszy, ni¿ przedstawiony przez Lindne-ra i Marksa (1999) oLindne-raz ¯arskiego (2000).
Przebieg przybli¿onej granicy wystêpowania gliny o litotypie O1, starszego stadia³u zlodowacenia krzny, zosta³
zinterpretowany jako maj¹cy kszta³t lobowy w rejonie œrod-kowej i dolnej doliny Wis³y, co byæ mo¿e jest spowodowane brakiem dostatecznych informacji geologicznych z dorze-cza Drwêcy. Profile z t¹ glin¹ najdalej wysuniête na po³udnie wystêpuj¹ w dorzeczu Pilicy. Najdalej na zachód glina tego litotypu wystêpuje w profilach na obszarze Poje-zierza Kaszubskiego. Przedstawiony zasiêg jest wyznaczo-ny po raz pierwszy.
Po³udniowa granica wystêpowania gliny o litotypie O2,
m³odszego stadia³u zlodowacenia krzny, znajduje siê bar-dziej na po³udnie, ni¿ poprzednia granica. Na po³udniu wyznaczaj¹ go profile w dorzeczach: Kamiennej i Wieprza oraz Pilicy. Zasiêg ten jest zatem mniejszy w kierunku po³udniowym, ni¿ sugeruj¹ to Lindner i Marks (1999), któ-rzy jako pierwsi zdefiniowali pojêcie zlodowacenia krzny. Zachodnia granica wystêpowania gliny o litotypie O2, a
wiêc z du¿ym prawdopodobieñstwem l¹dolodu m³odszego stadia³u zlodowacenia krzny, znajduje siê na obszarze Pojezierza Kaszubskiego i Zatoki Puckiej. Mo¿na wiêc s¹dziæ, ¿e l¹dolód tego stadia³u równie¿ nie przekroczy³ zachodnich granic Pojezierza Kaszubskiego.
Zasiêg wystêpowania gliny o litotypie W1, starszego
stadia³u zlodowacenia warty, biegnie na wschodzie od gra-nicy Polesia i Podlasia a¿ po rejon ujœcia Sanu do Wis³y, a od tego miejsca na zachód, zgodnie z zasiêgiem l¹dolodu zlodowacenia warty w pracy Lindnera i Marksa (1999) oraz zgodnie z wczeœniejszym pogl¹dem na zasiêg l¹dolo-du zlodowacenia odry (Lindner & Marks, 1994). Jedno-znacznie wiêkszy zasiêg gliny tego litotypu w stosunku do zasiêgu gliny o litotypie O2jest najlepiej okreœlony w
rejo-nie dolnego odcinka doliny Wieprza. Glina lodowcowa o litotypie W1nie jest znana z obszaru Wy¿yny Lubelskiej,
mimo i¿ zasiêg starszego stadia³u zlodowacenia warty (pod nazw¹ w jêzyku angielskim Wartanian — Odranian Sta-dial) jest znaczony przez Lindnera i Marksa (1999) w po³udniowej czêœci tej wy¿yny.
Granica wystêpowania m³odszej gliny o litotypie W2,
m³odszego stadia³u zlodowacenia warty, przebiega na po³udniu przez obszar po³udniowego Podlasia (na pó³noc od Bia³ej Podlaskiej), ci¹gn¹c siê przez rejon doliny dolne-go Wieprza i dalej na zachód, po pó³nocnej stronie doliny dolnej Pilicy. Prawdopodobnie w okresie maksymalnego zasiêgu l¹dolodu m³odszego stadia³u zlodowacenia warty uformowane równole¿nikowo doliny Wieprza i Pilicy by³y dolinami marginalnymi. Glina ta jest najm³odsz¹, stadialn¹ glin¹ zlodowacenia warty, wiêc m³odsze ci¹gi czo³owomo-renowe tego zlodowacenia (np. tzw. stadia³u wkry czy sta-dia³u m³awy) nale¿y interpretowaæ jako recesyjne. Zasiêg wystêpowania gliny o litotypie W2pokrywa siê, z ma³ymi
zmianami, z zasiêgiem l¹dolodu zlodowacenia warty zamieszczonym w pracy Lindnera i Marksa (1999).
Prawdopodobny zasiêg wystêpowania gliny o litotypie B1, najstarszego stadia³u zlodowacenia wis³y, ogranicza siê
jedynie do obszaru Dolnego Powiœla. Byæ mo¿e po³udnio-wa granica wystêpopo³udnio-wania tej gliny znajduje siê w rejonie Torunia, a jej granica wschodnia siêga doliny górnej Drwê-cy. Granica ta, z ma³ymi zmianami, pokrywa siê z zasiê-giem gliny tzw. zlodowacenia toruñskiego wyznaczon¹ przez Makowsk¹ (1992). Ostatnio Wysota (2002) zanego-wa³ wystêpowanie gliny najstarszego stadia³u zlodowace-nia wis³y na terenie Polski. Nie jest to jednak zgodne z argumentami przedstawionymi przez Makowsk¹ (m.in. 1992 oraz informacja ustna) na istnienie gliny tego nasu-niêcia l¹dolodu. Pogl¹dowi Wysoty przecz¹ uzyskane wyniki badañ glin lodowcowych Dolnego Powiœla.
Granica po³udniowego zasiêgu gliny o litotypie B2,
szego stadia³u zlodowacenia wis³y (stadia³u œwiecia, star-szego) budzi doœæ powszechne kontrowersje. Jest ona wysuniêta dalej na po³udnie, ni¿ np. w najnowszych opraco-waniach Bera (2000) i Krzywickiego (2002). W¹tpliwoœci dotycz¹ce takiego zasiêgu tej gliny przedstawia³ równie¿ Morawski (2001). Dyskusja dotycz¹ca tego zagadnienia zosta³a zaprezentowana w opracowaniu Lisickiego (2003). Na obszarze po³o¿onym miêdzy po³udniow¹ granic¹ najm³odszego nasuniêcia l¹dolodu, a granic¹ zasiêgu gliny o litotypie B2, nie jest dotychczas znane stanowisko osadów
interglacja³u eemskiego przykrytych typow¹ glin¹ bazaln¹ (z od³o¿enia lub wytopnieniow¹). Mo¿na jedynie nadmieniæ, ¿e brak przykrycia glin¹ lodowcow¹ osadów interglacjalnych nie jest bezpoœrednim dowodem na brak pokrycia osadów tego interglacja³u l¹dolodem skandynawskim. Przypomnieæ nale¿y równie¿, ¿e w stratotypowym obszarze interglacja³u eemskiego na Dolnym Powiœlu glina o tym litotypie le¿y powy¿ej osadów tego interglacja³u. Po³udniowy zasiêg wystêpowania gliny o litotypie B2jest wyznaczony zgodnie z,
przyjêtymi w tej pracy, kryteriami dotycz¹cymi metody okre-œlania litotypów regionalnych i stratygraficznych glin lodow-cowych oraz wyznaczania zasiêgów wystêpowania glin lodowcowych o ró¿nych litotypach. Granica wystêpowania litotypu B2 biegnie w przybli¿eniu równole¿nikowo przez
dorzecza: Biebrzy, Narwi i Orzyca oraz Skrwy Pó³nocnej i Drwêcy. Prawdopodobnie w czasie trwania tego stadia³u doli-na górnej Narwi by³a dolin¹ margidoli-naln¹. Omówiodoli-na glidoli-na w po³udniowym pasie swojego wystêpowania ma ma³¹ mi¹¿szoœæ i mo¿e wystêpowaæ jedynie p³atowo.
W czasie ostatniego nasuniêcia l¹dolodu (m³odszego stadia³u zlodowacenia wis³y) zosta³a zdeponowana glina o
Ryc. 4. Prawdopodobne zasiêgi l¹dolodu skandynawskiego
w dorzeczu Wis³y w nawi¹zaniu do proponowanej stratygrafii plejstocenu glacjalnego tego obszaru i korelacja z krzyw¹ wska-Ÿnika izotopów tlenu; literowe symbole: pismem pochy³ym — symbole litostratygraficzne, pismem prostym — symbole chro-nostratygraficzne
Fig. 4. Probabl extents of the Scandinavian ice sheet in the
Vistu-la drainage basin in connection with the proposed stratigraphy of the glacial Pleistocene of this area and correlation with the oxy-gen isotopic curveitalics — lithostratigraphic symbols, normal — chronostratigraphic symbols
Ryc. 3. Przybli¿one zasiêgi wystêpowania glin lodowcowych o
ró¿nych litotypach i l¹dolodów je akumuluj¹cych; granica mak-symalnego zasiêgu l¹dolodu skandynawskiego w czasie:
starsze-go i m³odszestarsze-go stadia³u zlodowacenia narwi (litotypy A1, A2),
starszego i m³odszego stadia³u zlodowacenia nidy (litotypy N1,
N2), starszego i m³odszego stadia³u zlodowacenia sanu 1 (litotypy
S1, S2), starszego i m³odszego stadia³u zlodowacenia sanu 2
(wil-gi) (litotypy G1, G2), zlodowacenia liwca (litotyp C), starszego i
m³odszego stadia³u zlodowacenia krzny (O1, O2), starszego i
m³odszego stadia³u zlodowacenia warty (W1, W2), najstarszego,
starszego i m³odszego stadia³u zlodowacenia wis³y (B1, B2, B3)
Fig. 3. Approximate extents of the different till lithotypes and
respective ice sheets limits maximum limit of the Scandinavian ice sheet during: older and younger stadials of the Narevian Gla-ciation (lithotypes A1, A2), older and younger stadials of the
Nida-nian Glaciation (lithotypes N1, N2), older and younger stadials of
the Sanian 1 Glaciation (lithotypes S1, S2), older and younger
sta-dials of the Sanian 2 Glaciation (lithotypes G1, G2), of the
Liwie-cian Glaciation (lithotype C), older and younger stadials of the Krznanian Glaciation (O1, O2), the oldest, older and younger
sta-dials of the Vistulian Glaciation (B1, B2, B3)
W2 W1 O2 O1 C G2 G1 S2 S1 N2 N1 A2 A1 B3 B2 B1
granica obszaru badañ
boundary of the study area
granica Polski
state boundary
granica dorzecza Wis³y
boundary of the Vistula drainage basin BIA£YSTOK BYDGOSZCZ LUBLIN KRAKÓW RZESZÓW WARSZAWA GDAÑSK OLSZTYN 0 50 100 km W2 W 1 O2 O2 O2 O1 O1 C C G2 G2 G1 S2 S1 N2 N1 A2 A 1 A1 B3 B2 W1 B1 -3 -2 -1 0 1 2 3 900 0 800 700 600 500 400 300 200 100 wiek [tys.lat] ag e [ka BP] 2.2 3.1 3.2 4.2 3.3 5.1 5.3 5.4 5.5 6.3 6.2 6.5 6.4 6.6 7.1 7.2 7.3 7.5 7.48.2 8.3 8.4 8.5 8.6 9.1 9.2 9.3 10.2 10.4 10.3 11.1 11.22 11.23 11.24 11.3 12.2 12.33 13.11 13.12 13.13 13.2 13.3 14.2 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 16.2 16.3 17.1 17.3 17.4 17.5 18.2 18.3 18.4 19.1 19.2 19.3 20.2 21.1 21.2 21.3 21.4 21.5 22.2 24.2 ?
Stadia³ albo interstadia³*
Stadial or interstadial* m³odszy (g³ówny) starszy (œwiecia) najstarszy (torunia) m³odszy starszy
m³odszy (dawny broku) mr¹gowski* starszy (wilgi s.s.) m³odszy domuratowski* starszy m³odszy (warty s.s.) lubelski* ? starszy (dawniej Odry)
m³odszy starszy m³odszy starszy ? ? ? younger (Main) older (Œwiecie) the oldest (Toruñ)
younger (formerly Brokian) Mrongovian* older (Wilgian s.s.) younger (Wartanian s.s.)
Lublinian* ? older (formerlyOdranian)
younger older younger Domuratovian* older younger older younger older
prawdopodobne zasiêgi l¹dolodu skandynawskiego i glin lodowcowych
probable extent of the Scandinavian ice sheets and tills
osady morskie
marine sediments
osady czerwonego kompleksu ilastego
sediments of the red-clay complex
?
interglacjalne i interstadialne sukcesje py³kowe
interglacial and interstadial pollen successions
sukcesje py³kowe o niepewnej pozycji stratygraficznej
pollen successions with uncertain stratigraphical position symbol izotopowego substadium tlenowegosymbol of isotopic oxygen substage
krzywa wskaŸnika izotopów tlenu i wiek wg Bassinot i in., 1994
curve of the stable oxygen isotopes ratio and age after Bassinot et al., 1994
22.2
DORZECZE WIS£Y VISTULA DRAINAGE BASIN SKANDYNAWIA
SCANDINAVIA BA£TYK BALTIC SEA
szerokoœæ geograficzna pó³nocna
northern latitude 60° 50° 60° N S B3 symbole litostratygraficzne lithostratigraphic symbols B , B , B , W , W , O , O , C, G , G , S , S , N , N , A , A —3 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 ? ?= K E symbole chronostratygraficzne chronostratigraphic symbols E, L, Z, M, R, F, D, K, P — ? ? ? ? L Z M R F ? ? ? D P ? ? Druga wersja Second version B2 W2 O2 G2 S2 N2 A2 A1 N1 S1 G1 O1 C W1 B1 ? ? K E ? ? ? ? L Z M R F ? D P DORZECZE WIS£Y VISTULA DRAINAGE BASIN SKANDYNAWIA
SCANDINAVIA BA£TYK BALTIC SEA
szerokoœæ geograficzna pó³nocna
northern latitude 50° N S Pierwsza wersja First version B3 B2 W2 O2 G2 S2 N2 A2 A1 N1 S1 G1 O1 C W1 B1 18O [‰]
Zlodowacenie albo interglacja³*
Glaciation or interglacial* S t r a t y g r a f i a S t r a t i g r a p h y eemski* Eemian* zbójna* Zbojnian* mazowiecki* Mazovian* ferdynandowski* Ferdynandovian* ma³opolski* Malopolanian* augustowski* Augustovian* wis³y Vistulian nidy Nidanian narwi Narevian sanu 1 Sanian 1 liwca Liwiecian lubawski* Lubavian* krzny Krznanian warty Wartanian sanu 2 (wilgi) Sanian 2
litotypie B3, a granica tego nasuniêcia pokrywa siê, z
ma³ymi zmianami, z jego zasiêgiem wyznaczonym w naj-nowszym opracowaniu Krzywickiego (2002). Granica ta jest zgodna z po³udniowym zasiêgiem jezior rynnowych (Majdanowski, 1947). Przebiega ona mniej wiêcej równo-le¿nikowo przez po³udniowe krañce Pojezierza Litewskie-go i MazurskieLitewskie-go, by na wschód i po³udnie od doliny Drwêcy utworzyæ zarys tzw, lobu Wis³y.
Na zachód od Dolnego Powiœla zaznacza siê wyraŸnie przewaga profilów ze zwietrza³¹ glin¹ lodowcow¹ m³odszego stadia³u. Zjawisko to dotyczy równie¿ gliny stadia³u starszego i w mniejszym stopniu stadia³u najstar-szego tego zlodowacenia. Z obszaru Pojezierza Kaszub-skiego s¹ znane profile ze zwietrza³¹ glin¹ pocz¹wszy od zaliczonej do m³odszego stadia³u zlodowacenia krzny, poprzez zwietrza³e gliny uto¿samiane ze zlodowaceniem warty, do glin zlodowacenia wis³y. Byæ mo¿e zwietrzenie tych glin wskazuje na zmiany klimatyczne (oceanizacja klimatu), jakie zasz³y na obszarze zachodniej Europy po interglacjale mazowieckim (por. Lisicki, 2003).
Porównanie zasiêgów l¹dolodów poszczególnych zlodowaceñ z krzyw¹ wskaŸnika izotopów tlenu
Metoda oznaczania stosunku izotopów tlenu (m.in. w osadach, w lodzie) to najwa¿niejsza metoda geochemiczna umo¿liwiaj¹ca odtworzenie zmian klimatycznych (tempera-turowych) zachodz¹cych w czwartorzêdzie. Metoda ta umo-¿liwia konstrukcjê krzywych obrazuj¹cych zmiany sk³adu izotopowego tlenu, a wiêc poœrednio zmiany temperatury wody oceanicznej oraz potencjalnej mo¿liwoœci rozwoju i zaniku l¹dolodu m.in. na pó³kuli pó³nocnej. Metodyka tego rodzaju badañ zosta³a omówiona przez Madeysk¹ (1992). Najczêœciej wahania sk³adu izotopowego tlenu bada siê w skorupkach planktonicznych otwornic bentoniczych. Jed-na z pierwszych takich krzywych zosta³a wykoJed-naJed-na dla rdzenia osadów g³êbokomorskich z Pacyfiku (Shackleton & Opdyke, 1973). Krzyw¹ skorelowano z wydzielonymi przez Emilianiego (1955) tzw. stadiami izotopowymi, maj¹cymi odniesienie wiekowe do punktowych datowañ osadów metodami izotopów radiogenicznych, z wykorzy-staniem danych paleomagnetycznych. Podstawowym pro-blemem utrudniaj¹cym ³atwe korelowanie wieku czwartorzêdowych osadów g³êbokomorskich z osadami l¹dowymi (w tym równie¿ z glinami lodowcowymi) jest niemo¿noœæ zastosowania do tej korelacji datowañ metod¹ termoluminescencyjn¹ wiêkszoœci osadów l¹dowych. Zda-niem Bluszcza (2000), gliny lodowcowe, jako jeden z rodzajów materia³u podlegaj¹cego procesom masowym, s¹ materia³em nieprzydatnym do datowania luminescencyj-nego, a piaski wodnolodowcowe s¹ jedynie dostatecznie przydatne do takiego datowania. Wed³ug tego samego autora, do omawianych badañ nie nadaj¹ siê próbki pobra-ne za pomoc¹ wierceñ z p³uczk¹ ze wzglêdu na mo¿liwoœæ zanieczyszczenia osadu materia³em tej p³uczki. Innym pro-blemem utrudniaj¹cym tak¹ korelacjê jest fakt rzadkiego stosowania badañ paleomagnetycznych l¹dowych osadów miêdzymorenowych, gdy¿ osady takie, starsze od 700 tys. lat BP, zachowa³y siê sporadycznie. Ponadto doœæ rzadko wystêpuj¹, najbardziej odpowiednie do takich badañ, mu³kowe osady jeziorne z ma³¹ iloœci¹ substancji roœlinnej, której du¿a zawartoœæ uniemo¿liwia uzyskiwanie miaro-dajnych wyników pomiarów namagnesowania.
Z przedstawionych wy¿ej powodów braku odpowiedniej iloœci miarodajnych oznaczeñ wieku osadów
czwartorzêdo-wych, krzyw¹ wskaŸnika izotopów tlenu porównano z maksy-malnymi po³udniowymi zasiêgami poszczególnych nasuniêæ l¹dolodu skandynawskiego w dorzeczu Wis³y, w nawi¹zaniu do proponowanej stratygrafii plejstocenu glacjalnego tego obszaru (ryc. 4). Szerokoœæ geograficzna zasiêgu najdalszych na po³udnie nasuniêæ l¹dolodów zosta³a okreœlona jako szero-koœæ maksymalnie wysuniêtego w tym kierunku punktu praw-dopodobnego zasiêgu ka¿dego z nich (po wczeœniejszym, przybli¿onym wyznaczeniu zasiêgu glin lodowcowych ka¿de-go z 16 litotypów — ryc. 3), po³o¿ony w dorzeczu Wis³y. W nawi¹zaniu do tych zasiêgów l¹dolodów naniesiono na ryc. 4 miejsca wystêpowania osadów morskich i osadów tzw. czerwonego kompleksu ilastego (por. Lisicki, 2003). Krzy-wa wskaŸnika izotopów tlenu pochodzi z pracy Bassinota i in. (1994). Zosta³a wykonana dla rdzenia osadów g³êboko-morskich z rejonu Malediwów na Oceanie Indyjskim. Widoczne na wykresie wahania zawartoœci izotopów tlenu zosta³y zaliczone nie tylko do stadiów, ale i substadiów tle-nowych. Pocz¹tek krzywej w dolnej czêœci rozpoczyna siê na granicy stadium tlenowego 22 i 23. Wczeœniej skonstru-owanej przez Shackletona i Opdyke’a (1973) krzywej tleno-wej zosta³y przyporz¹dkowane tylko 22 stadia tlenowe. Mo¿na jednak przypuszczaæ, ¿e jeszcze starsze tak du¿e wahnienie zwiêkszonej zawartoœci izotopu18O w stosunku do izotopu16O mo¿e odpowiadaæ stadium tlenowemu 24.
Pierwsz¹ wersjê korelacji stadiów tlenowych z nasu-niêciami l¹dolodu skandynawskiego na Ni¿u Europejskim przedstawia ryc. 4. W dolnej czêœci schematu plejstocenu dorzecza Wis³y, m³odszego od interglacja³u mazowieckie-go (M), w¹tpliwoœci interpretacyjne budzi: przyporz¹dko-wanie dwóm stadia³om zlodowacenia nidy jednego stadium tlenowego (w porównaniu z podzia³em pozo-sta³ych zlodowaceñ tej czêœci plejstocenu), brak do tej pory kompletnej sukcesji py³kowej interglacja³u ma³opolskiego (K) i niezbyt pewna pozycja interstadia³u domuratowskie-go (D), któr¹ byæ mo¿e nale¿a³oby wi¹zaæ z interglacja³em ma³opolskim (por. Lisicki, 2003). W tej wersji interglacja³ augustowski (P) skorelowany zosta³ ze stadium tlenowym 21, a interglacja³ ferdynandowski (F) i interstadia³ mr¹gowski (R), podobnie jak w wersji drugiej, kolejno ze stadium 15 i 13. Interglacja³ mazowiecki (M) skorelowano ze stadium 11, co jest zgodne z wiêkszoœci¹ prac poœwiêconych tej tematyce (np. Lindner, 1981; Lindner & Marks, 1994). Znacznie rzadziej jest on korelowany ze stadium 9 (np. przez Krzyszkowskiego [W:] Ber i in., 1998).
W górnej czêœci pierwszej wersji schematu niepewn¹ wydaje siê byæ pozycja stratygraficzna interglacja³u lubaw-skiego (L) oraz najstarszych och³odzeñ i interstadia³ów (Amersfoort–Brörup — substadia 5.5–5.3?) na granicy interglacja³u eemskiego (E) i zlodowacenia wis³y, co wi¹¿e siê z okreœleniem dolnej granicy najm³odszego zlodowace-nia. W tej wersji interglacja³ zbójna (Z) skorelowany zosta³, podobnie jak w wersji drugiej, ze stadium tlenowym 9.
W drugiej wersji (ryc. 4) pos³u¿ono siê m.in. wynikami badañ paleomagnetycznych i datowaniami radiochronolo-gicznymi (izotopowymi). Wyniki badañ zmiany sk³adu izotopowego tlenu w osadach g³êbokomorskich (Bassinot i in., 1994) pozwoli³y okreœliæ wiek granicy zmiany polary-zacji magnetycznej Brunhes/Matuyama w tych osadach na ok. 775 tys. lat BP (metod¹40Ar/39Ar) i po³o¿enie tej grani-cy w górnej czêœci stadium tlenowego 19. Otrzymano rów-nie¿ wyniki badañ paleomagnetycznych dla profilu Kalejty ko³o Augustowa (pó³nocno-wschodnia Polska). W zbada-nych palinologicznie osadach jeziorzbada-nych (Winter, 2001) interglacja³u augustowskiego (P) — Nawrocki okreœli³
przybli¿on¹ lokalizacjê granicy Brunhes/Matuyama i spo-dziewane po³o¿enie granicy stadiów tlenowych 19 i 18 w górnej czêœci osadów tego interglacja³u ([W:] Ber, 2000). Na tej podstawie mo¿na przyj¹æ, ¿e interglacja³ augustowski (P) odpowiada stadium 19 (w wersji pierwszej — stadium 21). Niepewne wyniki badañ geologicznych i petrograficz-nych glin lodowcowych w profilu Domuraty (pó³nocno-w-schodnia Polska), spowodowane brakiem w tym profilu niektórych glin lodowcowych starszych od interglacja³u mazowieckiego, mog¹ sugerowaæ po³o¿enie sukcesji z Domurat w pozycji interglacja³u ma³opolskiego (K) — por. Lisicki, 2003. Interpretacja wyników badañ geologicznych w jaskini Kozi Grzbiet ko³o Kielc umo¿liwi³a zaliczenie tego stanowiska do interglacja³u ma³opolskiego (G³azek i in., 1977). Jednak badania paleomagnetyczne osadów jaskinio-wych pozwoli³y okreœliæ istnienie w nich granicy zmiany polaryzacji magnetycznej Brunhes/Matuyama. Byæ mo¿e stanowisko Kozi Grzbiet, podobnie jak zbadany palinolo-gicznie profil Kalejty, nale¿y ³¹czyæ stratygraficznie z inter-glacja³em augustowskim (P). W takiej interpretacji nale-¿a³oby przyj¹æ, ¿e tylko górna czêœæ wype³nienia jaskini jest m³odsza, co sugeruje wiek 700–550 tys. lat BP, jaki otrzy-mano w wyniku badania wystêpuj¹cych tam koœci z zastoso-waniem wskaŸnika FCl/P (G³azek i in., 1977).
Bior¹c powy¿sze argumenty geologiczne pod uwagê w drugiej wersji stratygraficznej interpretacji glacjalnego plejstocenu dorzecza Wis³y rysuje siê nieco odmienne nawi¹zanie starszych nasuniêæ l¹dolodu do starszych sta-diów tlenowych — od stadium 22 do stadium 16 (ryc. 4).
Podsumowanie i wnioski koñcowe
Charakterystyka petrograficzna litotypów regionalnych glin lodowcowych dorzecza Wis³y i jego najbli¿szych obszarów oraz wyniki badañ palinologicznych z tego obsza-ru, pozwalaj¹ce na okreœlenie pozycji stratygraficznej tych litotypów, umo¿liwi³y przedstawienie uœrednionej charakte-rystyki petrograficznej litotypów stratygraficznych i ich prze-strzennego wystêpowania. Umo¿liwi³o to z kolei okreœlenie przybli¿onych granic maksymalnego zasiêgu kolejnych l¹dolodów akumuluj¹cych gliny nale¿¹cych do 16 litotypów stratygraficznych. Zbadane gliny lodowcowe dorzecza Wis³y i jego najbli¿szego otoczenia zaliczono do wszystkich obecnie znanych 8 zlodowaceñ.
Interglacja³ mazowiecki dobrze koreluje siê ze stadium tlenowym 11. Osady tego interglacja³u s¹ korelacyjnie najwa¿niejszymi utworami dla dorzecza Wis³y (Lindner, 1981) i dla Ni¿u Europejskiego pokrytego l¹dolodem plejstoceñskim. Interglacja³ ten dzieli plejstocen glacjalny na dwie czêœci ró¿ni¹ce siê miêdzy sob¹ m.in. panuj¹cymi w plejstocenie warunkami klimatycznymi (Lisicki, 2003) i roœlinnoœci¹ rozwijaj¹c¹ siê po ka¿dorazowym wycofaniu siê l¹dolodu. Przyporz¹dkowanie stadiów tlenowych m³odszej czêœci plejstocenu kolejnym nasuniêciom l¹dolodu (rangi stadial-nej) i jego recesjom nie nastrêcza wiêkszych problemów. Dla starszej czêœci plejstocenu glacjalnego takie przy-porz¹dkowanie jest dyskusyjne. Przedstawiono dwie mo¿liwe wersje korelacji prawdopodobnych zasiêgów l¹dolodu skandynawskiego w dorzeczu Wis³y z krzyw¹ wskaŸnika izotopów tlenu i z wyró¿nionymi na tej krzywej izotopowymi stadiami tlenowymi.
Literatura
BASSINOT F. C., LABEYRIE L. D., VINCENT E.,
QUIDELLEUR X., SHACKLETON N. J. & LANCELOT Y. 1994 — The astronomical theory of climate and the age of the Brunhes-Matuy-ama magnetic reversal. Earth and Planet. Sc. Let., 126: 91–108. BER A. 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170: 1–89. BER A., JANCZYK-KOPIKOWA Z. & KRZYSZKOWSKI D. 1998 — A new interglacial stage in Poland (Augustovian) and the problem of the age of the oldest Pleistocene till. Quater. Sc. Rev., 17, Pergamon: 761–773. BLUSZCZ A. 2000 — Datowanie luminescencyjne osadów czwarto-rzêdowych — teoria, ograniczenia, problemy interpretacyjne. Zesz. Nauk. Polit. Œl., Mat.-Fiz., 86, Geochron., 17: 1–104.
CZERWONKA J. A. & KRZYSZKOWSKI D. 1997 — Stratygrafia plejstocenu w Polsce po³udniowo-zachodniej, ze szczególnym uwzglêdnieniem korelacji poziomów glin lodowcowych i osadów rzecznych (streszczenie referatu): 163–166. [W:] Mat. IV Konf. Straty-grafia plejstocenu Polski, Kamieniec Z¹bkowicki, 1–5 wrzeœnia 1997. CZUBLA P. 2001 — Eratyki fennoskandzkie w utworach czwartorzê-dowych Polski Œrodkowej i ich znaczenie stratygraficzne. Acta Geogr. Lodz., 80: 1–174.
EMILIANI C. 1955 — Pleistocene temperatures. Jour. Geol., 63: 538–578. G£AZEK J., LINDNER L. & WYSOCZAÑSKI-MINKOWICZ T. 1977 — Old Pleistocene cave deposits with fauna at Kozi Grzbiet (Holy Cross Mts, Central Poland) — a geological interpretation. Pr. Nauk. UŒl., 185: 13–27.
GÓRSKA M. 2000 — Wybrane w³aœciwoœci petrograficzne vistulia-ñskich moren dennych œrodkowej i zachodniej Wielkopolski oraz ich znaczenie dla oceny dynamiki ostatniego l¹dolodu. Pozn. TPN, Wydz. Mat.-Przyr. Pr. Kom. Geogr.-Geol., 28: 1–145.
KRZYWICKI T. 2002 — The maximum ice sheet limit of the Vistulian Glaciation in northeastern Poland and neighbouring areas. Geol. Quarter., 46: 165–188.
LINDNER L. 1981 — Organogenic deposits of the Mazovian Intergla-cial (Mindel II/Riss I) in the middle Vistula basin, compared to coeval European localities. Acta Geol. Pol., 31: 111–126.
LINDNER L. 2001 — Problem wieku i zasiêgu l¹dolodów skandy-nawskich u brzegu polskich Karpat. Prz. Geol., 49: 819–821. LINDNER L., MARCINIAK B., SANKO A. F. & KHURSEVICH G. K. 2001 — The age of the oldest Scandinavian glaciations in mid-eastern Poland and southwestern Belarus. Geol. Quarter., 45: 373–386. LINDNER L. & MARKS L. 1994 — Pleistocene glaciations and interglacials in the Vistula, the Oder, and the Elbe drainage basins (Central European Lowland). Acta Geol. Pol., 44: 153–165.
LINDNER L. & MARKS L. 1999 — New approach to stratigraphy of palaeolake and glacial sediments of the younger Middle Pleistocene in mid-eastern Poland. Geol. Quarter., 43: 1–7.
LISICKI S. 2003 (w druku) — Litotypy i litostratygrafia glin lodow-cowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Geol. Pañstw. Inst. Geol. MADEYSKA T. 1992 — Metody fizykochemiczne i sedymentacyjne. [W:] L. Lindner (red.), Czwartorzêd. Osady, metody badañ, stratygra-fia: 403–440. PAE Warszawa.
MAJDANOWSKI S. 1947 — Rozmieszczenie, gêstoœæ i kierunki rynien jeziornych na Ni¿u Polskim. Prz. Geogr., 21: 37–69.
MAKOWSKA A. 1992 — Stratigraphy of the Younger Pleistocene in the Dolne Powiœle and Elbl¹g Elevation based on mapping and boreho-les. Kwart. Geol., 36: 97–120.
MORAWSKI W. 2001 — Czy ostatnie zlodowacenie obejmowa³o wschodnie Mazowsze i Podlasie? Prz. Geol., 49: 551–558.
NUNBERG J. 1971 — Próba zastosowania metod statystycznych do badañ zespo³u g³azów fennoskandyjskich wystêpuj¹cych w utworach glacjalnych pó³nocno-wschodniej Polski. Stud. Geol. Pol., 38: 1–107. RZECHOWSKI J. 1974 — Granulometryczno-petrograficzne w³asno-œci glin zwa³owych w dorzeczu œrodkowej Widawki. Biul. Inst. Geol., 254: 111–150.
SHACKLETON N. J. & OPDYKE N. D. 1973 — Oxygen isotope and palaeomagnetic stratigraphy of equatorial Pacific core V28–238: Oxy-gen isotope temperatures and ice volumens in a 105year and 106year
scale. Quater. Res., 3: 39–55.
WINTER H. 2001 — Nowe stanowisko interglacja³u augustowskiego w pó³nocno-wschodniej Polsce. [W:] A. Kostrzewski (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych, 3. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ, Geografia, 64: 439–450.
WYSOTA W. 2002 — Stratygrafia i chronologia sedymentacji zlodo-wacenia Wis³y w po³udniowej czêœci Dolnego Powiœla. Wyd. UMK, Toruñ: 1–144.
¯ARSKI M. 2002 — Pleistocene river valleys and ice sheet limits in the Southern Mazovian Lowland, central Poland. Geol. Quarter., 46: 147–163.
