Bezpośrednie inwestycje zagraniczne korporacji transnarodowych na świecie : wybrane aspekty

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 751. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Małgorzata Czermińska Katedra Handlu Zagranicznego. Wojciech Zysk Katedra Handlu Zagranicznego. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne korporacji transnarodowych na świecie – wybrane aspekty 1. Wprowadzenie Do czasów współczesnych przedmiotem zainteresowań międzynarodowych stosunków gospodarczych był tylko obrót towarowy. W teoriach klasycznych (w teorii kosztów absolutnych A. Smitha oraz w klasycznej teorii wymiany międzynarodowej D. Ricardo i R. Torrensa uwzględniającej tzw. koszty względne – komparatywne) założeniami wyjściowymi były warunki specjalizacji, wymiany międzynarodowej i wolnego handlu dotyczące wykorzystania zasobów, sił produkcyjnych oraz istnienia „niewidzialnej ręki rynku” prowadzącej do najkorzystniejszego podziału pracy. Jeżeli już mowa była o wywozie czynników produkcji (kapitału), to traktowany on był jak wywóz „towaru” w pogoni za wyższą stopą. Z. Foltyński, Teoria handlu międzynarodowego, PWN, Warszawa 1970; Z. Kamecki, J. Sołdaczuk, W. Sierpiński, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1977; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, PWE, Warszawa 1977; J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990.. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, PWE, Warszawa 1996, s. 65. . Książka_751.indb 5. 1/16/08 2:43:29 PM.

(2) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. . procentową . Przedstawiciele szkoły neoklasycznej (E. Heckscher, B. Ohlin, P.A. Samuelson) – twórcy tzw. teorii obfitości zasobów, za czynnik kształtujący strukturę handlu międzynarodowego uważali relatywne różnice kosztów i cen spowodowane odmiennym wyposażeniem w dwa podstawowe czynniki produkcji, tj. kapitał i pracę. Co więcej, zakładano, że wyposażenie w te czynniki produkcji decyduje o kierunkach eksportu i importu towarów, ale w wyniku wymiany między krajami powinno nastąpić wyrównanie cen czynników produkcji (stopy procentowej i płacy) w poszczególnych krajach. W tej sytuacji rodzimy kapitał i praca będą tak samo dostępne dla krajowych wytwórców jak zagraniczne odpowiedniki, nie będzie więc przyczyn skłaniających do importu. Nie będzie więc międzynarodowego ruchu czynników produkcji, będzie tylko ruch towarów. Późniejsi teoretycy (W.F. Stolper, T.M. Rybczyński) dostrzegają przyczyny mogące powodować różnice zasobności w czynniki wytwórcze między krajami, jednak nie badają formy przepływu kapitału. Nie miało znaczenia, czy przepływ kapitału następował w formie inwestycji bezpośrednich, portfelowych, czy też spekulacyjnych zakupów walut i papierów wartościowych. Nawet w latach 50. XX w. głoszono, że na znaczenie inwestycji zagranicznych nie ma wpływu ich forma . Wraz ze wzrostem umiędzynarodowienia procesu gospodarowania kwestie migracji czynników produkcji, a zwłaszcza kapitału, zaczęły nabierać coraz większej wagi. Po II wojnie światowej przepływ kapitału osiągnął niespotykaną w dziejach dynamikę, przybrał nowe formy, takie np., jak udział korporacji transnarodowych, oraz stał się zjawiskiem globalnym. Wymienione okoliczności przemawiają za uwzględnieniem migracji czynników produkcji. Również w praktyce okazało się, że zakładane przez Heckschera-Ohlina wyrównanie cen czynników produkcji jest E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 70. . Ibidem, s. 70.. L. Tarshis, Introduction to International Trade and Finance, J. Wiley, New York 1955, s. 190; J. Winiecki, Perspektywy przedsiębiorstw międzynarodowych w gospodarce światowej, PISM, Warszawa 1983, s. 117, cyt. za: E. Oziewicz, op. cit. . Za klasyczny przepływ (wywóz) ziemi uznaje się sprzedaż przez Rosję Alaski Stanom Zjednoczonym. . „Korporacja transnarodowa” czy „ponadnarodowa” to przedsiębiorstwo prowadzące różnorodną działalność w co najmniej dwóch krajach oraz posiadające spółki-matki i ich zagra�� niczne�� filie. Spółka-matka to spółka, która kontroluje aktywa zagranicznego podmiotu lub podmiotów, zwykle poprzez udział w kapitale akcyjnym tych podmiotów. Jako próg umożliwiający kontrolę aktywów traktuje się zazwyczaj objęcie minimum 10% akcji. Por. World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations Conference on Trade and Development, New York–Geneva 1997, s. 295.. W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2004, s. 17 i nast. . Książka_751.indb 6. 1/16/08 2:43:30 PM.

(3) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. . zaledwie częściowe. Istnieją duże różnice między krajami w dziedzinie wytwarzania określonego dobra, co wiąże się z zapotrzebowaniem na czynniki produkcji, więc też z cenami. Istotne jest ponadto uwzględnienie pewnych kosztów, np. cła, transportu itd., które mają wpływ na zasoby czynników produkcji. Przemieszczanie się czynników produkcji wiąże się z motywem uzyskania wyższej stopy zysku. W przypadku siły roboczej liczy się różnica w płacy, w przypadku kapitału – wyższy zysk. Istotnym elementem w ruchu czynników produkcji jest również ewentualna niemożność zastosowania tych czynników na rynku wewnętrznym. 2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako forma przepływu kapitału Najogólniej rzecz ujmując, międzynarodowy przepływ kapitału to taka migracja, która pociąga za sobą odnotowanie w bilansie płatniczym. Należy podkreślić, że w przypadku banku centralnego jako podmiotu dokonującego obrotu kapitałowego celem i motywem nie jest zysk, w odróżnieniu od innych podmiotów dokonujących transakcji (przedsiębiorstwa, banki komercyjne). Istnieje wiele podziałów i wiele sposobów klasyfikacji przepływu kapitału w zależności od przyjętego kryterium (np. ze względu na „czas” można rozróżnić krótko- i długookresową migrację kapitału, ze względu na „pochodzenie” mamy kapitał prywatny i publiczny). Istotnym kryterium jest „forma” migrującego za granicę kapitału. Można wtedy wyróżnić: lokaty na rynku walutowym, kredyty handlowe, inwestycje portfelowe, kredyty finansowe, inwestycje bezpośrednie. Lokaty na rynku walutowym stanowią najczęściej spekulacyjne krótkookresowe lokowanie kapitału na zagranicznym rynku celem uzyskania wyższego niż w kraju zysku. Kredytami handlowymi nazywamy kredyty związane z wymianą handlowo-towarową udzielane w handlu zagranicznym. Kredyty finansowe są to pożyczki finansowe udzielane przez banki, organizacje międzynarodowe i banki centralne krajów. Inwestycje portfelowe to proces nabywania na długi okres zagranicznych papierów wartościowych10, zwłaszcza akcji i obligacji. Motywy inwestowania portfelowego wyjaśnia teoria dywersyfikacji portfela inwestycyjnego. W myśl tej teorii inwestor musi dysponować zdywersyfikowanym portfelem akcji czy obligacji po to, aby móc osiągnąć wyższą stopę zysku przy danym ryzyku lub daną stopę zysku przy mniejszym ryzyku. Dywersyfikacja polega na tym, aby tak dobrać akcje nie tylko na rynku krajowym, ale na rynkach międzynarodowych, . Międzynarodowe stosunki…, s. 114.. I. Kociszewska, R. Krawczyk, Globalizacja gospodarki a portfelowe inwestycje zagraniczne, szanse i zagrożenia [w:] Inwestycje zagraniczne – szanse i zagrożenia, Materiały konferencyjne, red. J. Rymarczyk i J. Brach, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997, s. 75–76. 10. Książka_751.indb 7. 1/16/08 2:43:30 PM.

(4) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. . ażeby spadkowi stopy zysku części z nich prawdopodobnie towarzyszył wzrost stopy zysku pozostałych11. Innymi motywami są z pewnością spadek stóp procentowych w kraju pochodzenia kapitału oraz rozwój nowoczesnych narzędzi finansowych (American Depository Receipts – ADR, Country Funds – CF, Global Depository Receipts – GDR). Najistotniejszą – z punktu widzenia niniejszego opracowania – formą migracji kapitału są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (Foreign Direct Investment – FDI). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) są to wedłg UNCTAD12 inwestycje mające wpływ na powstawanie długookresowych i długotrwałych związków przynoszących trwałe korzyści oraz sprawowanie kontroli nad osobą prawną mającą siedzibę w jednym kraju przez przedsiębiorstwo z innego kraju13. Według OECD i MFW bezpośrednie inwestycje zagraniczne są to lokaty kapitału podejmowane z zamiarem uzyskania bezpośredniego i długotrwałego wpływu na działalność i zarządzanie przedsiębiorstwa, w którym się inwestuje, lub dostarczenie nowych środków przedsiębiorstwu, w którym inwestor ma już udział. Tymi nowymi środkami mogą być dobra inwestycyjne, technologie, know-how lub ogólnie – środki finansowe14. Bezpośrednimi inwestycjami są przepływy finansowe skierowane do filii zagranicznych lub oddziałów, przekazywanie technologii, patentów i dóbr rzeczowych w zamian za udziały. Słowo „bezpośredni” w definicji bezpośrednich inwestycji zagranicznych oznacza, że inwestor jest aktywny i ma wpływ (kontrolę) na działalność produkcyjną w podmiocie, w którym zainwestował. Bardzo istotną cechą jest to, że oprócz kontroli czy efektywnego wpływu, które powstały na skutek transferu zasobów (zobo11 J.D. Sachs, F.B. Larrain, Macroeconomics in the Global Economy, Harvester Wheatsheaf, New York 1993, s. 632–643.. UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) to Agenda ONZ do spraw Handlu i Rozwoju z siedzibą w Genewie. Agenda ta utworzona została w 1964 r. jako stałe ciało międzyrządowe. W 2001 r. liczyła 188 państw-członków. UNCTAD zajmuje się pracami nad rozwojem ekonomicznym świata, regionów i państw, globalizacją i rozwojem handlu międzynarodowego, inwestycjami zagranicznymi, rozwojem technologii, infrastrukturą usług w celu przyspieszania wzrostu gospodarczego na świecie. UNCTAD wypełnia swój mandat poprzez monitoring i ana�� lizy�� ekonomiczne oraz polityczne, organizowanie międzynarodowych konferencji i dyskusji, tzw. consensusbuilding, współpracę techniczną i technologiczną. Szczególne znaczenie przywiązuje się do analizowania i wymiany pozytywnych doświadczeń krajów, które odniosły sukces ekono�� miczny�� , aby podzielić się tymi doświadczeniami z krajami rozwijającymi się. Polska bierze udział w pracach UNCTAD od początku istnienia tej agendy. 12. 13 Por. World Investment Report 1997, s. 295 oraz World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations Conference on Trade and Development, New York–Geneva 1998, s. 350. 14 S. Pangsy-Kania, Polskie inwestycje bezpośrednie na obszarze Wspólnoty u progu członkostwa Polski w Unii Europejskiej [w:] Handel międzynarodowy i inwestycje zagraniczne lat 90., Materiały pokonferencyjne, maszynopis powielony, Wrocław 1998.. Książka_751.indb 8. 1/16/08 2:43:30 PM.

(5) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. . wiązania finansowe), przedsiębiorstwo takie staje się częścią jednej i tej samej struktury organizacyjnej15. Inne ważne cechy to tzw. długotrwała zależność, czyli stworzenie długoterminowych lokat i związków ekonomicznych (m.in. zainteresowanie zarządzaniem) oraz motyw kontroli, czyli zamiar wywierania wpływu na przedsiębiorstwo. IMF określa przedział procentowy wymaganych udziałów w podmiocie (objęcie lub nabycie kapitału zakładowego), w którym się inwestuje, na 10–25%, OECD zaś dopuszcza dolną granicę 10%16. Jest to bardziej precyzyjne określenie dolnej granicy udziałów i stało się punktem odniesienia dla definicji stosowanych w krajach Wspólnot Europejskich. Granica ta stała się też kryterium weryfikacji danych statystycznych gromadzonych według rozbieżnych metodologii. Zagranicznym inwestorem bezpośrednim może być: – indywidualny przedsiębiorca, – grupa powiązanych ze sobą przedsiębiorców, – przedsiębiorstwo prywatne, – przedsiębiorstwo publiczne, – grupa przedsiębiorstw powiązanych ze sobą, – rząd. Warunkiem jest posiadanie przedsiębiorstwa, tzw. direct investment enterprise, powstałego w wyniku bezpośredniej inwestycji, czyli filii o mniejszościowym lub większościowym udziale albo oddziału działającego w kraju innym niż kraj inwestora. Przedsiębiorstwo powstałe w wyniku inwestycji bezpośrednich definiowane jest jako organizm gospodarczy, w którym pojedynczy, zagraniczny inwestor kontroluje 10% lub więcej udziałów zwykłych lub kapitału uprawniającego do głosowania, albo ma efektywny i trwały wpływ na procesy zarządzania przedsiębiorstwem. Dopuszcza się elastyczne traktowanie poziomu 10% w specyficznie określonych sytuacjach, kiedy pod uwagę bierze się inne czynniki determinujące wystąpienie stosunków charakterystycznych dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych, np. reprezentację w radzie dyrektorów, udział w procesie decyzyjnym, materialne transakcje wewnątrz firmy17. Ewolucja w postrzeganiu istoty bezpośrednich inwestycji zagranicznych znalazła swoje odbicie w próbach ich definiowania jako zjawiska finansowego i jako. 15 P.R. Krugman, M. Obstfeld, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWN, Warszawa 1997, s. 124.. 16 J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowowschodniej, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1996, s. 13. 17. Książka_751.indb 9. Ibidem, s. 13.. 1/16/08 2:43:31 PM.

(6) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 10. zjawiska realnego. W ujęciu finansowym zagraniczne inwestycje bezpośrednie są definiowane jako: – forma międzynarodowego przepływu kapitału, – zewnętrzne źródło finansowania gospodarki, – źródło finansowania transnarodowych korporacji, – lokata kapitału18. W ujęciu finansowym zagraniczne inwestycje bezpośrednie są definiowane jako przykład lokaty kapitału w połączeniu z wpływem na działalność przedsiębiorstwa, w którym się inwestuje, ewentualnie dostarczanie nowych środków przedsiębiorstwu, w którym inwestor ma już udział. Analizując bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako zjawisko realne, dotyczące technologii, zarządzania, organizacji, wiedzy, przedsiębiorczości, umiejętności menedżerskich i marketingu, E. Cyrson stwierdza, że BIZ to pakiet produkcyjny zawierający kapitał jako składnik współtowarzyszący oraz inne czynniki wytwórcze19. Istnieją też definicje wzbogacające pojęcie i istotę bezpośrednich inwestycji zagranicznych o elementy własności i kontroli. W takim ujęciu BIZ podejmowane są w celu tworzenia i powiększania działających za granicą podmiotów gospodarczych, kontrolowanych przez inwestora zagranicznego, zwłaszcza w kwestii wykorzystania czynników wytwórczych zlokalizowanych za granicą. Stopień kontroli zależy od tego, czy powstałe przedsiębiorstwo jest w 100% własnością inwestora, czy też w mniejszej części20. Według E. Wojnickiej bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą przybrać formę21: – tworzenia nowych lub przejmowania przedsiębiorstw już istniejących za granicą, nad którymi firma macierzysta sprawuje pełną kontrolę – przedsiębiorstwa zależne (subsidiary), – zakładania oddziałów (branches), które nie są samodzielnymi jednostkami gospodarczymi i nie mogą być rejestrowane poza granicami kraju macierzystego jako niezależne towarzystwa przemysłowe lub handlowe (nie posiadają osobowości prawnej), – tworzenia przedsiębiorstw siostrzanych – stowarzyszonych (affiliates), gdzie udział firmy macierzystej nie musi wynosić 100%. Przedsiębiorstwa stowarzyszone K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 13. 18. 19 E. Cyrson, Korporacje wielonarodowe. Prawidłowości ekspansji zagranicznej, PWN, Warszawa 1981, s. 157. 20. K. Przybylska, op. cit., s. 14.. E. Wojnicka, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 1976–1996, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1997, z. 4, s. 5–6. 21. Książka_751.indb 10. 1/16/08 2:43:31 PM.

(7) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 11. mają odrębną osobowość prawną i są zarejestrowane w krajach przyjmujących jako oddzielne jednostki gospodarcze o własnych statutach prawnoorganizacyjnych, – obejmowania udziałów w firmie zagranicznej (większościowych, 50/50%, mniejszościowych) lub tworzenia joint venture, co oznacza współudział w nowej firmie, – przekazywania licencji, zawierania porozumień produkcyjnych czy o wykształceniu personelu, przekazywania patentów, know-how, praw autorskich w zamian za udziały własnościowe, – udzielania pożyczek, kredytów, darowizn dla wyżej wymienionych podmiotów, a także reinwestowania zysków. 3. Formy bezpośrednich inwestycji zagranicznych korporacji transnarodowych Firma może inwestować za granicą w sposób bezpośredni na dwa sposoby: poprzez inwestycję „od podstaw” (greenfield investment) w nowy podmiot gospodarczy bądź przez przejęcie lub fuzję z istniejącą firmą. Może być ona firmą prywatną lub państwową: prywatyzacje angażujące zagranicznych inwestorów zaliczają się do międzynarodowych fuzji i przejęć, które pociągają za sobą zmianę kontroli nad poddanym fuzji lub przejmowanym przedsiębiorstwem. W fuzji międzynarodowej aktywa i operacje dwóch firm należące do dwóch różnych krajów są łączone tak, aby stworzyć nową jednostkę prawną. W międzynarodowych przejęciach kontrola nad aktywami i operacjami firmy lokalnej jest przekazywana firmie zagranicznej, przy czym ta pierwsza staje się filią tej ostatniej. Schematyczne przedstawienie struktury różnych typów międzynarodowych fuzji i przejęć zawiera rys. 1. W zakresie, w jakim inwestycje „od podstaw” oraz międzynarodowe fuzje i przejęcia lokują aktywa pod zarządem korporacji transnarodowej – i stąd mają swój wkład w międzynarodowy system produkcyjny – nie ma powodu, aby je rozgraniczać. Obie zakładają kontrolę zarządu podmiotu rezydującego w jednym kraju nad przedsiębiorstwem rezydującym w innym. Jednakże w zakresie, w jakim aktywa umieszczone pod kontrolą korporacji transnarodowej22 są nowo wytworzonymi w przypadku zagranicznych inwestycji bezpośrednich „od podstaw”, oraz gdy istniejące aktywa są przekazywane od jednego właściciela do drugiego w przypadku międzynarodowych fuzji i przejęć, zasadne wydaje się rozważanie ich oddzielenia. Definicje bezpośrednich inwestycji zagranicznych odnoszą się do wejść na rynki również poprzez fuzje i przejęcia (mergers and acquisitions). Kraj nabywcy 22 M. Kuzel, Zaangażowanie największych TNCs na świecie w inwestycje bezpośrednie w Polsce [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. W. Karaszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 474.. Książka_751.indb 11. 1/16/08 2:43:31 PM.

(8) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 12. jest nazywany wówczas „krajem-siedzibą” (home country), a kraj firmy zakupionej mającej być zakupioną – „krajem-gospodarzem” (host country)23. Międzynarodowe fuzje i przejęcia Międzynarodowe fuzje Ustanowienie nowej jednostki prawnej lub włączenie w istniejącą firmę po połączeniu aktywów i operacji firmy lokalnej i zagranicznej. Konsolidacja Fuzje między równorzędnymi partnerami. Fuzja ustawowa Tylko jedna z firm „przeżywa”, aby stać się nowo założoną firmą przyjmującą wszystkie zobowiązania i aktywa firmy, która straciła osobowość prawną. Przejęcie prywatnej firmy lokalnej. Międzynarodowe przejęcia Nabycie pakietu kontrolnego, tzn. więcej niż 10% kapitału w lokalnym lub zagranicznym przedsiębiorstwie zależnym: pełne (całkowite): 100% akcji, większościowe: 50–99% akcji, mniejszościowe: 10–49% akcji Przejęcie firmy lokalnej. Prywatyzacja Przejęcie przedsiębiorstwa państwowego. Przejęcie zagranicznych przedsiębiorstw częściowo zależnych Zwiększenie kapitału w zagranicznych przedsiębiorstwach już w części posiadanych przez nabywcę. Pełne lub częściowe przejęcie akcji zagranicznego przedsiębiorstwa zależnego Przejęcie firm znacjonalizowanych Wykup czasowo znacjonalizowanych firm, np. w Indonezji, Japonii i Korei. Rys. 1 Struktura międzynarodowych fuzji i przejęć. Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Investment Report 2000. Cross-border Mergers and Acquisitions and Development, United Nations Conference on Trade and Development, New York–Geneva 2000, s. 100. 23 W fuzjach centrale nowej firmy mogą się mieścić w obu krajach (np. w Holandii i Wielkiej Brytanii w przypadku Royal Dutch/Shell) bądź w jednym (np. w Wielkiej Brytanii – BP/Amoco; w Niemczech – Daimler-Chrysler). Przejęcia firm mogą być mniejszościowe (przy udziale kapitału zagranicznego od 10% do 49% akcji firmy), większościowe (udział kapitału zagranicznego od 50% do 99%) lub całkowite – 100% udziału kapitału zagranicznego. Przejęcia angażujące mniej niż 10% kapitału w przedsięwzięcie stanowią inwestycje portfelowe i dlatego nie będą rozważane w tej analizie.. Książka_751.indb 12. 1/16/08 2:43:32 PM.

(9) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 13. Dane dotyczące fuzji i przejęć wskazują, że przejęcia przeważają nad fuzjami. Mniej niż 3% międzynarodowych transakcji tego typu to fuzje. W rzeczywistości nawet jeżeli są to fuzje przeprowadzane między przypuszczalnie względnie równorzędnymi partnerami, w większości są to właściwie przejęcia, z jedną firmą kontrolującą drugą. Liczba tych „prawdziwych” fuzji jest tak znikoma, że dla celów praktycznych „fuzje i przejęcia” oznaczają w zasadzie „przejęcia”. Całkowite lub pełne przejęcia (100%) sięgały ponad połowy wszystkich fuzji i przejęć w 1999 r. W krajach rozwijających się ok. 1/3 przejęć dokonywanych przez firmy zagraniczne stanowily przejęcia mniejszościowe (10–49%), a w krajach rozwiniętych ich udział stanowił mniej niż 1/5 transakcji. Różnice w udziale kapitału obcych firm w dużym stopniu odzwierciedlają specyfikę regulacji rządowych, jak również strategię przedsiębiorstwa24. Międzynarodowe fuzje i przejęcia mogą być pod względem funkcji sklasyfikowane jako: – poziome – pomiędzy konkurującymi ze sobą firmami w tym samym sektorze przemysłu. Ostatnio ich liczba gwałtownie wzrosła z powodu powszechnej restrukturyzacji wielu gałęzi przemysłu w odpowiedzi na postęp technologiczny i liberalizację. Przez konsolidację swoich zasobów łączące się firmy zamierzają osiągnąć efekt synergii (tzn. łączna wartość ich aktywów przekracza wartość ich aktywów liczonych oddzielnie) i często większą pozycję konkurencyjną na rynku. Typowymi sektorami przemysłu, w których takie fuzje i przejęcia występują, to farmaceutyczny, samochodowy, paliwowy oraz w coraz większym stopniu poszczególne gałęzie sektora usług; – pionowe – pomiędzy firmami będącymi w zależnościach klient – dostawca lub kupujący – sprzedający. Zwykle dążą one do zredukowania niepewności i kosztów transakcji w stosunku do oddolnych i odgórnych powiązań w łańcuchu produkcyjnym oraz do tego, aby zyskać na poszerzeniu zakresu działania. Dobry przykład mogą stanowić fuzje i przejęcia przedsiębiorstw zajmujących się produkcją części (np. w przemyśle samochodowym); – konglomeracyjne – pomiędzy firmami z niezwiązanych ze sobą branż. Dążą one do zdywersyfikowania ryzyka i pogłębienia ekonomii wzrostu zakresu działania25. 24. World Investment Report 2000…, s. 99–136.. Równowaga pomiędzy tymi typami fuzji i przejęć zmieniała się wraz z upływem czasu. Znaczenie fuzji i przejęć poziomych wzrosło w ostatnich latach. W 1999 r. 70% międzynarodowych fuzji i przejęć było transakcjami poziomymi, podczas gdy 10 lat wcześniej ich udział ukształtował się na poziomie 59%. Liczba fuzji i przejęć pionowych wzrastała od połowy lat 90., ale zawsze pozostawała znacznie poniżej 10%. Pod koniec lat 80., w okresie boomu fuzji i przejęć, konglomeracyjne fuzje i przyjęcia były bardzo popularne, ale ich znaczenie spadło wraz z nasilającą się tendencją firm do skupiania swojej działalności w ich podstawowych branżach, tak aby móc sprostać coraz bardziej intensywnej międzynarodowej konkurencji. Ich odsetek zmalał z 42% w 1991 r. do 27% w 1999 r. Por. World Investment Report 2000…, s. 101. 25. Książka_751.indb 13. 1/16/08 2:43:33 PM.

(10) 14. Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. Fuzje i przejęcia międzynarodowe mogą również być sklasyfikowane odmiennie. W większym stopniu na ich zawieranie mogą mieć wpływ dążenia do osiągnięcia krótkoterminowych korzyści finansowych niż motywy strategiczne lub ekonomiczne, takie jak zwiększenie efektywności. Typowe przykłady to transakcje, w których firmy wykupujące i spółki z kapitałem joint venture dokonują zakupu innych firm. Ustalenie odsetka fuzji i przejęć zawieranych przede wszystkim ze względu na dążenie do krótkoterminowych zysków nie jest możliwe, jako że dostępne dane zwykle nie pozwalają na interpretację ich motywów. Jeżeli wszystkie transakcje firm finansowych (włączając w to banki komercyjne) zawierane między nimi a firmami docelowymi, których głównym polem działania nie jest sektor finansowy, postrzega się jako inwestycje ukierunkowane na szybki zysk, to dostępne dane wskazują, że transakcje motywowane takimi dążeniami tracą na znaczeniu w fuzjach i przejęciach międzynarodowych. Fuzje i przejęcia można podzielić na przyjazne i wrogie. W przypadku fuzji i przejęć przyjaznych rada nadzorcza wykupywanej firmy zgadza się na transakcję. Nie wyklucza to ewentualności, że początkowo zarząd firmy wykupywanej mógł być przeciwny tej transakcji. Wrogie przejęcia są przedsiębrane wbrew zamierzeniom firmy wykupywanej, np. gdy zarząd tej ostatniej odrzuca ofertę fuzji lub przejęcia. Bez względu na to, czy wrogie przejęcie zakłada udział kilku ubiegających się o zakup, cena oferowana znacznie przewyższa cenę proponowaną w przyjaznych transakcjach. W ogólnej liczbie fuzji i przejęć zarówno krajowych, jak i międzynarodowych zdecydowanie przeważają przejęcia i fuzje przyjazne. Trudno jest jednak dokładnie oszacować udział procentowy bezpośrednich inwestycji zagranicznych w międzynarodowych fuzjach i przejęciach, gdyż nie można bezpośrednio porównać wartości międzynarodowych fuzji i przejęć z wartością bezpośrednich inwestycji zagranicznych uwzględnionych w bilansie płatniczym. Gdyby dane dotyczące źródeł finansowania międzynarodowych fuzji i przejęć były dostępne oddzielnie, można by je odróżnić od danych dotyczących przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych „od podstaw”. Niestety tak nie jest. Problemy istnieją również przy porównywaniu danych dotyczących międzynarodowych fuzji i przejęć pochodzących z różnych źródeł. Również tylko kilka krajów dostarcza danych o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, w których wyróżnione zostały informacje dotyczące inwestycji „od podstaw” oraz międzynarodowych fuzji i przejęć. Dlatego nie jest możliwe dokładne porównanie danych dotyczących międzynarodowych fuzji i przejęć z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi oraz szczegółowe oszacowanie, jaki procent bezpośrednich inwestycji zagranicznych rocznie przypada na międzynarodowe fuzje i przejęcia w danym kraju. Wynika to z tego, że: – na wartość międzynarodowych fuzji i przejęć składa się kapitał zgromadzony na lokalnych i międzynarodowych rynkach kapitałowych, a dane o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych z definicji nie zawierają takich informacji,. Książka_751.indb 14. 1/16/08 2:43:33 PM.

(11) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 15. – dane o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych są podawane na podstawie wartości netto, co ma odzwierciedlenie w bilansie płatniczym; np., jeśli całość tych inwestycji wypływających z danego kraju jest redukowana o sumę sprzedaży dokonanych przez firmy tego kraju za granicą, to dane o międzynarodowych fuzjach i przejęciach dotyczą jedynie całkowitej wartości przejęć za granicą (nie jest odejmowana od niej suma kapitału uzyskanego ze sprzedaży zagranicznych przedsiębiorstw zależnych), – płatności za międzynarodowe fuzje i przejęcia niekoniecznie są dokonywane w ciągu jednego roku, ale mogą być rozłożone na kilka lat, – obliczanie wartości międzynarodowych fuzji i przejęć jako odsetka przypływów bezpośrednich z inwestycji zagranicznych w ciągu danego roku może być bardzo mylące26. 4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako strategia wchodzenia korporacji na rynki zagraniczne Wybór odpowiedniej metody wejścia na nowe rynki, szczególnie na rynki rozwijające się, jest główną decyzją strategiczną dla międzynarodowego podmiotu gospodarczego. Projekty inwestycji od podstaw dają inwestorowi możliwość stworzenia całkowicie nowej organizacji zgodnie z własnymi wymaganiami, ale powoduje to zwykle konieczność stopniowego wchodzenia na rynek. Zakup lub przejęcie ułatwia szybsze wejście na miejscowy rynek wraz z dostępem do jego zasobów, ale nabyta firma nie musi mieć organizacji takiej jak firma inwestująca. Na rynkach rozwijających się zakupione firmy często są szeroko restrukturyzowane do stopnia przypominającego inwestycje „od podstaw”. Taki pośredni typ inwe-. Rozważmy skrajny przypadek. Zagraniczne fuzje i przejęcia w danym kraju mogą sięgać 10 mld USD, podczas gdy przypływ inwestycji zagranicznych wynosi 0; może się tak zdarzyć, gdy fuzje i przejęcia są w całości finansowane lokalnie – włączając w to istniejące filie zagraniczne używające kapitału innego niż reinwestowane dochody – lub z funduszy pochodzących z międzynarodowych rynków kapitałowych. Inny skrajny przypadek, który również może się zdarzyć, następuje, gdy tylko inwestycje zagraniczne w danym kraju składają się na fuzje i przejęcia oraz całość jest finansowana całkowicie i w ciągu tego samego roku tylko przez bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Wówczas 10 mld USD wartości międzynarodowych fuzji i przejęć odpowiada 10 mld USD wartości przypływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Kalkulacje wartości międzynarodowych fuzji i przejęć jako odsetka przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych przeprowadzane są na podstawie drugiego przypadku skrajnego, tzn. zakładając, że wszystkie międzynarodowe fuzje i przejęcia są finansowane przez inwestycje zagraniczne. W krajach o słabo rozwiniętych rynkach kapitałowych istnieje większe prawdopodobieństwo finansowania fuzji i przejęć przez bezpośrednie inwestycje zagraniczne. 26. Książka_751.indb 15. 1/16/08 2:43:34 PM.

(12) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 16. stycji określa się jako inwestycję „restrukturyzującą” (brownfield investment) i jest odrębną metodą wejścia na rynek zagraniczny27. Zagadnienie wyboru wchodzenia na rynek było często poruszane w literaturze dotyczącej międzynarodowego biznesu i marketingu. Jednakże w stosunkowo niewielu badaniach rozważano problem wyboru pomiędzy wejściem przez zakup lub inwestycje „od podstaw” (skupione głównie na firmie inwestującej), przeprowadzając testy empiryczne i rozwijając wnioski przede wszystkim na podstawie kosztów transakcji i analizy danych o zasobach. Nadal jednak nie przedstawiono wyczerpującego modelu teoretycznego28. Wybór metody wejścia na rynek traktuje się jako decyzję opartą na źródłach zasobów, które mają być wykorzystane w nowych przedsięwzięciach. Zgodnie z tym stosowne zasoby muszą zostać nabyte i zintegrowane z nową filią, stwarzając koszty dwojakiego rodzaju: koszty transakcji na rynku, gdzie nabyto zasoby, oraz koszty adaptacji nabytych zasobów do potrzeb projektu. Taki model jest stosowany w rozważaniach charakterystyk i determinantów projektów inwestycji „restrukturyzujących”. Są one atrakcyjne wtedy, gdy zasoby lokalne są niezbędne, ale niewystarczające dla zamierzonej operacji, oraz gdy wysokie koszty transakcji powstrzymują od przyjęcia jednej z dwóch metod tradycyjnych – inwestycji od podstaw i konwencjonalnego przejęcia29. W większości badań nad wyborem metody analizuje się decyzję pomiędzy przejęciem i inwestycją „od podstaw”. Jednakże wiele inwestycji, które formalnie są przejęciami, przypomina inwestycje „od podstaw”. W takich inwestycjach restrukturyzujących zagraniczny inwestor nabywa firmę, ale niemal całkowicie zmienia zakład, jego wyposażenie, pracowników i linię produkcyjną. Po przejęciu możliwe jest zachowanie lokalnej marki lub udziału w rynku, a także liczących się dostawców lub związków z klientami, ale proces produkcji i struktury organizacyjne są efektywnie odbudowywane 27 K.E. Meyer, S. Estrin, Entry Mode Choice in Emerging Markets: Greenfield, Acquisition and Brownfield, Center for East European Studies, Copenhagen Business School, Working Paper, 1998, nr 18. 28. Ibidem, s. 1.. Ten model teoretyczny został rozwinięty w oparciu o metodę dedukcyjną na podstawie badań empirycznych nad inwestycjami w Europie Środkowej i Wschodniej. Studium nad strategiami wejścia zachodnich firm w ekonomie transformowane dało rozeznanie, które doprowadziło do wyróżnienia inwestycji restrukturyzujących (brownfield) jako oddzielnej metody, i analizę lokalnych czynników wpływających na wybór metody. Rynki rozwijające się w Europie Wschodniej i Środkowej stanowią szczególne wyzwania dla inwestorów ze względu na konieczność dostosowania się do licznych załamań rynków, oraz na niemożność działania przy założeniu efektywności mechanizmów rynkowych właściwych gospodarkom rozwiniętym. Por.: S. Estrin, K. Hughes, S. Todd, Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe, London–Cassel oraz S. Estrin, K.E. Meyer, Opportunities and Tripwires for Foreign Investors in Eastern Europe, „Thunderbird International Business Review” 1998, 40(3), s. 209–234. 29. Książka_751.indb 16. 1/16/08 2:43:34 PM.

(13) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 17. od podstaw. Nowa działalność jest tworzona głównie z wykorzystaniem zasobów dostarczanych przez inwestora, włączając w to technologię produkcji, ekspertyzę zarządzania, międzynarodową markę i kapitał finansowy do stworzenia nowych możliwości. Już po krótkim okresie transformacji, często krótszym niż dwa lata, nabyta firma przechodzi głęboką restrukturyzację, a jej zasoby – włączając w to nie tylko aktywa materialne, ale również niematerialne, takie jak marka i kultura organizacyjna – mają jedynie znaczenie drugorzędne dla nowej działalności30. Wejście na rynek z użyciem metody inwestycji restrukturyzujących reprezentuje specjalną formę przejęcia. Oto próba definicji tego pojęcia: inwestycja restrukturyzująca jest metodą wejścia zagranicznego kapitału na rynek, która zaczyna się przejęciem, ale tworzy działalność lokalną wykorzystującą więcej zasobów (biorąc pod uwagę ich wartość rynkową) firmy macierzystej niż przejętej. Tak więc przejęcia oscylują od legalnych transakcji bez zmian w działalności firmy do przypadków, gdzie aktywa o podstawowym znaczeniu powodują przejęcie31. Z analizy inwestycji restrukturyzujących wynika, że inwestorzy mają do dyspozycji wiele możliwości łączenia zasobów pochodzących z różnych źródeł. Z analizy zasobów wynika, że inwestycja restrukturyzująca może we wszystkim przypominać inwestycję od podstaw, poza jednym aspektem prawnym polegającym na nabyciu części zasobów przez przejęcie. Zgodnie z tym przejmowana firma nie musi być identyczna, a nawet zbliżona do planowanej działalności, którą inwestor chce prowadzić. Przejęcie może być tylko pomniejszym elementem w procesie tworzenia nowej działalności, z transferem zasobów z firmy macierzystej będącym równie ważnym, jeśli nie ważniejszym. Co więcej, niewielki zestaw zasobów będących w posiadaniu firmy lokalnej może spowodować przejęcie, pomimo że większość aktywów i operacji firmy jest bez znaczenia dla inwestora. Nawet podstawowe (w pojęciu lokalnego zarządu) zdolności mogą mieć niewielkie znaczenie dla nabywcy. Przykładowo Scholler Lebensmittel, średnich rozmiarów niemiecki wytwórca mrożonej żywności, nabył pakiet większościowy węgierskiej wytwórni lodów Budatej. Niedługo po wejściu na rynek przebudował on wytwórnię i wprowadził kilka nowych linii produkcyjnych, zastępując wszystkie oprócz jednej. Dodatkowo odbudowano infrastrukturę wytwórni, zbudowano nowe magazyny i dostarczono nowe zamrażarki do punktów sprzedaży detalicznej. Scholler początkowo nawet zaprzestał używania lokalnej marki, która była mało znana. Po czterech latach od wejścia na rynek Scholler wykupił całość udziałów. Motywem wyboru metody wejścia na rynek był szybszy dostęp do rynku i wykorzystanie istniejącego udziału w rynku lokalnej firmy. Nowe, zależne przedsiębiorstwo wykorzystało importowaną technologię produkcji i międzynarodową markę Schollera i uczestniczyło w intensywnym szkoleniu, aby przejąć know-how inwestora. W tworzeniu swoich operacji na Węgrzech inwestor wykorzystał jedynie kilka aktywów miejscowej firmy. Aktywa będące w posiadaniu miejscowej firmy oraz ramy instytucjonalne doprowadziły formalnie do przejęcia, ale w efekcie również do operacji przypominającej inwestycję „od podstaw”. 30. 31. Książka_751.indb 17. K.E. Meyer, S. Estrin, op. cit., s. 3.. 1/16/08 2:43:34 PM.

(14) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 18. Aby zrozumieć wzrost znaczenia inwestycji restrukturyzującej, niezbędne jest omówienie czynników wpływających na wybór metody wejścia na rynek. Istotne jest tu znaczenie (wymiar) zasobów. Zasoby mogą być nabyte w formie wiązanej przez przejęcie istniejącej firmy lokalnej lub też mogą być rozdysponowane wewnątrz firmy w celu przeprowadzenia przedsięwzięcia typu „od podstaw”, łącząc je z zasobami zakupionymi na rynkach lokalnych, takimi jak nieruchomości. Wybór ten zależy od: – potrzebnych zasobów, za którymi kryje się strategiczny cel inwestycji, – zasobów znalezionych w ramach wchodzącego na nowy rynek międzynarodowego przedsiębiorstwa, w formie niewiązanej lub wiązanej na rynku lokalnym. 5. Fuzje i przejęcia jako jedna z form bezpośrednich inwestycji zagranicznych korporacji transnarodowych Pojęcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest ściśle związane z pojęciem korporacji transnarodowej (przedsiębiorstwa międzynarodowego, przedsiębiorstwa transnarodowego). Istotą działania takiego podmiotu jest inwestowanie za granicą32. Większość światowych bezpośrednich inwestycji przypada właśnie na te podmioty33. Wielkie korporacje transnarodowe są to przedsiębiorstwa opierające swoją działalność na zagranicznych inwestycjach bezpośrednich oraz innych formach transferu czynników wytwórczych. Korporacje takie prowadzą i nadzorują działalność gospodarczą na terenie co najmniej dwóch krajów. Działalność ta jest kontrolowana przez korporacyjne centrum, zlokalizowane w określonym kraju, prowadzona zaś przez tworzone i stopniowo rozwijane filie przedsiębiorstwa macierzystego w innych krajach34. Z istoty wielkich korporacji transnarodowych wynika, że w procesie ich powstawania istotne znaczenie mają dwa czynniki: lokalizacja działalności filii zagranicznych oraz internalizacja działalności w ramach całej korporacji. Oba te czynniki mają związek z teoriami wymiany międzynarodowej. Pierwszy z teorią migracji czynników wytwórczych (przyczyny dążenia do osiągania zysków, źródła ich osiągania), drugi z teorią handlu wewnątrzgałęziowego i teorią migracji wiedzy technicznej. J. Misala tak określa przyczyny rozwoju przed32. J. Witkowska, op. cit., s. 12.. Szerzej: W. Zysk, Wybrane konkluzje IX Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD, World Investment Report 1999 [w:] Handel zagraniczny. Metody, problemy, tendencje, Materiały konferencyjne, red. K. Budzowski i S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 30–40. 33. J. Misala, Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, SGH, Warszawa 2001, s. 209–210. 34. Książka_751.indb 18. 1/16/08 2:43:35 PM.

(15) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 19. siębiorstw transnarodowych: „Rozwój wielkich korporacji transnarodowych jest wynikiem reakcji dostosowawczej na coraz szybsze tempo współczesnego wyścigu technologicznego, rosnącą rolę postępu technicznego oraz samą naturę współczesnych innowacji, które w coraz większym stopniu przekraczają granice państw narodowych”35. Korporacje transnarodowe uważane są za grupę najważniejszych podmiotów w gospodarce światowej. Mają również duże znaczenie w procesie globalizacji działalności gospodarczej. Ich rola w gospodarce światowej wciąż wzrasta, głównie za sprawą fuzji i przejęć. Fuzje i przejęcia mają w ostatnich latach bardzo istotny wpływ na działalność korporacji, co jest szczególnie widoczne w branżach opartych na nowych technologiach. W 2000 r. na pierwsze miejsce według posiadanych aktywów zagranicznych wysunęła się firma Vodafone z Wielkiej Brytanii. Awans ten był rezultatem przejęcia – jednego z największych w historii – niemieckiej firmy Mannesmann specjalizującej się w branży telekomunikacyjnej. Rok wcześniej Mannesmann znajdował się na miejscu dziewiętnastym, a następnie, w wyniku przejęcia, zniknął z listy36. Vodafone w wyniku przejęć oraz kontroli nad innymi firmami stała się największym na świecie operatorem telefonii komórkowej, osiągając ponad 130 mln abonentów na całym świecie. Droga rozwoju tej firmy polegała na przejmowaniu i kontrolowaniu coraz to nowych firm z branży telekomunikacyjnej (tabela 1). W 1999 r. nastąpiła fuzja giełdowa Vodafone i AirTouch – jednego z największych operatorów sieci komórkowych na świecie, działającego na terenie USA. Była to wtedy jedna z największych fuzji w tej branży na rynku światowym. Kontrolowane przez AirTouch sieci telefonii komórkowej w USA obsługiwały 8,3 mln abonentów i ok. 5,7 mln poza granicami. Pod kontrolę Vodafone przeszły – jak wspomniano– takie firmy, jak niemiecki Mannesmann oraz spółka internetowa VivendiNet. Tabela 1. Największe fuzje na świecie w branży telekomunikacyjnej w 1999 r. Nabywca Vodafone (Wielka Brytania). Kupowana firma lub partner fuzji. Data ogłoszenia transakcji. Mannesmann (Niemcy) listopad 1999 r.. Wartość transakcji (w mld USD) 126. SBC (USA). Ameritech (USA). maj 1999 r.. 72. Vodafone (Wielka Brytania). AirTouch (USA). styczeń 1999 r.. 70. Bell Atlantis (USA). GTE (USA). lipiec 1999 r.. 71. Źródło: „Zarządzanie na świecie” 2001, nr 4. 35 36. Książka_751.indb 19. Ibidem, s. 218.. UNCTAD, World Investment Report 2002, s. 88.. 1/16/08 2:43:35 PM.

(16) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 20. Vodafone zajmuje również pierwsze miejsce na liście UNCTAD według wartości międzynarodowych fuzji i przejęć (M & A) obejmującej okres od 1987 do 2001 r. (tabela 2). Tabela 2. Fuzje i przejęcia w latach 1987–2001 według wartości transakcji Nazwa Vodafone. BP. Wielka Brytania. Wielka Brytania. Daimler Benz/ Niemcy/USA Deimler Chrysler. Deutsche Telekom Niemcy. Mannesmann. Niemcy. ZENECA Group. Wielka Brytania. AXA/AXA-UAP Francja. BT. Aventis Nestlé. General Electric Roche Holding. Allianz/Allianz Holding Suez Zurich Insurance. Wielka Brytania. Francja. Szwajcaria USA Szwajcaria. Deutsche Bank. telekomunikacja. Wartość transakcji (w mld USD). Liczba transakcji M&A. 297,6. 28. samochody. 54,6. 88. telekomunikacja. 52,8. 24. ubezpieczenia. 41,6. 73. paliwa. telekomunikacja. leki. 94,1. 44,7 35,8. 98. 47 16. telekomunikacja. 32,9. artykuły spożywcze. 28,1. 136. 25,4. 228. leki. sprzęt elektroniczny leki. 31,7. 24,7. 47. 38. 23. Niemcy. ubezpieczenia. 23,9. 101. Francja. gaz i prąd. 23,3. 106. media. 22,6. 82. Szwajcaria. News Corporation Australia. Citigroup. Branża. Kraj. USA. Niemcy. Seagram. Kanada. Aegon. Holandia. ubezpieczenia bankowość. bankowość artykuły spożywcze. ubezpieczenia. Źródło: UNCTAD, World Inwestment Report 2002, s. 89.. 22,7 21,5. 20,6. 37 52. 94. 20,2. 24. 18,8. 28. W rankingu tym liczą się głównie firmy zaliczane do 100 największych korporacji transnarodowych na świecie, a ich aktywność w dziedzinie fuzji i przejęć jest w ostatnich latach bardzo duża. Wartość wszystkich 28 operacji M & A przeprowadzonych z udziałem Vodafone osiągnęła 298 mld USD. O skali działalności Vodafone może świadczyć fakt, że drugie na liście British Petroleum. Książka_751.indb 20. 1/16/08 2:43:36 PM.

(17) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 21. przeprowadziło w ciągu ostatnich 15 lat 98 transakcji o wartości 94 mld USD, a jedenaste na liście General Electric – 228 transakcji na kwotę 25 mld USD. Dominują korporacje z branż: telekomunikacyjnej, bankowo-ubezpieczeniowej, farmaceutycznej, paliwowej i spożywczej. 6. Wielkość i struktura geograficzna bezpośrednich inwestycji zagranicznych korporacji transnarodowych Zmiany w międzynarodowej działalności korporacji, czy też ich zaangażowanie w skali międzynarodowej analizowane są najczęściej poprzez przepływy BIZ na świecie. Przepływy te są ściśle związane z przemianami w rozmieszczeniu i działalności zagranicznych filii korporacji. Strumienie BIZ w gospodarce światowej zwiększały się pod koniec lat 80. i na początku lat 90. i w 1990 r. wyniosły 203 mld USD (strumienie napływające) oraz 234 mld USD (strumienie wypływające) – tabela 3. Średnie roczne tempo wzrostu strumieni BIZ w drugiej połowie lat 80. wyniosło 22% (napływ) i 24% (odpływ)37. Tabela 3. Roczne strumienie napływu i odpływu BIZ na świecie w latach 1987–2002 (w mld USD) Wyszczególnienie. Świat Napływ BIZ. Odpływ BIZ. Kraje rozwinięte Napływ BIZ Odpływ BIZ. Kraje rozwijające się Napływ BIZ Odpływ BIZ. 1987 1990 1993 1994 1995 1996 1997 1998 2000 2001 2002 134. 134. 203. 218. 234. 241. 109 132. 172 225. 25 2. 31 9. 244. 331. 337. 400. 333. 423. 686. 683. 1393 824. 1201. 647. 284. 287. 139 206. 142 241. 211 241. 195 283. 233 359. 472 631. 1120 589 1098 660. 460 600. 73 35. 96 43. 106 46. 130 49. 149 61. 191 50. 246 209 99 47. 162 43. 711. 651. Źródło: opracowanie na podstawie: J. Witkowska, op. cit., s. 16 oraz K. Przybylska, op. cit., s. 9.. Dynamiczny wzrost strumieni BIZ załamał się w latach 1991 i 1992, kiedy nastąpił spadek rocznych przepływów BIZ do poziomu 126 mld USD (napływ) i 150 mld USD (odpływ). Recesja gospodarcza w krajach rozwiniętych w tym okresie zmniejszyła skłonność korporacji transnarodowych pochodzących z tych krajów do ekspansji za granicą i spowodowała jednocześnie, że kraje te były mniej atrakcyjne jako miejsce lokaty BIZ38. Znaczący napływ i odpływ BIZ nastąpił 37 38. Książka_751.indb 21. J. Witkowska, op. cit., s. 14. Ibidem, s. 17.. 1/16/08 2:43:36 PM.

(18) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 22. w 1997 r. i wyniósł odpowiednio ponad 400 mld USD (napływ) i ponad 423 mld USD (odplyw) – tabela 3, natomiast rok później nieco ponad 680 mld USD. Największy napływ oraz odpływ BIZ odnotowano w krajach rozwiniętych, chociaż do 1997 r. następował systematyczny wzrost napływu strumieni BIZ do krajów rozwijających się. Jednocześnie w tym okresie wzrastał udział strumieni BIZ krajów rozwijających się w strumieniu ogólnoświatowym (tabela 4). Jeżeli w 1987 r. wynosił on niecałe 19%, to już dziesięć lat później ponad 37%. Tabela 4. Zasoby napływu i odpływu BIZ na świecie w latach 1990–1997 (w mld USD) Kraje Rozwinięte Rozwijające się Świat. Zasoby napływu i odpływu BIZ. 1990. 1995. 1997. 2000. 2001. 2002. zasób napływu BIZ zasób odpływu BIZ. zasób napływu BIZ zasób odpływu BIZ. 1378 1630. 2348 3192. 3988 5154. 4277 5487. 4594 5988. zasób napływu BIZ zasób odpływu BIZ. 358 74. 1929 2557. 1737 1705. 2733 2794. 3454 3541. 6147 5992. 6607 6319. 7122 6866. Źródło: K. Przybylska, op. cit., s. 17.. 769 234. 1044 342. 2029 817. 2174 806. 2339 849. N przesunięcie strumieni BIZ do krajów rozwijających wpływ miało kilka czynników39: – szybki wzrost gospodarczy w niektórych krajach Azji Południowo-Wschodniej, – postępująca recesja gospodarcza krajów rozwiniętych, zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90., – liberalizacja regulacji w zakresie handlu i BIZ, – powstanie nowych, atrakcyjnych rynków w następstwie zmian politycznych i gospodarczych zachodzących w Europie Środkowowschodniej. Ogólny poziom zasobów BIZ w skali świata i w podziale na kraje rozwinięte i rozwijające się zależy od wielkości i kierunków strumieni bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Pojęcie zasobu BIZ jest pojęciem szerszym od strumieni i oznacza globalną wartość aktywów filii zagranicznych będących przedmiotem bezpośredniego inwestowania. W okresie od 1990 do 1997 r. w krajach rozwiniętych zasób odpływu BIZ przewyższa zasób ich napływu. W dużej mierze są to tzw. inwestycje krzyżujące się – dokonywane pomiędzy tymi samymi krajami40. Udział krajów rozwiniętych, zwłaszcza w zasobie odpływających BIZ, jest decydujący – w 1997 r. udział krajów rozwijających się stanowił jedynie 10%. Jed39 40. Książka_751.indb 22. J. Witkowska, op. cit., s. 68.. K. Przybylska, op. cit., s. 16.. 1/16/08 2:43:37 PM.

(19) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 23. nak widoczny jest bardziej dynamiczny wzrost zasobu odpływu BIZ w krajach rozwijających się niż w krajach rozwiniętych (tabela 4). W krajach rozwijających się, w przeciwieństwie do krajów rozwiniętych, występuje nadwyżka zasobów napływu BIZ w stosunku do ich odpływu. Wiąże się to z dużym zapotrzebowaniem w tych krajach na kapitał zagraniczny. Najwięksi odbiorcy BIZ do 1997 r. to Chiny – 217 mld USD, Brazylia – 126 mld USD, Meksyk – 87 mld USD. Począwszy od 1997 r. przepływy BIZ w gospodarce światowej zaczęły bardzo dynamicznie wzrastać. W 1998 r. dynamika wzrostu, w stosunku do roku ubiegłego, wynosiła ponad 42%, a w 1999 r. już ponad 53% w stosunku do roku poprzedniego. Jednakże już od 2000 r. nastąpił drastyczny spadek napływu BIZ w gospodarce światowej. Ich wartość w 2001 r. zmniejszyła się w porównaniu z rokiem poprzednim o ponad 40%, a w 2002 r. o 21% w stosunku do 2001 r.41 Dopiero od 2003 r. w napływie BIZ zauważa się trend wzrostowy. Wśród odbiorców BIZ na świecie dominują Stany Zjednoczone, gdzie wartość skumulowana na koniec 2002 r. wynosiła 1351 mld USD (w 2002 r. nastąpił spadek BIZ w ze względu na spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego i ataki terrorystyczne z 11 września 2001 r.). W szacowanej na koniec 2002 r. skumulowanej wartości BIZ na świecie inwestycje w krajach rozwiniętych stanowiły ponad 64%. Miejsce pierwsze zajmują USA, a następne: Wielka Brytania (639 mld USD), Niemcy (452 mld USD), Chiny (448 mld USD), Hongkong (433 mld USD) i Francja (401 mld USD)42. W 2002 r. najwięcej inwestycji napłynęło do Luksemburga – ponad 125 600 mld USD. Na drugim miejscu w 2002 r. znalazły się Chiny z napływem BIZ w wysokości 52 700 mld USD. Krajami eksporterami BIZ są: USA i kraje Unii Europejskiej, a zwłaszcza Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Holandia, Belgia i Luksemburg (tabela 5). Łącznie kraje UE zainwestowały w 2002 r. w postaci BIZ ponad 394 mld USD, co stanowiło ponad 60% światowego eksportu tych inwestycji (w poprzednim roku 63,5%, a w rekordowym 2000 r. – 68,2%), a USA prawie 120 mld USD, tj. 18,5% odpływu bezpośrednich inwestycji w skali świata ( w 2001 r. 14,6%, w 2000 r. 11,9%). Szacuje się, że ok. 90% BIZ pochodzi z USA, krajów UE, Kanady, Norwegii, Szwajcarii, Australii i Japonii. Japonia jest raczej eksporterem tego typu inwestycji, importuje bowiem bardzo niewielką ilość kapitału w tej formie. Jest to spowodowane głównie wysokimi stopami oszczędności w stosunku do stóp inwestycji w tym kraju. Z krajów „triady” pochodzi też najwięcej korporacji transnarodowych. Według danych miesięcznika „Fortune” w 2002 r. aż 430 spośród 500 (czyli 86%) największych pod względem obrotów przedsiębiorstw pochodziło 41 42. Książka_751.indb 23. W. Karaszewski, op. cit., s. 88–89. Ibidem, s. 97.. 1/16/08 2:43:37 PM.

(20) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 24. z USA, Unii Europejskiej lub Japonii, natomiast z krajów rozwijających się 7,4%43. Choć korporacje transnarodowe z krajów rozwiniętych są głównym źródłem BIZ, to również firmy z krajów rozwijających się podejmują coraz częściej ekspansję za granicą. Ich udział w globalnym zasobie BIZ wynosi obecnie 10% w porównaniu z 1% 20 lat temu. Pięćdziesiąt największych korporacji transnarodowych z tych krajów to głównie firmy azjatyckie. W latach 2000–2003 wytwarzały one rocznie ok. 10 mld dolarów BIZ, czyli prawie tyle, ile wynosił globalny eksport w połowie lat 80.44 Tabela 5. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w podziale według regionów (w mln USD) Region lub kraj. 1987. Główne kraje uprzemysłowione:. 684. – Stany Zjednoczone – Japonia. – Wielka Brytania – Francja. – Niemcy Inne kraje Świat. 339. 1991–1996. Odpływ kapitału 240 639. 28 331. 122 820. 249 783. 68 037. 38 823. 56 846. 42 079. 41. 24 303. Świat. 92 974. 119 741 31 484. 39 703. 62 547. 280 550. 683 211 1 208 783 711 445. 154 641. 472 265 1 120 528 589 379 460 334. 357. 29 003. 36 122. 51 345. Napływ kapitału. 212. – Azja Wschodnia i Południowa. 177 449. 38 353. 1 000. 2 587. 53 406. – Ameryka Łacińska, Karaiby. 48 611. 31 557. 600 063. 27 908. 342. Kraje rozwijające się:. 24 151. 2002. 91. 316. – Ameryka Północna. – Afryka. 630 891 1 097 796 660 558 142 626 103 746. 787. – Inne. 2001. 131 004. 20 943. Kraje uprzemysłowione: – Europa Zachodnia. 2000. 67 057. 78. 135. 1998. 91 030. 263 025. 10 205. 11 997. 709877 400 813. 197 243. 380764 172 287. 91 502. 191 284. 246057 209 431. 84. 27 069. 82 040. 999. 254 326. 88. 22. 106. 4 606. 56 147. 8 928. 90 093. 29887. 15 778. 8489. 18 769. 95358. 138698. 83 725. 97 604. 686 028 1 392 957 823 825. Źródło: opracowanie na podstawie: World Investment Report 2003, s. 68–73.. 24 534. 39 684. 647 363. 384 391 50 625 25 319. 162 145 10 998. 56 019. 88 613. 651 188. Kraje rozwinięte gospodarczo wykazały się na koniec 2002 r. dodatnimi BIZ netto (wartość skumulowana). Wielkości te przedstawiały się następująco: 43 A. Jarczewska-Romaniuk, Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2004, s. 45. 44. Książka_751.indb 24. Z. Zimny, Światowy raport inwestycyjny 2004, www.unic.un.org.pl/wir/wir2004. 1/16/08 2:43:38 PM.

(21) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 25. Wielka Brytania 394,4 mld USD, Japonia 272 mld USD, Francja 250,8 mld USD, Szwajcaria 179,4 mld USD, USA 150,3 mld USD, Niemcy 126,3 mld USD, Włochy 68,0 mld USD, Kanada 52,3 mld USD, Holandia 41,1 mld USD, Szwecja 34,9 mld USD45. Jak wcześniej wspomniano w 2003 r. nastąpił kolejny spadek wielkości przepływów BIZ w skali świata, osiągając wielkość 633 mld USD. Napływ BIZ do krajów Unii Europejskiej i USA zmalał aż o ok. 130 mld USD. Zmniejszenie napływu kapitału odnotowano także w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Po trzech latach spadku 2004 r. przyniósł nieznaczny wzrost globalnych przepływów BIZ. Napływ BIZ wzrósł o 2% w stosunku do 2003 r. do wartości 648 mld USD. Występowały jednak znaczne różnice między regionami świata. Napływ do krajów rozwijających się wzrósł aż o 40%, natomiast w krajach rozwiniętych inwestycje nadal spadały. Wskutek tego w 2004 r. punkt ciężkości BIZ przesunął się w kierunku krajów mniej rozwiniętych, które odnotowały wyjątkowo wysoki, prawie 40%, udział w światowych napływach BIZ. 7. Struktura branżowa bezpośrednich inwestycji korporacji transnarodowych Zmiany w strukturze branżowej inwestycji bezpośrednich dokonywanych po II wojnie światowej są w dużej mierze odzwierciedleniem, ale też przyczyną, zmian zachodzących w gospodarce światowej. Uwzględniając najprostszy podział na trzy główne sektory działalności gospodarczej: wydobywczy, przetwórczy i usługowy, okazuje się, że w ostatnich dekadach następuje przeniesienie zainteresowania inwestorów z branż produkcyjnych do sektora usług (rys. 2). Wzrost aktywności korporacji w sektorze usług, a szczególnie w bankowości, usługach biznesowych i przemyśle turystycznym był widoczny już od lat 70. W latach 80. już tylko ok. 25% inwestycji bezpośrednich ulokowanych było w sektorze wydobywczym, 45% w przetwórczym, a 30% w usługach. Pod koniec lat 90. relacje te kształtowały się odpowiednio na poziomie 6%, 42% i 50% (rys. 2). W 2002 r. ogólny udział zasobów BIZ w usługach jeszcze wzrósł i wyniósł 60%. Tendencja ukierunkowania na usługi nadal trwa, o czym świadczy 70% udział usług w przepływach BIZ. Struktura branżowa BIZ w sektorze usług również się zmienia. Jeszcze niedawno dominowały w nim usługi finansowe i handlowe. Chociaż nadal odgrywają one znaczącą rolę pod względem zasobu BIZ (50% udziału), największą dynamiką charakteryzują się tzw. business services, czyli np. usługi telekomunikacyjne, usługi z branży energetycznej czy usługi dla firm46. Najatrakcyjniejsze 45 46. Książka_751.indb 25. W. Karaszewski, op. cit., s. 97. Z. Zimny, op. cit.. 1/16/08 2:43:38 PM.

(22) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 26. branże świata dla korporacji transnarodowych, na podstawie zestawień zawartych w miesięczniku „Fortune” i obejmujących 500 największych przedsiębiorstw międzynarodowych, przedstawiono w tabeli 5. 2. 42. sektor usług sektor przetwórczy. 50. 6. sektor wytwórczy branże spoza trzech głównych grup. Rys. 2. Przepływy inwestycyjne według głównych sektorów gospodarczych (w %). Źródło: UNCTAD, World Investment Report 2001, s. 66, cyt. za: A. Jarczewska-Romaniuk, op. cit., s. 50.. Wzrost zainteresowania inwestorów usługami (bankowość, finanse, ubezpieczenia, handel) na niekorzyść sektorów tradycyjnych – wydobywczego i przetwórczego – stanowi odzwierciedlenie przeobrażeń zachodzących w gospodarkach krajów wysoko rozwiniętych, w których następuje wzrost znaczenia tego sektora. Jest to również konsekwencja otwierania sektora usługowego dla inwestorów zagranicznych w wielu krajach wskutek liberalizacji przepisów. W przypadku sektorów produkcyjnych inwestycje bezpośrednie są lokowane obecnie przede wszystkim w sektorze przetwórczym, a zwłaszcza w branżach zaawansowanych technologicznie, o wysokim stopniu rozwoju. P. Dicken wskazuje na trzy główne grupy szczególnego zainteresowania inwestorów zagranicznych w sektorze przetwórczym – gałęzie zaawansowane technologicznie (farmaceutyki, komputery, wyroby elektroniczne), gałęzie średnio zaawansowane technologicznie (samochody, opony, telewizory, sprzęt gospodarstwa domowego) oraz gałęzie masowej produkcji wyrobów szybko zbywalnych (papierosy, kosmetyki, słodycze, napoje bezalkoholowe)47.. 47. s. 8.. Książka_751.indb 26. P. Dicken, Global Shift, Transforming the World Economy, Guilford Press, New York 1998,. 1/16/08 2:43:39 PM.

(23) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 27. Miejsce. Tabela 6. Najatrakcyjniejsze branże świata dla BIZ Branża. 1 Handel (hurt i detal łącznie) 2 Bankowość i finanse. Liczba Obroty Zysk Liczba zatrudnionych (w mld USD) (w mld USD) firm (w mln osób) 1917,993. 38,042. 6,592. 60. 1672,636. 133,013. 5,084. 70. 1216,482. 26,132. 3,720. 25. 4 Sektor ubezpieczeń. 951,008. 37,861. 1,173. 35. 5 Przemysł petrochemiczny. 903,169. 45,585. 2,112. 26. 6 Przemysł elektroniczny. 717,824. 28,086. 3,307. 22. 7 Telekomunikacja. 617,255. 54,385. 2,746. 21. 8 Przemysł komputerowy. 352,081. 25,458. 1,108. 11. 8348, 448. 697, 301. 25 842. 270. 3 Przemysł samochodowy. Razem. Źródło : www.fortune.com. Najlepsze firmy Wal-Mart Stores Mitsui Mitsubishi General Electric Citigroup Deutsche Bank General Motors Ford Motors DaimlerChrysler AXA Nippon Life Allianz Exxonmobil Royal Dutch/Shell BP Amoco Siemens Hitachi Matsuhita Elec. Intl. Nippon Tel&Tel AT&T SBC Communication IBM Hewlett-Packard Fujitsu. Wielkość zaangażowanego kapitału w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych w wymienione branże sprawia, że stają się one najpotężniejszymi branżami na świecie. Zdecydowana większość korporacji dokonujących bezpośrednich inwestycji zagranicznych działa w jednej z wymienionych w tabeli 5 branż. 8. Zakończenie Podstawą międzynarodowej ekspansji korporacji pozostają BIZ, tworzące dla ich działalności materialną bazę w postaci sieci zagranicznych filii, które są rozlokowane w różnych krajach na całym świecie.. Książka_751.indb 27. 1/16/08 2:43:40 PM.

(24) Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. 28. W latach 80. i 90. nastąpiły znaczne zmiany w zakresie liczby i rozmieszczenia filii korporacji na świecie, towarzyszące przepływom BIZ. Liczba filii wzrosła z ok. 98 tys. w 1980 r. do 270 tys. w połowie lat 90., a obecnie ich liczbę szacuje się na 850 tys. Jeżeli w drugiej połowie lat 80. największy przyrost netto liczby filii nastąpił głównie w krajach UE i USA, to na początku lat 90. najwięcej filii powstało w Europie Środkowowschodniej oraz w krajach rozwiniętych, a najmniej w krajach Trzeciego Świata. W połowie lat 90. udział ogólnej liczby filii w poszczególnych krajach kształtował się następująco: – „triada” (Europa Zachodnia, Ameryka Północna oraz Azja Wschodnia) 44%, – kraje rozwijające się 35%, – Europa Środkowowschodnia 21%. Struktura zasobów i przepływów BIZ wskazuje na dominującą pozycję krajów „triady” jako światowego centrum inwestycyjnego, głównie pod względem pochodzenia, a także lokowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wokół krajów „triady” utworzyły się powiązane inwestycjami skupiska kilku krajów dużych lub uprzemysłowionych, podczas gdy pozostałe kraje mają relatywnie mniejsze znaczenie w ekspansji inwestycyjnej korporacji. Ekspansja inwestycyjna w postaci BIZ ma olbrzymie znaczenie, jeśli uwzględnić, że skumulowana wartość światowych napływów inwestycyjnych w 1960 r. wyniosła ok. 67 mld USD, dwadzieścia lat później ponad 600 mld USD, a w 2000 r. przekroczyła 6 bln USD48. Jednocześnie postępuje koncentracja BIZ w usługach oraz zaawansowanych technologicznie gałęziach przemysłu, co wskazuje na ich główne znaczenie w gałęziowej charakterystyce ekspansji inwestycyjnej korporacji. Literatura Cyrson E., Korporacje wielonarodowe. Prawidłowości ekspansji zagranicznej, PWN, Warszawa 1981. Dicken P., Global Shift, Transforming the World Economy, Guilford Press, New York 1998. Estrin S., Hughes K., Todd S., Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe, Cassel, London 1997. Estrin S., Meyer K.E., Opportunities and Tripwires for Foreign Investors in Eastern Europe, „Thunderbird International Business Review” 1998, 40(3). Foltyński Z., Teoria handlu międzynarodowego, PWN, Warszawa 1970. Jarczewska-Romaniuk A., Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2004. 48. Książka_751.indb 28. A. Jarczewska-Romaniuk, op. cit., s. 44.. 1/16/08 2:43:40 PM.

(25) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne…. 29. Kamecki Z., Sołdaczuk J., Sierpiński W., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1977. Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2004. Klawe A.J., Makać A., Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, PWE, Warszawa 1977. Kociszewska I., Krawczyk R., Globalizacja gospodarki a portfelowe inwestycje zagraniczne, szanse i zagrożenia [w:] Inwestycje zagraniczne – szanse i zagrożenia, Materiały konferencyjne, red. J. Rymarczyk i J. Bracha, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1997. Krugman P.R., Obstfeld M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWN, Warszawa 1997. Kuzel M., Zaangażowanie największych TNCs na świecie w inwestycje bezpośrednie w Polsce [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. W. Karaszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003. Meyer K.E., Estrin S., Entry Mode Choice in Emerging Markets: Greenfield, Acquisition and Brownfield, Center for East European Studies, Copenhagen Business School, Working Paper, 1998, no. 18. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, PWE, Warszawa 1996. Misala J., Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990. Misala J., Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, SGH, Warszawa 2001. Oziewicz E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998. Pangsy-Kania S., Polskie inwestycje bezpośrednie na obszarze Wspólnoty u progu członkostwa Polski w Unii Europejskiej [w:] Handel międzynarodowy i inwestycje zagraniczne lat 90., Materiały pokonferencyjne, maszynopis powielony, Wrocław 1998. Przybylska K., Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2001. Sachs J.D., Larrain F.B., Macroeconomics in the Global Economy, Harvester Wheatsheaf, New York 1993. Tarshis L., Introduction to International Trade and Finance, J. Wiley, New York 1955. Winiecki J., Perspektywy przedsiębiorstw międzynarodowych w gospodarce światowej, PISM, Warszawa 1983. Witkowska J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowowschodniej, Wydawnictwo UŁ, Łódź 1996. Wojnicka E., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 1976–1996, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1997, z. 4. World Investment Report 1997, Transnational Corporations, Market Structure and Competition Policy, United Nations Conference on Trade and Development, New York–Geneva 1997. World Investment Report 1998, Trends and Determinants, United Nations Conference on Trade and Development, New York–Geneva 1998.. Książka_751.indb 29. 1/16/08 2:43:40 PM.

(26) 30. Małgorzata Czermińska, Wojciech Zysk. World Investment Report 2000. Cross-border Mergers and Acquisitions and Development, United Nations Conference on Trade and Development, New York–Geneva 2000. Zysk W., Wybrane konkluzje IX Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD, World Investment Report 1999 [w:] Handel zagraniczny. Metody, problemy, tendencje, Materiały konferencyjne, red. K. Budzowski i S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków 1999. The Foreign Direct Investment of Multinational Corporations around the World – Selected Issues Foreign direct investment is inextricably linked with the activities of multinational corporations. This is because the essence of what international companies do is investment abroad. The structure of FDI flows and resources points to the dominance of countries from the Triad (Western Europe, North America and the Far East) as the world’s centre of investment, both in terms of the source and target of foreign direct investment. At the same time, FDI is being concentrated in services and in technologically advanced branches of industry, which points to its key significance in the branch characteristics of the investment expansion of corporations.. Książka_751.indb 30. 1/16/08 2:43:41 PM.

(27)