Miltona Friedmana myśli o polityce i ekonomii

Pełen tekst

(1)Aleksandra Lityńska Katedra HI.torll My.1I Ekonoml .. nel. Miltona Friedmana myśli o polityce i ekonomii Milton Friedman jest jednym z czołowych przedstawicieli ekonomii neoliberalnej, reprezentantem tzw, szkoly chicagowskiej, Jego zainteresowania naukowe obejmują przede wszystkim zagadnienia polityki ekonomicznej państwa i teorię pieniądza, W 1976 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. W pracach Friedmana wolność jest ideą najwyższą , Realizują ją w polityce i gospodarce demokracja oraz system gospodarki rynkowej , Friedman zdecydowanie odrzuca ustrój gospodarki centralnie kierowanej jako nieefektywny i hamujący inicjatywę jednostek, Uznaje wolny rynek za n aj ważniejszy element systemu wolności ekonomicznej, Opowiada się za prawną regulacją zakresu ingerencji państwa i konkurencji, wołności gospodarczej i politycznej jednostek, W dorobku naukowym Friedmana można odnaleźć wplywy poglądów wybitnych profesorów Uniwersytetu w Chicago, z którymi współpracował na tym Uniwersytecie, takich jak F,H, Knight, H,C , Simons, L.W, Mints, A, Dircctor, F.A. Hayek i G.J, Stigler, Friedman propaguje model homo oeconomicLls zbliżony do neoklasycznej koncepcji człowieka "REMM" (ResoLl/'ceful, EvolLlating, Maksimizing Man) , Zgodnie z koncepcją W, Mecklinga jest to model czlowieka uczącego się, oceniającego i maksymalizującego, Autor w pracy pl. Kapitalizm i wolno.ić modyfikuje koncepcję "człowieka ekonomicznego" klasyków, traktując preferencje indywidualne jako względnie stabilne, a nie jako absolutne, Jednostka kieruje się w swym działaniu wzglę dami racjonalnymi. Zmiany jej preferencji związane są z dostępem do informacji, posiadanym zasobem wiedzy, Wybór, którego jednostka dokonuje odbywa się w warunkach niepewności, co wiąże się z różnym stopniem ryzyka, Friedman podkreśla, że należy stworzyć warunki dla rozwoju jednostki, a nie podejmować za nią decyzje, Jednostka potrzebuje przede wszystkim wolności dzialania, gdyż tylko wtedy może realizować się we wszystkich funkcjach.

(2) I. Aleksandra Li/y/iska. spolecznych. Możliwość realizacji intelektualnych i zawodowych celów jednostek, wolność slowa, wyznania i poglądów powinien gwarantować rząd'. Friedman uznaje supremację demokratycznej struktury politycznej ponad wszystkie inne formy rządzenia. Podobnie jak J. Bentham uznaje wolność polityczną za warunek osiągnięcia wolności gospodarczej. Reformy polityczne , po których następowaly reformy gospodarcze w kierunku lesefery zmu , doprowadziły - jego zdaniem - do wzrostu dobrobytu ludności. Przypomina poglądy takich liberalów jak L. Misesa, F.A. Hayeka, H.C. Simonsa. Jeh obawy związa ne z występującą tendencją do centralizacji kontroli nad życiem gospodarczym wyraża szczególnie tytuł pracy F.A. Hayeka - Droga do niewolnictwa. Podkreślali oni wzajemną zależność pomiędzy wolnością polityczną a wolności,) gospodarczą.. Rząd w koncepcji M. Friedmana powinien być instytucją ustalaj'lc'l reguly gry rynkowej oraz arbitrem interpretującym i egzekwującym przyjęte zasady. Wolny rynek ogranicza zakres spraw rozstrzyganych środkam i politycznymi, które cechuje tendencja do narzucenia lub wymagani a znacznej jednolitości zachowaJ\. Wolny rynek jest gwarantem wolności politycznej, likwiduje groźbę wywierania przymusu, którą dysponuje monarcha, dyktator, oligarchia lub tymczasowa większość. "Zachowanie wolności wymaga, na ile to możliwe, wyeliminowania koncentracji władzy oraz rozdrobnienia jej za pomocą systemu kontroli i równowagi . Odbierając władzy politycznej kontrolę nad organizacją działalności gospodarczej, rynek eliminuje źródlo przymusu. Siła gospodarcza staje się formą kontroli władzy politycznej, a nie jej wsparciem"'. Wolny rynek stanowi ochronę przed centralizacją wladzy, tworzy system proporcjonalnej reprezentacji. Friedman wypowiada się przeciwko połączeniu władzy gospodarczej i politycznej, gdyż sytuacja ta umacnia rząd centralny. Władza gospodarcza, która pozostaje w innych rękach stanowi formę kontroli i przeciwwagi dla władzy politycznej . Funkcje rządu Friedman sprowadza do zapewnienia prawa i porządku publicznego, definiowan ia prawa wlasności, modyfikacji regul gry rynkowej, popierania konkurencji, stworzenia systemu monetarnego, przeciwdzialania procesom monopolizacj i gospodarki. Pm\stwo powinno określić ogólne ramy systemu gospodarczego, który umożliwi rozwój inicjatywy prywatnej. Konieczne jest ograniczenie interwencjonizmu państwo wego. CIa, wysokie podatki, urzędowe ceny i płace skłaniają - zdaniem Friedmana - obywateli do niewłaściwego lokowania posiadanych zasobów pienię ż nych. Glównymi obszarami polityki rZ1ldowej Sll sfera monetarna, polityka fiskalna i budżetowa. Friedman postuluje .wprowadzenie prawnyc h zasad prowadzenia polityki monetarnej w celu umożliwienia rządowi sprawowania nad nią kontroli. Preferuje uchwalenie zasady okreśiającej stopie!\ wzrostu zasobów pienilIdza. Zasoby pieniądza definiuje jako środki płatnicze poza bankami handlowymi l. Por, M. Fricdman, Kapitalizm i WOIIlO,~Ć, PWN, Warszawa 1993, s. 15-3 2. s. 27 .. 2 Tamże,.

(3) Miltona Friedmana my.(:!i o polityce i ekonomii. I. oraz wszystkie wkłady w bankach handlowych. "System rezerwy - pisze powinien zapewnić, żeby tak okreśłona suma zasobów pieniądza wzrastała z miesiąca na miesiąc łub,jeśli to możliwe, z dnia na dzień, przy x procent rocznie (x zawiera się pomiędzy 3 a 5). Przyjęcie idealnej definicji pieniądza lub wybór optymalnej stopy wzrostu są dużo mniej istotne niż dokonanie zdecydowanego wybol'll jednej z możliwych definicji i stopy wzrostu"'. M. Friedman mocno akcentuje sprzeciw wobec nieograniczonej władzy administracji monetarnej. Jego zdaniem, kierownictwo Rezerwy Federalnej i Skarbu posiada zbyt dużą swobodę w zakresie ustalania tempa wzrostu zasobów pieniądza, sposobów obslugi długu publicznego i nadzorowania banków. Uważa za konieczne przeprowadzenie reform bankowych i fiskalnych w celu wyeliminowania interwencji rządu w zakresie udzielania kredytów i inwestowania. W wyniku reform rządowe operacje finansowe majl) stać się dzialalnością regularną i przewidywalną, a nie źródlem niestabilności i niepewności. Osiągnięcie stabilizacji monetarnej wymaga przede wszystkim ograniczenia swobody władz monetarnych w decyzjach dotyczących zasobów pieniądza. W pracy pl. Intrygujący pieniądz Friedman ocenia systemy monetarne w ujęciu historycznym i ich wpływ na poziom życia ludności. Inflację traktuje jako zjawisko pieniężne. Emisja pustego pieniądza i zwil)zana z tym deprecjacja pieniądza są formą opodatkowania obywateli przez władze rządowe. Gwał towny wzrost ilości pieniądza wywołuje inflację, a nagly spadek depresję. Friedman szuka potwierdzenia tej tezy w opisie wydarze,\ gospodarczych, a w szczególności depresji lat 1873-1879 w Stanach Zjednoczonych, depresji lat 90. XIX wieku, polityki antykryzysowej F.D. Roosevelta w latach 1929-1933, z którą łączy się program wykupu srebra z lat 3D.'. Przypomina twierdzenie sformułowane dwa wieki temu przez P.S. du Ponta, deputowanego do francuskiego Zgromadzenia Narodowego , że nie należy personifikować zla, szukać winnych, ale dążyć do wyjaśnienia sytuacji. Inflacja w ujęciu Friedmana jest "przede wszystkim zjawiskiem pieniężnym wywołanym wzrostem ilości pieniądza szybszym od wzrostu produkcji. Ilość pieniądza ma tutaj znaczenie pierwszorzędne, a wielkość produkcji - drugorzędne. Wiele zjawisk może wywolać tymczasowe f1ukwacje tempa inflacji, jednak dlugofalowe efekty pojawią się dopiero wówczas, gdy zaczynają oddziaIywać na tempo przyrostu pieniądza"'. Idąc tym torem rozumowania Friedman analizuje podstawowe przyczyny inflacji i środki zaradcze. Wysuwa trzy, wzajemnie powiązane, przyczyny inflacji: gwałtowny wzrost wydatków rządowych, rządową politykę pelnego zatrudnienia, blędną politykę instytucji emisyjnej. Zgodnie z teorill monetaryzmu istnieje tylko jeden sposób zwnlczania inflacji - obniżenie tempa wzrostu podaży pieniądza. Friedman podkreśla, że polityka stabilizacji cen wymaga czasu mierzonego w latach, a nie w miesiącach. 3 Tamże,. s. 59.. "Por. M, Fl'icdman,/lItrygujqcy pielliqdl. . Wyduwniclwo Łódzkie, Łódź 1994, s. 171-185. s Tnmic, s. 213..

(4) I. Aleksandra. Lityńska. sytuację pieniężną Stanów Zjednoczonych w latach 1960-1990 , gdy pięciokrotnie zwiększano tempo emisji pieniądza. W ślad za tym początkowo występowala ekspansja gospodarcza, a później inflacja. W każdym z tych przypadków wladze podejmowały decyzję o ograniczeniu ilości pieniądza w obiegu, a jej następstwem była recesja. Friedman tłumaczy te wahania koniunktury bra-. Analizuje. kiem konsekwentnej polityki antyinflacyjnej w dlugiej perspektywie czasowej. Friedman podkreśla, że wystąpienie ubocznych efektów walki z int1acjąjest nie do uniknięcia. Inflacja kończy się niskim tempem wzrostu gospodarczego omz wysokim bezrobociem. Ograniczenie skutków ubocznych inflacji wymaga przyjęcia określonej polityki pieniężnej, której zas ady zostałyby podane do publicznej wiadomości w celu jej uwiarygodnienia. Takie postępowanie jest celowe jedynie w warunkach umiarkowanej inflacji. Natomiast w przypadku dwucyfrowej inflacji i hiperinflacji Friedman zaleca działanie szokowe. Postuluje jednorazową redukcję tempa wzrostu podaży pieniądza do poziomu docelowego, a następnie przestrzeganie trwałej reguły d ziałania, polegającej na dostosowywaniu tempa wzrostu podaży pieniądza do tempa wzrostu produkcji realnej'. W ramach współczesnej ekonomii zachodniej rozwinęły się dwa główne kierunki zaj mujące się polityką stabilizacji cen: keynesizm i monetaryzm . Do keynesistów zalicza się m.in. N. Kalodra, J. Robinson. Monetarystów natomiast reprezentuje M. Friedman oraz szkol a nowych klasyków z R. Lucasem i T. Sargentem na czele, twórców teorii racjonalnych oczekiwań. Oba nurty łączą problem walki z inflacją z ograniczeniem bezrobocia i utrzymaniem równowagi bilansu płatniczego. Natomiast ich propozycje realizacji tych priorytetów ekonomicznych są odmienne. Keynesiści kładą nacisk na prowadzenie odpowiedniej polityki fiskalnej, której sposób, zakres i czas stosowania byłby każdorazowo ustalany przez pm\stwo, zgodnie z sytuacją ekonomiczną społe czeństwa. Według monetarystów skuteczną metodą walki z inflacją są restrykcje w zakresie polityki pieniężnej, sformułowane przez Friedmaua. Odrzucają natomiast politykę zaciskania śruby podatkowej. Friedman podważa pogląd, że kontrola cen i plac jest skutecznym środkiem zwalczania inflacji. Jego zdaniem kontrola wypacza strukturę cen. W okresie inflacj i ceny nie zmieniają się w jednakowej proporcji a nawet nie w jednym kierunku. Rynek i ceny tracą swoją funkcję informacyjną dotyczącą kosztów produkcji dóbr i usług, względnej rzadkości zasobów itp ., co obniża efektywność funkcjonowania całego systemu. Kontrola cen i płac może być środkiem działającym efektywnie jedynie w krótkim okresie, tuż po jej wprowadzeniu. Polityka indeksacji, tj. systematycznego podnoszenia płac w miarę wzrostu koszlów utrzymania nie może być polityką długookresową. Błędem polityki rządu jest stawianie alternatywy: inflacja albo bezrobocie . ..Taka opcja stanowi iluzję. Rzeczywista opcja polega na dokonywaniu wyboru: czy chcemy mieć wyższe bezrobocie w wyniku wyższej inflacji, czy też godzi'Por. tamie, s. 221-240..

(5) Miltona Friedmona. myśli. o polityce i ekonomii. I. my się na nie,jako na przejściowy skutek walki z nią"'. Zdaniem Friedmnna w gospodarce występują zjawiska stagflacji - jednoczesnego występowania bezrobocia i inflacji (wbrew krzywej A.w. Phillipsa) i problem slumpflacji, tj, jednokierunkowej zależności między stopą wzrostu bezrobocia i inflacji. Brak wystarczającej wiedzy o polityce fiskalnej i monetarnej nie pozwala na wykorzystanie odgórnych zmian w systemie opodatkowania lub wydatków jako czułego mechanizmu stabilizującego " . Polityka fiskalna, podobnie jak polityka monetarna, nie może naruszać interesów prywatnych bez względu na potrzeby doraźnej stabilizacji. Stopa podatkowa powinna zapewniać dochody budżetu państwa na poziomie dotychczasowej średniej wydatków, również bez wzglęclu na wahania koniunktury. Pmlstwo musi unikać nieuzasadnionych zmian w wydatkach rządowych lub w skali opodatkowania. Friedman podważa twierdzenie J.M. Keynesa, że wzrost wydatków rządowych prowadzi do wzrostu dochodu narodowego i wzrostu popytu społecznego. Możłiwy jest bowiem wzrost cen i w konsekwencji spadek realnych dochodów ludności. Wzrost wydatków publicznych prowadzi do spadku wydatków prywatnych, nawet jeśli jest finansowany z pożyczek, a nie z podatków i nie jest czynnikiem ekspansywnym. Sprzedaż obligacji i papierów wartościowych powoduje wzrost stopy procentowej do poziomu, który ogranicza wydatki prywatne o tyle, o ile wzrosną wydatki publiczne' . Friedman krytykuje wydatki rządowe na edukację. W jego ocenie więk szość obywateli Stanów Zjednoczonych może ponos ić koszty wynikające z obowiązku szkolnego. Jedynie w skrajnych przypadkach powinny być stosowane subwencje dla biednych rodzin. Uzasadnione są również subwencje rządowe w niektórych typach szkolnictwa, takich jak szkoły podstawowe i średnie ogólnokształcące. Rolę rządu Friedman ogranicza do przygotowania programu minimum wspólnego dla wszystkich szkół. Postuluje reprywatyzację szkolnictwa w celu rozszerzeniu możliwości wyboru szkoły przez rodziców. Opowiada się za wprowadzeniem systemu kuponów w miejsce bezpośredniego finansowania kosztów prowadzenia szkół przez rząd. Przyznawane rodzicom roczne kupony na określoną maksymalną sumę na dziecko umożli wiają swobodę wydatkowania tej sumy i dodatkowych świadczeJ\ na rzecz szkoły z funduszy własnych. Program łagodzenia ubóstwa nie należy - zdaniem Frieclmana - wiązać z konkretnymi grupami zawodowymi, wiekowymi, zarobkowymi czy związ kami zawodowymi i branżami, lecz powinien on dotyczyć ludzi biednych. Program ten winien funkcjonować zgodnie z regułami rynku, z którymi pozostają w sprzeczności polityka podtrzymywania cen i przepisy o płacach minimalnych. Friedman zaleca wprowadzenie jednolitej stawki podatku dochodowego w miejsce systemu zróżnicowanych stawek. Uważa, że system tCIl zwiększy 7 Tamże,. s. 240. M . Fricdman, Kapitali zm i WOIIlO.Vc!... , s. 79. Por. lami e, s. 81-84 .. M Por. l}.

(6) I. Aleksandra Lity/iska. dochody pm\stwa, gdyż zawęzi krąg osób niepłacących podatków lub ukrywaj~lcych dochody. Rozwiązaniem idącym w kierunku łagodzenia nierówności społecznej jest wprowadzenie ujemnego podatku dochodowego. Podatnicy posiadający dochody niższe niż kwoty zwolnione od podatku plus dozwolone potrącenia płaciliby ujemny podatek, czyli otrzymywaliby subsydia. Friedman podkreśla, że system ten nie wymaga rozbudowy administracji, może być prowadzony wspólnie z obowiązującym systemem podatkowym, jest mniej kosztowny niż inne środki walki z ubóstwemlO. Friedman krytykuje przepisy o płacach minimalnych. Przepisy te nie są zgodne z interesami robotników, ich efektem jest wzrost bezrobocia. Pracodawcy, którzy podwyższają płace do ustalonego minimum ograniczają ilość miejsc pracy w swoich zakładach czy przedsiębiorstwach. Z negatywną oceną Friedmana spotkała się również działalność związków zawodowych. Działalność związków zawodowych ogranicza swobodę konkurencji gdyż preferuje interesy określonych grup pracowniczych, które często są niezgodne z przyjętymi celami polityki makroekonomicznej. Silą porządkującą rzeczywistość gospodm'CZą i polityczną jest idea wolności gospodarczej i politycznej. Tej idei podporządkowuje Fricdman rolę rZ'ldu w społeczel\stwie, jego koncepcja "wolnego wyboru", stanowiąca treść pracy pod tym tytułem, traktuje ustrój polityczny i gospodarczy na zasadzie symetrii i wzajemnych uwarunkowań. Zasady ekonomiczne systemu "wolnego wyboru" oparte są na idei interesu własnego A. Smitha, którą uzupełnia koncepcja lS. MilIa, przyznająca absolutną niezależność jednostce w kierowaniu własnym życiem, a ograniczenie swobody działania dopuszcza jedynie w celu obrony praw innycl1. Friedman stara się odpowiedzieć na pytanie, czy ideały równości i wolności pozostają ze sobą w konflikcie. Jego wypowiedzi na ten temat wykazują wpływ rozważań T. Jeffersona, autora Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonycl1. "Społeczeństwo, które stawia równość - w sensie równości podziału - przed wolnością, nie realizuje ani równości, ani wolności. Użycie siły dla osiągnięcia równości niszczy wolność. Sila, użyta dla dobrych celów, znajdzie się w kOl\CU w rękach ludzi, którzy użyją jej dla realizacji własnych interesów"". Natomiast społeczeństwo, które na pierwszym miejscu stawia wolność urzeczywistnia zm'ówno większą wolność,jak i większą równość. Taka sytuacja nie jest dziełem przypadku. Friedman argumentuje, że wolne społeczeństwo wyzwala inicjatywę i przedsiębiorczość jednostek, hamuje arbitralne szykanowanie jednych przez drugich, zapobiega instytucjonalizacji pozycji uprzywilejowanych. Wolność oznacza różnorodność, a także mobilność, stwarza wszystkim obywatelom szansę poprawy swojej sytuacji materialnej. Friedman powołuje się również na poglądy A. de Tocqueville, zawarte w pracy O demokracji 10 II. Por. tumże,s.161-165, 182-184. M. i R. Friedman, Wolny lVybór, Panta, Sosnowiec 1994, s. 142..

(7) Miltona F/"iedmana. myśli. o polityce i ekollomii. I. w Ameryce, że demokracja posunięta zbyt daleko może zagrażać swobodom obywateli. Rozwija pogląd, że rząd demokratyczny to rząd szerokiej partycypacji. Zagrożeniem dla demokracji politycznej są nieskrępowane rządy więk szości. Rząd musi być na tyle silny, aby zapewnić bezpieczeństwo zewnętrzne kraju i pobudzać powszechny dobrobyt. Jednocześnie konieczne jest ograniczenie władzy, co uchroni obywateli i rządy stanowe przed dominacją ze strony rządu centralnego. Rosnąca kontrola rządu i większa władza urzędników paJlstwowych, upoważnionych do wydawania pmlstwowych pieniędzy, stanowi niebezpieczeJlstwo dla dobrobytu obywateli. Przejęcie wladzy w pmlstwie przez koalicje rządowe i biurokratów ogranicza swobodę dzialania i w konsekwencji pogarsza sytuację ekonomiczną. Dla uzasadnienia tej tezy Friedman poddaje analizie rządy J. Cartera, R. Reagana, M. Thatcher, F. Mitterranda i H. Kohla. Brak konsekwencji we wprowadzaniu zmian wolnorynkowych uznaje za przyczynę Huktu!lcji gospodarczych. Posłu guje się terminem "tyranii status quo", którą nie lączy z ideologią, ale z interesami grupowymi sfer gospodarczych, organów władzy pmlstwowej i biurokracji. Wyjaśniając istotę tyranii status quo stwierdza, że ,,( ... ) w naszym systemie politycznym (i w prawie każdym) najpotężniejszą politycznie grupą nie jest większość obywateli, ale mała grupa popierająca dany, rządowy program, który obciążając innych malymi kosztami, kosztami rozłożonymi na calą populację, gwarantuje tej grupie znaczne korzyści. To ona właśnie posiada największą siłę polityczną"". Friedman, poszukując sposobów ograniczenia wpływu koalicji rządowych na postanowienia władz w sprawach gospodarczych i społecznych, proponuje rozwiązania legislacyjne. Pakiet umów społecznych może być wprowadzony dwiema drogami: prezycłencką i konstytucyjną. Drogę prezydencką Friedman uznaje za mało efektywną z uwagi na krótki okres sprawowania władzy przez przywódców rządu i siłną pozycję biurokratów. Bardziej skutecznym sposobem realizacji zmian społeczno-gospodar. czych jest wprowadzenie poprawek do Konstytucji. W programie poprawek do Ustawy Zasadniczej Friedman zaleca uwzględnienie takich postulatów, jak: przyznania prezydentowi prawa jednostkowego weta, zastąpienia zróżnicowa nego podatku dochodowego podatkiem o stalej stopie, prowadzenia stabilnej polityki monetarnej i ograniczenia administracji państwowej. Najważniejszym zalożeniem koncepcji neoliberalizmu Friecłmana jest wolność jednostki. Różnorodna i twórcza dzialalność jednostek jest podstawą rozwoju cywilizacyjnego. Lansowana przez niego koncepcja "państwa bez przymusu" zakłada istnienie wolności gospodarowania i demokracji jako wartości wzajemnie się warunkujących i uzupełniajl}cych.. 12 M . Fricdmnn, Polityka i tyrania . Mi/tOlIa Friedma/lo lekcje poswkiwallia woJllo.fci. Wydawnictwo Łódzkie, Łódi 1993, s. 50..

(8) I. Aleksandra Lity/iska. MilIon Friedman's PoHlical and Economic Thoughl The author or this article analyses the concept of neo-liberalism devised by M. Friedman - a leading representative of the Chicago School and the creator of modern monetarism. Friedman regards economic and political freedom us a pivotal concept. It is 11 condition or the growth of pl'ivatc initiative and the prosperity af socjety. Friedman's political programme of ,.a Ilon-coercive stale" asslImes the existence af democracy and the freedom to engl.lge in business , which he regards as intclTclated and complementary values. Friedman. criticiseg the llse af publie expenditllre to improve the ecollomy. cambat unemployment and support education. He also came up with the original idea of negalive taxation and the suggestion that an annual money supply level should be established..

(9)