Biuletyn polonijny

Stanisław Piech, Józef Bakalarz

Biuletyn polonijny

Collectanea Theologica 56/2, 157-172

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 56 (1986) fa s c . I I

BIULETYN POLONIJNY

Z a w a r to ś ć : I . K S IĘ Ż A D IE C E Z J I T A R N O W S K IE J W S Ł U Ż B IE E M IG R A N ­ T Ó W S E Z O N O W Y C H (1904— 1913). 1. O rg a n iz o w a n ie w d ie c e z ji o p ie k i n a d e m ig r a n ta m i. — 2. T r o s k a o e m ig r a n tó w n a Ś lą s k u C ie s z y ń s k im i n a W ę ­ g rz e c h . — 3. D u s z p a s te rs tw o w ś r ó d r o b o tn ik ó w p o ls k ic h w N ie m c z e c h . — 4. D u s z p a s te rs tw o P o la k ó w w e F r a n c j i i w S z w a jc a rii. II . P O L S K A M IS J A D U S Z P A S T E R S K A W A B S C O N . 1. H is to r ia p o ls k ie j k o lo n ii w A b sco n . — 2. H is to r ia d u s z p a s te r s tw a p o ls k ie g o . — 3. W sp ó łc z e sn a s y tu a c ja sp o łe c z n o ­ ści p o lo n ijn e j. — 4. Z y c ie r e lig ijn e i d u s z p a s te rs tw o . — 5. D z ia ła ln o ść s p o ­ łe c z n o - k u ltu r o w a *. I. K S IĘ Ż A D IE C E Z J I T A R N O W S K IE J W S Ł U Ż B IE E M IG R A N T Ó W S E Z O N O W Y C H (1904— 1913) M a s o w y r u c h e m ig r a c j i se z o n o w e j z G a lic ji u s c h y łk u X I X i n a p o ­ c z ą tk u X X w ie k u , o b o k n ie w ą tp liw y c h k o rz y ś c i m a te r ia ln y c h , n ió s ł ze s o b ą ta k ż e z o b o ję tn ie n ie r e l ig i jn e i r o z lu ź n ie n ie m o r a ln e , k tó r y m n a o b c z y ź n ie u le g a ła z w ła sz c z a m ło d z ie ż w y ch o d ź c z a , s ta n o w ią c a w ię k sz o ś ć w ś ró d e m i­ g ra n tó w . J e d n y m ze s p o s o b ó w z a p o b ie g a n ia te m u s m u tn e m u z ja w is k u b y ły d o ry w c z e a k c je d u s z p a s te r s k ie p r z e p r o w a d z a n e t a m p rz e z k s ię ż y , k tó r z y w ty m c e lu p o d ró ż o w a li za g ra n ic ę . D u c h o w ie ń s tw o d ie c e z ji ta r n o w s k ie j, sz c z e g ó ln ie z a r z ą d ó w b p a L e o n a W a ł ę g i (1901— 1933) w y k a z y w a ło d u ż e z a in te r e s o w a n ie s p r a w a m i o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j n a d e m ig r a n ta m i o ra z in ic jo w a ło w ie le p r a c w ty m z a k re s ie . W a rto w ię c p r z y jr z e ć się a k c jo m p o d e jm o w a n y m w ś r ó d ro b o tn ik ó w p o l­ s k ic h za g r a n ic ą p rz e z k s ię ż y te j w ła ś n ie d ie c e z ji.

1. O rg a n iz o w a n ie w d ie c e z ji o p ie k i n a d e m ig r a n ta m i

D ie c e z ja ta r n o w s k a p o s ia d a ła e m ig ra c ję n a jlic z n ie js z ą w G a lic ji. W j e d ­ n y m ty lk o 1907 r . w e d łu g d a n y c h lic z b o w y c h a n k ie ty k o n s y s to rz a z a ro b k o ­ w a ło sez o n o w o p o z a g r a n ic a m i k r a j u o k o ło 19 ty s . o só b . W n ie k tó r y c h p a r a ­ fia c h lic z b a e m ig r a n tó w b y ła w c a le p o k a ź n a , g d y ż s ię g a ła 16— 30% o g ó łu w ie r n y c h h F a la e m ig r a c ji se z o n o w y c h w e w s z y s tk ic h d ie c e z ja c h g a lic y js k ic h z k a ż d y m r o k ie m p r z y b i e r a ł a n a sile. W ty c h w a r u n k a c h z o b o ję tn ie n ie r e l i ­ g ijn e i r o z lu ź n ie n ie m o r a ln e , k tó r e p o p rz e z w y c h o d ź c ó w w c h o d z iły do p a ­ r a f ii, w y m a g a ły z d e c y d o w a n e g o p rz e c iw d z ia ła n ia ze s tr o n y K o śc io ła . D u c h o ­ w ie ń s tw o g a lic y js k ie p o d k ie r o w n ic tw e m sw o ic h b is k u p ó w ż y w o a n g a ż o w a ło się w d zieło o p ie k i p a s t o r a ln e j n a d e m ig r a n ta m i. D la r a t o w a n i a z a g ro ż o n e j n a o b czy źn ie w ia r y i m o r a ln o ś c i r o b o tn ik ó w o rg a n iz o w a n o w d ie c e z ji ta r n o w s k ie j s p e c ja ln e n a b o ż e ń s tw a d la w y c h o d ź c ó w p rz e d ic h w y ja z d e m i po p o w ro c ie z z a g ra n ic y , a ta k ż e p ro w a d z o n o k o r e s ­ p o n d e n c ję z n im i. W T a rn o w ie z o rg a n iz o w a n o d la n ic h , u n ik a ln e n a g ru n c ie g a lic y js k im , s p e c ja ln e re k o le k c je . D ość w c z e śn ie p o m y ś la n o te ż o w y s y ła n iu

• R e d a k t o r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. J ó z e f B a k a l a r z T C h r., L u b lin .

1 A r c h iw u m D ie c e z ja ln e w T a rn o w ie (A D T): A c ta C o n s is to r ii (AC) 1907.

B I U L E T Y N P O L O N I J N Y k a p ła n ó w za g r a n ic ę w c e la c h p o słu g i d u s z p a s te r s k ie j e m ig ra n to m . O so b is ty k o n t a k t w y c h o d ź c y z p o ls k im d u s z p a s te rz e m n a o b c z y ź n ie o k a z a ł s ię b o w ie m n a js k u te c z n ie js z ą fo r m ą o p ie k i p a s to r a ln e j n a d e m ig r a n ta m i, k tó r e j n ie m o ­ g ła z a s tą p ić ż a d n a z w y ż e j w y m ie n io n y c h p r a k t y k s to s o w a n y c h w k r a j u . Z a r z ą d ó w b p a L . W a ł ę g i k s ię ż a d ie c e z ji ta r n o w s k ie j p o d e jm o w a li s z e re g , o m ó w io n y c h n iż e j, a k c ji p a s to r a ln y c h w ś ró d r o b o tn ik ó w p o ls k ic h za g r a n ic ą . K o o r d y n a c ją ic h p r a c y za g r a n ic ą z a jm o w a ła się u tw o rz o n a p rz e z te g o b is k u p a n a z je ź d z ie d z ie k a n ó w w 1911 r . D ie c e z ja ln a R a d a O p ie k u ń c z a n a d E m ig ra n ta m i. B y ła to je d y n a w G a lic ji d ie c e z ja ln a in s ty t u c ja z a ło ż o n a w y łą c z n ie w c e la c h o p ie k i n a d w y c h o d ź c a m i. P re z e s e m r a d y b y ł k s . d r J ó ­ z e f В ą b a, d z ie k a n K a p itu ły K a t e d r a l n e j 2. W m a j u 1912 r . r a d a o p u b lik o w a ła w „ c u r r e n d z ie ” k o m u n ik a t, s tw i e r ­ d z a ją c , że „ w ie lk a lic z b a e m ig ra n tó w , ro z p ro s z o n y c h w ś r ó d o b c y c h ję z y k ie m i w ia r ą , p o z b a w io n y c h p rz e z w ię k s z ą część r o k u o p ie k i s w y c h d u c h o w n y c h p a s te rz y , w y m a g a w ie lu k a p ła n ó w , k tó r z y b y sw ó j w o ln y czas w a k a c y jn y p o ś w ię c ili s p r a w ie B ożej i z e c h c ie li w y je c h a ć n a p ra w d z iw ie a p o s to ls k ą p r a ­ cę ” . N a d to a p e lo w a ła o n a do k się ż y , a b y sw ó j w a k a c y jn y u rlo p w y k o rz y s ta li d la p o d ję c ia te g o r o d z a j u m i s j i 3.

P ro b o s z c z o w ie , n a p ro ś b ę r a d y , p rz e s y ła li do k o n s ty s to r z a w y k a z y w y ­ c h o d ź c ó w z z a z n a c z e n ie m ic h liczb y , m ie js c a p o b y tu , p a r a f ii, s ta c ji k o le jo ­ w e j, k r a j u i p a ń s t w a 4. A d re s y te słu ż y ły k o n s y s to rz o w i do n a w ią z a n ia k o ­ r e s p o n d e n c ji z o d n o ś n y m i w ła d z a m i k o ś c ie ln y m i za g r a n ic ą w c e lu u z y s k a ­ n ia ju r y s d y k c ji d la ja d ą c y c h ta m k się ż y , o ra z o p ra c o w a n ia p la n u ic h p ra c y w ś ró d e m ig ra n tó w .

2. T r o s k a o e m ig r a n tó w n a Ś lą s k u C ie s z y ń s k im i n a W ęg rz e c h

N a jw c z e ś n ie js z e w y s iłk i o rg a n iz o w a n ia a k c ji w y s y ła n ia k się ż y do ś r o ­ d o w isk e m ig ra c y jn y c h d o ty c z ą w y c h o d ź s tw a n a Ś lą s k u C ie sz y ń s k im i n a W ę­ g rz e c h . W y c h o d ź stw o z d ie c e z ji z a c h o d n io g a lic y js k ic h b y ło ta m z n a c z n e . N a Ś lą s k u C ie s z y ń s k im n a jlic z n ie js z e s k u p is k a e m ig r a n tó w z d ie c e z ji ta r n o w ­ s k ie j, w e d łu g w s p o m n ia n e j a n k ie ty K o n s y s to rz a , z n a jd o w a ły się w O s tr a w ie M o r a w s k ie j i Ś lą s k ie j, W itk o w ic a c h i w O p a w ie . N a W ę g rz e c h w y c h o d ź c y p ra c o w a li g łó w n ie w B u d a p e sz c ie i M isk o lc u o ra z w K o sz y c a c h n a S ło w a c ji.

N a ty c h te r e n a c h w y c h o d ź c y ła tw o u le g a li z o b o ję tn ie n iu r e lig ijn e m u i ro z lu ź n ie n iu m o r a ln e m u . S z e rz y ły się w ś ró d n ic h p ija ń s tw o i ro z p u s ta . „ P o ­ w sz e c h n ie ż a lą się p ro b o s z c z o w ie n a ty c h , k tó r z y la t k il k a p rz e b y li w M o­ r a w s k i e j O s tr a w ie ” — u b o le w a ł b p L. W a i ę g a w liśc ie p a s te r s k im

A r c h a n io ł R a fa ł. „ T a c y p o w ró c iw sz y do d o m u p rz y w o ż ą często w ie lk ą n ie ­

n a w iś ć do k s ię ż y , d r w ią so b ie z K o śc io ła i s a k r a m e n t ó w św . i d r u g ic h g o r ­ s z ą ” 5. W c e lu z a p o b ie g a n ia ty m s m u tn y m z ja w is k o m i p o w s tr z y m a n ia fa li z g o rs z e n ia d u c h o w ie ń s tw o d ie c e z ji g a lic y js k ic h n a k o n g re g a c ja c h d e k a n a l- n y c h d o p o m in a ło się o z o rg a n iz o w a n ie d la te j e m ig r a c ji o d p o w ie d n ie j o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j n a o b c z y ź n ie . W o d p o w ie d z i n a lic z n e p o s tu la ty i p ro ś b y b is k u p i, k o r z y s ta ją c z p o m o c y je z u itó w z p r o w in c ji g a lic y js k ie j, o rg a n iz o ­ w a li d la ta m te js z y c h e m ig r a n tó w p o słu g ę s a k r a m e n t a ln ą w o k re s ie w ie lk a ­ n o c n y m . N a p ro ś b ę b is k u p a p rz e m y s k ie g o Ł u k a s z a S o l e c k i e g o w 1898r. 2 S p r a w o z d a n ie ze Z ja z d u X X D z ie k a n ó w w T a r n o w ie d n ia 9 listo p a d a 1911, C u r r e n d a (C ur) 56 (1912) 35. 8 C u r 56 (1912) 51.

4 A D T . P r o th o c o lo n g e s to r u m C o n sis to rii E p isc o p a lis T a r n o v ie n s is (P ro th . gest.) 1912 n r 3312; 3377; 3627; 3661; 3698; 3742; 3797.

5 L . W a ł ę g a, A r c h a n io ł R a fa ł, c z y li lis t p a s te r s k i o w y c h o d ź s tw ie ,

teg o r o d z a j u a k c ję p rz e p r o w a d z ili je z u ic i w ś ró d ro b o tn ik ó w p o ls k ic h w B u ­ d a p e sz c ie i M isk o lc u . W ty m s a m y m r o k u n a p ro ś b ę b is k u p a ta r n o w s k ie g o Ig n a c e g o Ł o b o s a je z u ic i p rz e p r o w a d z ili r e k o le k c je d la e m ig ra n tó w w O s tr a w ie M o r a w s k ie j ·. P o n ie w a ż z d e c y d o w a n a w ię k sz o ś ć ro b o tn ik ó w z a ­ tr u d n io n y c h w o s tr a w s k im o k rę g u p rz e m y s ło w y m p o c h o d z iła z te r e n u d ie c e ­ z ji k r a k o w s k ie j, z o rg a n iz o w a n ie m re k o le k c ji d la e m ig r a n tó w w O s tr a w ie M o r a w s k ie j w o k re s ie W ie lk ie g o P o s tu 1899 r. z a ją ł się b is k u p k r a k o w s k i J a n P u z y n a , d z ia ła ją c y je d n a k w p o ro z u m ie n iu z b is k u p e m ta r n o w s k im i p r z e m y s k im . P o u z y s k a n iu o d p o w ie d n ie j zg o d y a r c y b is k u p a o ło m u n ie c k ie - go T e o d o ra К o h n a b p J . P u z y n a p o p ro s ił p r o w in c ja ła je z u itó w k s. J a n a B a d e n i e g o o p o d ję c ie s ię p rz e z n ic h t e j a k c ji. J e z u ic i p rz e p r o w a d z ili w M o r a w s k ie j O s tr a w ie d w ie s e r ie m is ji: 18— 24 I I I i 25—30 I I I 1899 r. w k o ­ ściele Z b a w ic ie la .

W m is ja c h w z ię ła u d z ia ł d u ż a lic z b a e m ig ra n tó w , p o c h o d z ą c y c h z d ie c e ­ z ji k r a k o w s k ie j, p rz e m y s k ie j i ta r n o w s k ie j. W k a z a n ia c h m is jo n a rz e p rz y p o ­ m in a li „ p r a w d y w ie c z n e ”, a sz c zeg ó ln ie s tr o f o w a li z a „ z b y te k ro z r z u tn o ś c i i u c z ę sz c z a n ie do g o sp ó d w n ie d z ie le i ś w ię ta ” . D o s a k r a m e n tó w św . p r z y ­ s tą p iło w ó w c z a s o k o ło 8 ty s . ro b o tn ik ó w , z k tó r y c h „ p ra w ie w sz y sc y w y rz e k li się g o rz a łk i”. R o z d z ie lo n o te ż p rz e s z ło 3 ty s . s z k a p le rz y k a r m e lita ń s k ie h . K o sz ty z o rg a n iz o w a n ia m is ji p o k ry ły k o n s y s to rz e b is k u p ie w K ra k o w ie , T a r ­ n o w ie i w P rz e m y ś lu , a w ię c ty c h d ie c e z ji, z te r e n u k tó r y c h lu d n o ś ć e m i­ g ro w a ła z a z a ro b k a m i n a Ś lą s k C ie s z y ń s k i7

T eg o r o d z a j u d o r a ź n a p o s łu g a s a k r a m e n t a ln a w o k re s ie w ie lk a n o c n y m n ie m o g ła je d n a k z a s tą p ić o d d z ia ły w a n ia s ta łe g o d u s z p a s te r s tw a p o lo n ijn e g o . N a W ę g rz e c h z in i c ja t y w y m e tro p o lity lw o w sk ie g o a b p a J ó z e f a B i l c z e w - s к i e g o z o rg a n iz o w a n o z c z a se m s ta łe d u s z p a s te r s tw o p o lo n ijn e w B u d a ­ peszcie, w k t ó r y m d z ia ła ł k s . W in c e n ty D a n e k z a r c h id ie c e z ji lw o w s k ie j 8.

B I U L E T Y N P O L O N I J N Y J l j g

3. D u s z p a s te rs tw o w ś ró d r o b o tn ik ó w p o ls k ic h w N ie m c z e c h

D u c h o w ie ń s tw o g a lic y js k ie n a jw ię c e j w y s iłk u w k ła d a ło w d u s z p a s te rs tw o e m ig ra n tó w se z o n o w y c h w k r a j a c h n ie m ie c k ic h . Z d ie c e z ji ta r n o w s k ie j, w e ­ d łu g w s p o m n ia n e j a n k ie ty , w k r a j a c h R zeszy N ie m ie c k ie j p rz e b y w a ło w 1907 r . o k o ło 14 ty s . e m ig ra n tó w . N a jlic z n ie js z a e m ig r a c ja k ie r o w a ła się do p r a c y r o ln e j w P r u s a c h i S a k s o n ii. R z a d k a sie ć k o śc io łó w k a to lic k ic h u n ie m o ż liw ia ła ta m z n a c z n e j lic z b ie r o b o tn ik ó w p o ls k ic h u c z ę sz c z a n ie n a n a b o ż e ń s tw a . P o n a d to n ie m ie c k i c h a r a k t e r n a b o ż e ń s tw k a to lic k ic h o d s tr ę ­ czał w ie lu od u d z ia łu w ż y c iu r e lig ijn y m ta m te js z y c h p a r a f ii.

P o z b a w ie n i o p ie k i d u s z p a s te rs k ie j, e m ig ra n c i b y li sz c z e g ó ln ie p o d a tn i n a o d d z ia ły w a n ie ś r o d o w is k a p ro te s ta n c k ie g o . W a r u n k i z a ś ż y c ia i p r a c y n a fo l­ w a r k a c h , a z w ła sz c z a c z ę ste n ie p r z e s trz e g a n ie z a s a d y ro z d z ie ln y c h m ie s z k a ń d la k o b ie t i m ęż c z y z n , n ie s p r z y ja ły m o r a ln o ś c i w y c h o d ź c ó w . Z ty c h oto r a ­ 8 A r c h iw u m P r o w in c ji M a ło p o lsk ie j T o w a r z y s tw a J e z u s o w e g o w K r a k o ­ w ie (A P M łp T J): R k p s 879— V III. K o r e s p o n d e n c ja d o ty c z ą c a m is j i OO J e ­ z u itó w p r o w in c ji g a li c y js k ie j z la t 1894— 1900; B p Ł . S o le c k i do P ro w in c ja ła Z a k o n u J e z u i tó w w K r a k o w ie , P rz e m y ś l 2 6 I I 1897, 146; B p I. Ł o b o z do p r o ­ w in c ja ła J . B a d e n ie g o , T a r n ó w 4 I I I 1898, 150.

7 A r c h iw u m K u r ii M e tro p o lita ln e j w K ra k o w ie , fasc.: W y c h o d ź s tw o . B p J. P u z y n a do a b p a T . K o h n a . K r a k ó w 9 II 1899; A b p T . K o h n do b p a J . P u z y n y , O ło m u n ie c 1 5 I I 1899; K o n s y s to r z K s ią ż ę c o - B is k u p i w K r a k o ­ w ie d o K o n s y s to r z a B is k u p ie g o w T a r n o w ie , K r a k ó w 1 8 I I i 8 I V 1899; K o n ­ s y s to r z B is k u p i w T a r n o w ie do K s ią ż ę c o -B is k u p ie g o O r d y n a r ia tu w K r a k o ­ w ie , T a r n ó w 2 3 I I 1899; K o n s y s to r z B is k u p i w P r z e m y ś lu do K o n s y s to r z a K s ią ż ę c o -B is k u p ie g o го K r a k o w ie , P rz e m y ś l 25 I I 1899.

8 C a ta lo g u s U n iv e r s i v e n e r a b ilis c le ri s a e c u la ris e t r e g u la r is archid.ioece-

c ji u e m ig r a n tó w p o w r a c a ją c y c h s ta m t ą d n a z im ę d o r o d z in n y c h p a r a f i i u w id o c z n ia ły s ię b r a k i r e lig ijn e i m o r a ln e , k tó r e z k o le i z m u s z a ły d u s z p a s te ­ rz y do u s iln e g o p o s z u k iw a n ia d ró g z a p o b ie g a n ia te m u z ja w is k u . Z d o ra ź n ą p o s łu g ą p a s t e r s k ą do k r a j ó w n ie m ie c k ic h w y je ż d ż a li p r a w ie co r o k u je z u ic i z p r o w in c j i g a l i c y js k i e j9, a le te g o r o d z a j u a k c je , ze w z g lę d u n a z b y t m a ł ą lic z b ę m is jo n a r z y , m o g ły o b ją ć z a le d w ie n ie w ie lk ą część z o l­ b rz y m ie j m a s y e m ig ra n tó w , p o d c z a s g d y s e tk i ty s ię c y b y ły je j p o z b a w io n e n ie m a l z u p e łn ie . W t e j s y t u a c ji e m ig r a n c i z G a lic ji s a m i z a c z ę li s ię d o p o m in a ć o w y s t a r ­ c z a ją c ą o p ie k ę d u s z p a s te r s k ą . S z c z e g ó ln ie tr z e b a t u t a j o d n o to w a ć s t a r a n ia e m ig ra n tó w z a tr u d n io n y c h w 1906 r . w f a b r y k a c h B e u e rb e rg u w B a w a rii. P rz y c z y n iły się o n e do z o rg a n iz o w a n ia w G a lic ji a k c ji w y s y ła n ia k s ię ż y d ie ­ c e z ja ln y c h z a g r a n ic ę w c e la c h p o słu g i d u s z p a s te r s k ie j w ś r ó d e m ig ra n tó w . Z a k ła d y k o k s o w n ic z e w B e u e r b e r g u w G ó rn e j B a w a r ii z a tr u d n ia ł y w ó w czas k il k u s e t P o la k ó w , g łó w n ie z G a lic ji. E m ig ra n c i c i z w ró c ili się do p ro b o s z c z a m ie js c o w e j p a r a f i i k a to lic k ie j k s . F r a n z a S t a b e r a z p ro ś b ą o u m o ż liw ie ­ n ie im s p o w ie d z i w ję z y k u p o ls k im i to w y łą c z n ie w d n i św ią te c z n e , k ie ­ d y n ie p r a c o w a li w f a b r y k a c h . K s. F . S ta b e r s a m n ie b y ł w s ta n ie z a s p o ­ k o ić ic h p o tr z e b r e lig ijn y c h . Z te j r a c j i w 1906 r . s p r o w a d z a ł o n w ie lo k r o t­ n ie z B e u e r b e r g a k a p ł a n a m ó w ią c e g o p o p o ls k u . R o b o tn ic y c h c ie li je d n a k , a b y t a p o s łu g a s a k r a m e n t a ln a n ie o g ra n ic z y ła s ię je d y n ie do o w ego ro k u , a le p r z y j ę ła s ię t a m ja k o s t a ła p r a k ty k a . W z w ią z k u z ty m s k ie ro w a li o n i p i ­ s e m n ą p e ty c ję n a r ę c e te g o p ro b o sz c z a , a b y ró w n ie ż w n a s tę p n y c h la t a c h s p r o w a d z ił d la n ic h s p o w ie d n ik a m ó w ią c e g o p o p o ls k u .

Z r a c j i z w ią z a n y c h z ty m p rz e d s ię w z ię c ie m d u ż y c h k o s z tó w fin a n s o w y c h s p r a w ę tę p rz e k a z a n o — za p o ś r e d n ic tw e m n ie m ie c k ic h i a u s tr ia c k ic h w ła d z d y p lo m a ty c z n y c h10 — do b is k u p ó w g a lic y js k ic h . O d tą d s p r a w a t a z n a c z n ie o ż y w iła z a in te r e s o w a n ie g a lic y js k ic h k o n s y s to rz y b is k u p ic h p o tr z e b ą o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j n a d r o b o tn ik a m i p o ls k im i z a g r a n ic ą i s k ło n iła je do w y s ła ­ n ia t a m k a ż d e g o r o k u k i l k u k się ż y z k a ż d e j d ie c e z ji.

O d 1908 r . w d ie c e z ja c h g a lic y js k ic h d a tu j e się a k c ja re g u la r n e g o w y s y ­ ła n i a p e w n e j lic z b y k s ię ż y w o k re s ie w a k a c ji do ś r o d o w is k p o ls k ic h e m i­ g r a n tó w se z o n o w y c h w N ie m c z e c h , a b y ta m s p r a w o w a li p o słu g ę p a s t o r a ln ą w ś r ó d w y c h o d ź c ó w . W ty m s a m y m cza sie p o d o b n e a k c je p r a k ty k o w a n o ta k ż e w d ie c e z ja c h K r ó le s tw a P o ls k ie g o . Z d ie c e z ji ta r n o w s k ie j ja k o p ie r w s z y z tą p o s łu g ą w y je c h a ł w 1908 r . do B a d e n ii i S a k s o n ii k s . M ic h a ł P r z y w a r a (1879— 1933), w ik a r iu s z ze S zcze­ p a n o w a . W B a d e n ii o d w ie d z ił o n 165 d z ie w c z ą t z a tr u d n io n y c h w m a j ą tk a c h I n s u ld s h e im b e i S to c k e n h e im . W S a k s o n ii o d w ie d z ił s ie d e m m ie js c o w o śc i, w k tó r y c h p r a c o w a ły d z ie w c z ę ta z p a r a f ii s z c z e p a n o w s k ie j. Z o rg a n iz o w a ł o n d la n ic h n a b o ż e ń s tw a w n a s tę p u ją c y c h m a j ą tk a c h : t r z y d w o ry w A u sle b e n , g d z ie b y ło z a tr u d n io n y c h 200 d z ie w c z ą t, a n a s tę p n ie w W a n z le b e n b e i S a n - g e r h a u s e n (80 d z ie w c z ą t), E r d e b o r n b e i O b e rs o lin g e n (70), I e r c h e im w B r u n - s z w ik u (70), L e m s h a u s e n b e i R o s d o rf (60), Z ö b ig k e r b e i M ü c h e l (60) i R a tz e ­ b u r g — V o rs la n d (50). D o p o d ró ż y te j s k ło n iła go z n a c z n a lic z b a e m i g r a n ­ tó w (1345 o só b — 16,5°/o o g ó łu w ie rn y c h ) ze S z c z e p a n o w a z a ro b k u ją c y c h w N ie m c z e c h u . 2 0 0 B I U L E T Y N P O L O N I J N Y 9 A P M łp T J R k p s 1298-V: P a s te r y z a c ja p r z e p r o w a d z o n a p r z e z je z u itó w p r o w in c ji g a lic y js k ie j n a d P o la k a m i w N ie m c z e c h w la ta c h 1896— 1913. P la ­ n y i s p r a w o z d a n ia z p ra c , 2— 76. 18 A D T A C 1907 O d p isy : P ro śb a r o b o tn ik ó w p o ls k ic h do U rzą d u P a ra ­ fia ln e g o w B e u e r b e r g u , 1 X I 1906; R ö m - K a th . P fa r r a m t B e u e r b e r g a n die Ö s te r r e ic h is c h e G e s a n d ts c h a ft, 14 X I 1906; M i n is te r iu m f ü r K u lt u s u n d U n te r r ic h t a n d ie S ta t th a l te r e i in L e m b e r g , W ie n 1 I I I 1907. 11 T a m ż e : O d p o w ie d ź a n k ie to w a z e S z c z e p a n o w a , P r o th . g e st. 1908, n r 3390.

P o p rz y je ź d z ie do p o sz c z e g ó ln y c h d w o ró w k s . M . P r z y w a r a ro z p o c z y n a ł sp o w ie d ź e m ig r a n tó w , k t ó r a o d b y w a ła się w g o d z in a c h w ie c z o rn y c h . W c z a ­ sie s p o w ie d z i w y c h o d ź c y o d m a w ia li ró ż a n ie c , ś p ie w a li g o d z in k i o N a jś w . M a r y i P a n n ie l u b p ie ś n i. P o s p o w ie d z i k a p ł a n o d p r a w ia ł n a b o ż e ń s tw o i w y ­ g ła s z a ł k a z a n ia . „ J u ż s a m w id o k i o b e c n o ść p o ls k ie g o k a p ła n a w y c is k a łz y z o czu w y c h o d ź c ó w — p is a ł k s . M . P r z y w a r a — a cóż d o p ie ro , g d y w e jd z ie n a a m b o n ę i p r z y p o m n i im ic h k o śc ió łe k r o d z in n y i z a w ie z ie p o z d ro w ie n ia ze s t r o n ro d z in n y c h , g d y u s ły s z ą z u s t je g o k il k a słó w g o rę ts z y c h i z a c h ę ty do w y t r w a n i a w d o b r y m ” . W m ie js c o w o ś c ia c h w k tó r y c h p ra c o w a ł, do s a ­ k r a m e n tó w św . p r z y s tą p il i w sz y sc y e m ig ra n c i, z a ró w n o k o b ie ty ja k i m ę ż ­ czy źn i, p o n ie w a ż n a o b c z y ź n ie b a r d z ie j c e n io n o so b ie p o słu g ę d u s z p a s te r s k ą n iż w k r a j u o jc z y s ty m . P o sk o ń c z o n y m n a b o ż e ń s tw ie k s . M . P r z y w a r a u d a w a ł się do d w o ru , a b y ta m o d w ie d z ić e m ig r a n tó w w ic h m ie s z k a n ia c h i z n im i p o ro z m a w ia ć . W k a ż ­ d e j w iz y c ie to w a rz y s z y ł m u m ie js c o w y p ro b o s z c z l u b je g o w ik a riu s z . W y ­ c h o d ź c y p r z y jm o w a li ic h b a rd z o s e rd e c z n ie . W c h o d z ą c do iz b m ie s z k a ln y c h , z a s ta w a li t a m w z o ro w y p o rz ą d e k , n ie k ie d y b y w a ły o n e p rz y o z d o b io n e z ie ­ le n ią . E m ig r a n c i z a r a z o ta c z a li sw eg o k s ię d z a z r o d z in n e j p a r a f ii i z c ie k a ­ w o śc ią w y p y ty w a li s ię o k o ś c ió ł p a r a f ia l n y , o s w o ic h ro d z ic ó w lu b in n e o so ­ b y . T u i ó w d z ie s k a r ż y li s ię n a sw o ic h to w a rz y s z y p r a c y , że n ie u c z ę sz c z a ­ j ą do k o ś c io ła , le c z s p ę d z a ją n ie d z ie le i ś w ię ta n a ta ń c a c h i p ija ty k a c h . T y c h r o b o tn ik ó w d u s z p a s te r z w z y w a ł do p o p r a w y ży c ia , g d z ie in d z ie j z a ś g o d ził s k łó c o n y c h .

P rz e w a ż n ie je d n a k s p o ty k a ł o n d w o ry , g d z ie e m ig ra n c i ż y li z g o d n ie i p r z y k ła d n ie , p iln ie u c z ę sz c z a li do k o śc io ła , a g d y n ie b y ło to m o ż liw e s p ę ­ d z a li c zęsto ś w ię ta i n ie d z ie le n a m o d litw ie i c z y ta n iu k s ią ż e k re lig ijn y c h . N a w ią z a n a k o re s p o n d e n c ja u m o ż liw ia ła k s. M . P r z y w a r z e d a ls z y w p ły w n a w y c h o d ź c ó w . W c ią g u je d n e g o r o k u o tr z y m a ł o n p rz e s z ło 100 lis tó w , n a k t ó ­ r e o d p is a ł słu ż ą c e m ig r a n to m r a d ą i p o m o c ą 12. A k c ja p a s t o r a ln a k s . M . P r z y w a r y w ś r ó d e m ig r a n tó w p o ls k ic h s p o tk a ła się ze z ro z u m ie n ie m ze s tr o n y n ie m ie c k ie g o d u c h o w ie ń s tw a p a r a f ia ln e g o . W B a d e n ii p r z y jm o w a n y b y ł n ie z w y k le se rd e c z n ie , w S a k s o n ii ta m te j s i k s ię ­ ż a p o d e sz li do je g o p r a c y ju ż c h ło d n ie j, a le g rz e c z n ie . P o p o w ro c ie z N ie ­ m ie c k s. P r z y w a r a z ło ż y ł b is k u p o w i L . W a ł ę d z e p is e m n e s p r a w o z d a n ie ze s w o je j p r a c y w ś r ó d e m ig ra n tó w . B is k u p z a ś w liś c ie p a s t e r s k i m do d u ­ c h o w ie ń s tw a z 2 X I 1910 r . z a m ie śc ił to s p r a w o z d a n ie c e le m z o rie n to w a n ia k się ż y w w a r u n k a c h te g o ro d z a ju p r a c y i z a c h ę c e n ia ic h d o p o d e jm o w a n ia p o d o b n y c h a k c ji w ś ró d w y c h o d ź s tw a se zo n o w eg o za g r a n ic ą 12. Z a c h ę ta b is k u p a n ie p o z o s ta ła b e z e c h a w s f e r a c h k l e r u d ie c e z ja ln e g o . W 1909 r . p o d ró ż o w a li w ty m c e lu do B a w a r ii k s ię ż a : M ic h a ł J e ż , k a te c h e ­ ta z T u c h o w a , i J ó z e f S m ó ł k a , w ik a r iu s z z J a d o w n ik P o d g ó rn y c h . K s. M . Jefżj p r a c o w a ł w ty m k r a j u ta k ż e w c z a sie w a k a c ji w 1911 r.14 W 1912 r . z in i c ja t y w y w s p o m n ia n e j D ie c e z ja ln e j R a d y O p ie k u ń c z e j n a d E m ig r a n ta m i w y s ła n o do S a k s o n ii c z te re c h k się ż y , k tó r y m i b y li: M . P r z y ­ w a r a , p o d ó w c z a s k a te c h e ta w s e m in a r iu m n a u c z y c ie ls k im w S ta r y m S ą ­ c z u ; S te f a n M ü l l e r , k a te c h e ta z te j s a m e j p a r a f ii; T e o fil S t a w a r z , w i­ k a r iu s z z K o lb u s z o w e j i J ó z e f S z e w c z y k , k a te c h e ta z B rz e s k a . I c h p o ­ s łu g a tr w a ł a 3— 4 ty g o d n i w m ie s ią c a c h lip c u i s ie rp n iu .

K się ż a c i p r a c o w a li w ś r ó d r o b o tn ik ó w p o ls k ic h w 12 m ie js c o w o śc ia c h , a m ia n o w ic ie w A lte n b e r g , C h e m n itz , D ö b e ln , D re z n o , F r e ib e r g , K a m e n z , L ip sk , M iśn ia , M ittw e id a , R o ssw e in , W e c h s e lb u rg i W e rd a u . W w ie lu w iz y ­ B I U L E T Y N P O L O N I J N Y J ß J 12 C u r 54 (1910) 158— 159. 18 1 К Д - - 1 14 A D T , P r o t h . g e st. 1909 n r 4798; 1911 n r 4160.

B I U L E T Y N P O L O N I J N Y

to w a n y c h m ie js c o w o ś c ia c h w y c h o d ź c y n ie s te ty n ie g a r n ę li się z b y t lic z n ie do s a k r a m e n tó w św . W L ip s k u i o k o licy , g d z ie p r z e b y w a ło o k o ło 12 ty s . e m i­ g r a n tó w p o ls k ic h , do s a k r a m e n tó w św . p r z y s tą p iło z a le d w ie s t u k ilk u d z ie ­ się c iu . W ty m w y p a d k u i b y ć m o że w p ły n ę ła n a to o k o liczn o ść, że w ty m m ie śc ie n a p rz e d m ie ś c iu P la g w itz z a z w y c z a j r a z w m ie s ią c u w y c h o d ź c y m ie li m o ż n o ść u c z e s tn ic tw a w p o ls k im n a b o ż e ń s tw ie i z a p e w n e o k a z ję do sp o w ie d z i. S ła b a f r e k w e n c j a e m ig ra n tó w z a z n a c z y ła s ię ta k ż e w W e rd a u , g d z ie n a o k o ło 700 w y c h o d ź c ó w do sp o w ie d z i p r z y s tą p iło ty lk o 67. W C h e m ­ n itz n a n a b o ż e ń s tw o p rz y s z ło o k o ło 300 w y c h o d ź c ó w , a le do sp o w ie d z i z a le ­ d w ie 70, w e F r e i b e r g u z aś n a 200 r o b o tn ik ó w w y s p o w ia d a n o ty lk o 64. B a r ­ dzo zaś liczn ie, bo w liczbie 300 p r z y s tą p ili P o la c y do s a k r a m e n tó w św . w D ö b e ln . W K a m e n z m ie js c o w y p ro b o sz c z k s . J a k u b S a u e r , Ł u ż y c z a n in , p rz e z 10 d n i g o śc ił, u sie b ie p o ls k ie g o k s ię d z a , r a z e m z n im o d w ie d z a ł e m i­ g r a n tó w z a tr u d n io n y c h w o k o licy , a z n a ją c ję z y k p o ls k i z a c h ę c a ł ic h do sp o ­ w ie d z i, do k t ó r e j p r z y s tą p iło 120 w y c h o d ź c ó w .

S z c z e g ó ln ie t r u d n a o k a z a ła się p r a c a d u s z p a s te r s k a w ś r ó d r o b o tn ik ó w p rz e m y s ło w y c h . K s ię ż a re la c jo n o w a li, że g d y z a c h ę c a li r o b o tn ik ó w d o p r z y j ­ ś c ia n a n a b o ż e ń s tw o i do sp o w ie d z i, s p o ty k a li się n ie r a z z ic h s tr o n y z m il­ c z e n ie m i w y r a ź n y m n ie z a d o w o le n ie m . P rz y c z y n ą ta k ie g o z a c h o w a n ia b y ły , z d a n ie m o w y c h k s ię ż y , z o b o ję tn ie n ie r e lig ijn e i r o z p r z ę ż e n ie m o r a ln e , k t ó ­ r y m — p o z b a w ie n i n a tu r a ln e g o h a m u lc a ze s tr o n y s w o je j r o d z in y i p a ­ r a f ii — ła tw o u le g a li n a o b c z y ź n ie 15.

Z r a m ie n i a P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a E m ig ra c y jn e g o w 1912 r. o d b y ł p o ­ d ró ż m is y jn ą d o W e s tfa lii k s . J ó z e f K a l i c i ń s k i , k a te c h e ta z T a rn o w a , k t ó r y o p ró c z z w y c z a jn e j p o słu g i d u s z p a s te rs k ie j p r a c o w a ł ta m ta k ż e n a d s z e rz e n ie m id e i w s tr z e m ię ź liw o ś c i w ś ró d r o b o tn ik ó w p o ls k ic h le. S p r a w a trz e ź w o ś c i b y ła c ią g le a k tu a l n a w ś ró d e m ig ra n tó w . W 1912 r . w ś r ó d w y ­ c h o d ź s tw a p o ls k ie g o w k r a j a c h n ie m ie c k ic h d z ia ła ło w ię c p ię c iu k s ię ż y d ie ­ c e z ji ta r n o w s k ie j. W n a s tę p n y m je d n a k r o k u k o n s y s to r z w y s ła ł ta m ty lk o je d n e g o k a p ła n a . B y ł n im k s. P io t r M a c i a s z e k , k a te c h e ta z B a ra n o w a , k t ó r y p r a c o w a ł w S a k s o n i i17. N ie w ia d o m o , czy w p ły n ę ły n a to tr u d n o ś c i c z y n io n e p rz e z n ie m ie c k ie w ła d z e p a ń s tw o w e i k o ś c ie ln e , czy r a c z e j b r a k ło w ś r ó d k s ię ż y k a n d y d a tó w do te g o r o d z a ju p o słu g i.

W a ż n ą s p r a w ą b y ły fu n d u s z e n a p o k ry c ie k o s z tó w p o d ró ż y i p r a c y w y ­ s y ła n y c h t a m k s ię ż y . W y c h o d ź c y , c h c ą c w y n a g ro d z ić t r u d k s ię d z a i p o k ry ć k o s z ty jeg o p o d ró ż y , s k ła d a li d o b ro w o ln e d a tk i, w w ię k s z y c h d w o ra c h w c a le p o k a ź n e . K s. M . P r z y w a r a z a z n a c z y ł w sw o im s p r a w o z d a n iu , że ty c h o f i a r n ie p rz y jm o w a ł, a le e m ig ra n c i p r z y s y ła li m u je p o c z tą . W t e n sp o só b k o s z ty p o d ró ż y z o s ta ły w z u p e łn o ś c i p o k r y t e ł8. S p r a w a fu n d u s z ó w n a te cele b y ła b a rd z o d ra ż liw ą ze w z g lę d u n a p o s ą d z e n ia d u c h o w ie ń s tw a n ie m ie c k ie ­ go, że k s ię ż a p o ls c y d la z a ro b k u p ro w a d z ą d z ia ła ln o ś ć p a s t o r a ln ą w ś ró d e m i­ g ra n tó w .

K s. P r z y w a r a n a k o n g re g a c ji d e k a n a tu s ta ro s ą d e c k ie g o w K ry n ic y w 1911 r . o p o w ia d a ł, że k s ię ż a k a to lic c y w S a k s o n ii o d m a w ia li P o la k o m s a ­ k r a m e n tó w św ., a g d y ja k iś p r z y b y ły z k r a j u p o ls k i k a p ł a n c h c ia ł ic h w y ­ s p o w ia d a ć , n ie u d z ie la li m u ju r y s d y k c ji p o d z a r z u te m p r z y ja z d u „ n a ż n iw o ” , cz y li d la z a r o b k u18 co w n ie k tó r y c h w y p a d k a c h m o g ło b y ć z g o d n e z p r a w d ą .

W d ie c e z ji ta r n o w s k ie j, w z w ią z k u z p o s ą d z e n ia m i d u c h o w ie ń s tw a

15 Sprawozdanie z pracy m is y jn e j w K ró lestw ie Saskim w 1912 r., C u r

57 (1913) 30— 32.

18 P o ls k i P r z e g lą d E m ig r a c y jn y 6 (1912) 365—366.

17 A D T . A C 1913 O rd yn a ria t B iskup i w Tarnow ie do Książęco-Biskupiej

Delegatury w B erlinie, T a rn ó w 12 V I I 1913.

18 C u r 54 (1910) 159.

u A D T fa sc . W izytacje dziekańskie. S ta ry Sącz. Protokół z kongregacji

B I U L E T Y N P O L O N I J N Y n ie m ie c k ie g o , k o s z ty p o s łu g i d u s z p a s te r s k ie j w ś ró d r o b o tn ik ó w p o ls k ic h w N ie m c z e c h p o k r y w a ło k a p ła ń s k ie T o w a r z y s tw o św . Jó z e fa . W 1912 r. n a „ e k s k u r s je d u s z p a s te r s k ie d la w y c h o d ź c ó w s e z o n o w y c h ” c z te re c h k się ż y to ­ w a rz y s tw o w y a s y g n o w a ło s u m ę 550 k o r o n M. W d ie c e z ji k ra k o w s k ie j zaś u rz ą d z a n o w k o ś c io ła c h s p e c ja ln e „ s k ła d k i n a m is je d la w y c h o d ź c ó w p o l­ s k ic h ” 21. D z ia ła ln o ś ć p a s t o r a ln ą w ś ró d w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o w sp o m a g a ł fin a n s o w o ta k ż e W y d z ia ł K r a jo w y w e L w o w ie , k t ó r y c o ro c z n ie p rz e z n a c z a ł p e w n ą k w o tę n a „ m is je d la w y c h o d ź c ó w ” . W la t a c h 1911— 1913 k w o ta ta w y ­ n o s iła 5 ty s. k o r o n 22.

Z o rg a n iz o w a n e w y ja z d y k s ię ż y P o la k ó w do N ie m ie c n ie b y ły m ile w i­ d z ia n e a n i p rz e z r z ą d , a n i p rz e z w ie lu b is k u p ó w n ie m ie c k ic h . H a k a ty ś c i p r u ­ sc y t e „ w y c ie c z k i m i s y j n e ” n a z y w a li „ a g ita c ją p o ls k ą ” . W S a k s o n ii r z ą d z a ­ b r a n i a ł p ra c o w a ć p o ls k im k się ż o m , a b is k u p i A . B e r t r a m z H ild e s h e im i W . S c h n e i d e r z P a d e r b o r n — z d a n ie m k s . M . P r z y w a r y — w p r o s t o d ­ m a w ia li u d z ie la n ia im ju r y s d y k c ji. N ie w sz ę d z ie je d n a k w ta k i m sa m y m s to p n iu u tr u d n ia n o p o ls k ie a k c je d u s z p a s te r s k ie w ś r ó d P o la k ó w . W B a w a r ii i w k r a j a c h n a d r e ń s k ic h k s ię ż a p o lsc y n ie n a p o ty k a li p rz e s z k ó d w s w o je j p o s łu d z e e m i g r a n t o m 23. Z c z a se m je d n a k c o ra z s z e r z e j d u c h o w ie ń s tw o n ie m ie c k ie zaczęło się p o ­ c z u w a ć do o b o w ią z k u o p ie k i n a d e m ig r a n ta m i p o ls k im i. Z ro z u m ia n o , że „ n ie ­ z n a jo m o ść ję z y k a n ie m o ż e u w a ln ia ć od te g o o b o w ią z k u , b o n ie p a r a f ia n i e m a j ą się u c z y ć ję z y k a p ro b o s z c z a , a le p ro b o s z c z m a o b o w ią z e k z n a ć ję z y k s w o ic h p a r a f i a n ” 24. W ty m c e lu w n ie k tó r y c h s e m in a r ia c h d u c h o w n y c h , ja k w P a d e r b o r n , u c z o n o ję z y k a p o ls k ie g o k s ię ż y p rz e z n a c z o n y c h do p r a c y w ś ró d P o la k ó w . I n n y c h z a ś w ła d z e k o ś c ie ln e w p o d o b n y m c e lu w y s y ła ły do G a lic ji i K r ó le s tw a P o ls k ie g o 25. Z a z w y c z a j je d n a k z n a jo m o ś ć ję z y k a p o ls k ie g o p rz e z k s ię ż y n ie m ie c k ic h b y ła n ie w y s ta r c z a ją c a d o p a s te r z o w a n ia w ś ró d e m i g r a n ­ tó w p o ls k ic h .

4. D u szp a sterstw o P o la k ó w w e F ra n cji i w S zw a jca rii

W o s ta tn im p ię c io le c iu p r z e d I w o jn ą ś w ia to w ą z a c z ę ła s ię ro z w ija ć w G a lic ji e m ig r a c ja z a ro b k o w a do F r a n c ji. W y c h o d ź stw o w ty m k ie r u n k u n ie cieszy ło s ię w d ie c e z ji s y m p a tią d u c h o w ie ń s tw a ze w z g lę d u n a w y n o sz o ­ n e s t a m t ą d z o b o ję tn ie n ie r e lig ijn e . W śró d d u s z p a s te rz y p a n o w a ło p r z e k o n a ­ n ie , że e m ig r a c ja do F r a n c j i „ w y n isz c z a d u c h a p o b o ż n o śc i” . D la te g o n a k o n ­ g re g a c ja c h d e k a n a ln y c h p rz e s trz e g a n o p rz e d w y c h o d ź s tw e m do te g o k r a j u . P o la c y w e F r a n c j i o d c z u w a li d o tk liw y b r a k d u s z p a s te r s tw a p o lsk ie g o . T y lk o w p e w n e j m ie rz e b r a k t e n b y ł z a s p o k a ja n y p rz e z d o ra ź n ą p o słu g ę s a k r a m e n t a ln ą , p o d e jm o w a n ą p rz e z n ie lic z n y c h k się ż y , p o d ró ż u ją c y c h ta m p o d a u s p ic ja m i P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a E m ig ra c y jn e g o o ra z B iu r a O p ie k i n a d P o ls k im i R o b o tn ik a m i w e F r a n c j i. W e w r z e ś n iu 1909 r . z p o s łu g ą d u s z ­

21 Sprawozdanie kasowe Tow arzystw a św. Józefa za 1912 r., C u r 56 (1912)

142; A D T P r o t h . g e st. 1913 n r 627, 769, 770, 771.

21 N o tif ic a tio n e s e C u r ia P r in c ip is E p isc o p i C ra c o v ie n s is 32 (1913) 26, 54.

22 A K M K fa sc . Wychodźstwo. W ydział K ra jo w y do abpa J. Bilczewskie-

go L w ów 2 0 V I1 9 Î1 ; Tenże do Konsystorza Metropolitalnego ob. łac. Lw ów

10 I I I 1913, o d p isy : A D T P r o t h . g e st. 1913 n r 2524; W sprawie pracy ducho­

w nej wśród wychodźców sezonowych, K ro n ik a D iecezji P rz e m y sk ie j 13 (1913)

160— 161.

23 C u r 54(1910) 159; K . B i s z t y g a , W rażenia z pracy m is y jn e j na

„Saksach”, G łos N a ro d u 19(1911) n r 227, 3.

24 P . R y ł k o , W sprawie naszych emigrantów, G a z e ta K o ścieln a

21 (1913) 501— 502.

p a s t e r s k ą d la w y c h o d ź c ó w p o ls k ic h z r a m ie n i a P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a E m i­ g r a c y jn e g o je ź d z ił t a m k s . J a k u b G ó r k a , p r o f e s o r h is to r i i K o śc io ła w S e ­ m i n a r i u m D u c h o w n y m w T a r n o w i e 26. W a rto t u ta k ż e w s p o m n ie ć o p r a c y k s . K a r o la S z c z e k l i k a w ś ró d e m ig r a n tó w se z o n o w y c h w S z w a jc a rii. B y ł o n p r o f e s o r e m te o lo g ii m o r a ln e j w ta r n o w s k im S e m in a r iu m D u c h o w n y m . W o k re s ie s w o je j p o d ró ż y n a u k o ­ w e j do F r y b u r g a S z w a jc a rs k ie g o w 1904 r., z w ła s n e j in ic ja ty w y d u s z p a s te - r z o w a ł o n w ś ró d e m ig r a n tó w z o k o lic C z ę sto c h o w y , z a tr u d n io n y c h n a u p r a ­ w a c h b u r a c z a n y c h w e F r ä s c h e ls w p o b liż u te g o o ś r o d k a u n iw e r s y te c k ie g o 27. O c e n ia ją c w k ła d k s ię ż y d ie c e z ji ta r n o w s k ie j w d z ie ło o p ie k i n a d e m i­ g r a n t a m i s e z o n o w y m i, tr z e b a p o w ie d z ie ć , że n a p r z e s tr z e n i l a t 1904— 1913 w ś r ó d p o ls k ie g o w y c h o d ź s tw a sezo n o w eg o za g r a n ic ą , g łó w n ie w o k re s ie w a ­ k a c ji 's z k o ln y c h , d z ia ła ło 10 k s ię ż y d ie c e z ji ta r n o w s k ie j, k tó r z y p r z e p r o w a ­ d z ili ta m 12 a k c ji d u s z p a s te r s k ic h . J e d n a k ż e te g o r o d z a j u fo r m a o p ie k i p a ­ s t o r a ln e j n a d e m ig r a n ta m i n ie w z b u d z iła w ię k sz e g o z a in te r e s o w a n ia w ś ró d d u c h o w ie ń s tw a d ie c e z ja ln e g o i n ie p r z y ję ła s ię n a s z e r s z ą s k a lę n ie ty lk o w d ie c e z ji ta r n o w s k ie j, a le ta k ż e w p o z o s ta ły c h d ie c e z ja c h g a lic y js k ic h . Z ło ­ ż y ły się n a to : n ie p r z y c h y ln a ty m a k c jo m p o lity k a n ie m ie c k ic h w ła d z p a ń ­ s tw o w y c h i k o ś c ie ln y c h , c zęsto s p o ty k a n a n ie c h ę ć ta m te js z e g o d u c h o w ie ń s tw a p a r a f ia ln e g o , a ta k ż e s p o r e tr u d n o ś c i w y s tę p u ją c e w te j p r a c y w ś r o d o w i­ s k a c h e m ig ra c y jn y c h . O k o lic z n o ś c i te n ie ty lk o n ie s k ła n ia ły n o w y c h k s ię ż y d o p o d e jm o w a n ia się te g o r o d z a ju d z ia ła n ia , a le z n ie c h ę c a ły w ie lu s p o ś ró d ty c h , k tó r z y u p rz e d n io ju ż p r a c o w a li w ś ró d w y c h o d ź c ó w do p o n o w n e g o p r z e ­ p r o w a d z a n ia ta k i c h a k c ji. W a r u n k i t e sp o w o d o w a ły , że w p r z e d e d n iu I w o jn y ś w ia to w e j a k c je d u s z p a s te r s k ie k s ię ż y d ie c e z ji ta r n o w s k ie j w ś r ó d w y c h o d ź s tw a se zo n o w eg o w N ie m c z e c h z a c z ę ły z a n ik a ć , a ż u p a d ły c a łk o w ic ie w 1914 r. k s. S ta n is ła w P ie c h , T a r n ó w I I . P O L S K A M IS J A D U S Z P A S T E R S K A W A B S C O N

W e F r a n c j i is tn ie je d ziś 67 s ta ły c h p o lo n ijn y c h p la c ó w e k d u s z p a s te rs k ic h , p o to c z n ie n a z y w a n y c h „ p o ls k im i p a r a f ia m i” 1. W rz e c z y w is to ś c i s ą to m is je d u s z p a s te rs k ie , k t ó r e p o d w z g lę d e m s t a tu s u p r a w n e g o s ą w d u ż e j m ie rz e p o ­ d o b n e do p a r a f i i p e r s o n a ln y c h . J e d n a k ż e s ą o n e b a r d z ie j — n iż t e o s ta tn ie — p o w ią z a n e , a p rz e z to r ó w n ie ż u z a le ż n io n e od p a r a f ii lo k a ln y c h . J e d n a z p o ls k ic h m i s j i d u s z p a s te r s k ic h m a s w ą sie d z ib ę w A b sc o n , w n ie w ie lk im m ia s te c z k u g ó rn ic z y m w p ó łn o c n e j F r a n c j i, p o ło ż o n y m o 24 k m n a w s c h ó d od D o u a i. A d m in is tr a c y jn ie A b s c o n n a le ż y do d e p a r t a m e n t u N o rd , a p o d w z g lę d e m k o ś c ie ln y m — do d ie c e z ji w C a m b ra i. T a dość ty p o w a d la p ó łn o c n e g o r e g io n u F r a n c j i k o lo n ia p o ls k a lic z y ju ż p o n a d 60 la t, le c z h is to r i a je j s t a łe j p la c ó w k i d u s z p a s te r s k ie j d a tu j e się d o ­ p ie r o o d 1949 r . D o ść b o g a te j p rz e s z ło śc i t e j k o lo n ii — d o tą d w c a le jesz c z e n ie o p r a c o w a n e j — z a g r a ż a c o ra z b a r d z ie j z a p o m n ie n ie , z p o w o d u w y m ie ­ r a n i a s ta rs z e g o p o k o le n ia , cz y li tw ó rc ó w i ś w ia d k ó w t e j p rz e s z ło śc i. W a r ­ c h iw u m z aś m is ji n ie z a c h o w a ły s ię ż a d n e m a t e r i a ły z o k re s u p r z e d w o je n

-1 0 4 B I U L E T Y N P O L O N I J N Y 26 P o d ró ż m is y j n a p o F r a n c ji, P o l. P rz . E m ig r. 3(1909) n r 16, 11; S. P ł o - s z y ń s k i , Z r u c h u w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o i jeg o o r g a n iz a c ji w e F r a n c ji, M ie się c z n ik K o ś c ie ln y 4 (1912) t. 7, 280. 27 K . S z c z e k l i k , N o ta t k i z p o d r ó ż y , D w u ty g o d n ik K a te c h e ty c z n y i D u s z p a s te rs k i 9 (1905) 21. 1 D u s z p a s te r s tw o p o ls k ie w e F r a n c ji, P a r y ż 1984; R . D z w o n k o w s k i ,

S p e c y f ik a r e lig ijn a p o ls k ic h p a r a fii g ó r n ic z y c h n a p ó łn o c y F r a n c ji, D u sz ­

n e g o i w o je n n e g o . Z g ro m a d z o n e ta m m a t e r ia ły ź ró d ło w e z l a t p o w o je n n y c h s ą b a rd z o u b o g ie i n ie k o m p le tn e .

I n f o r m a c je , k t ó r e t u u d a ło s ię z g ro m a d z ić — d a le k ie o c z y w iśc ie do u k a ­ z a n ia p e łn e g o o b ra z u m is ji — p o c h o d z ą g łó w n ie ze s k r o m n e j k r o n ik i m is ji, z k s ią g m e tr y k a ln y c h , z k i l k u n u m e r ó w „ B iu le ty n u P a r a f ia l n e g o ”, a ta k ż e z ro ź m ó w z d u s z p a s te rz e m m is ji i w ie lo m a z a s łu ż o n y m i d z ia ła c z a m i p o lo n ij­ n y m i, p r o w a d z o n y c h p o d c z a s d w u k ro tn e g o p o b y tu a u t o r a w A b sc o n (1971, 1984 r.).

1. H isto ria p o lsk iej k o lo n ii w A b scon

O d 1906 r . z a c z ę ła się e k o n o m ic z n a e m ig r a c ja P o lą k ó w do p ó łn o c n e j F r a n c ji, w w y n ik u czego z a c z ę ły ta m p o w s ta w a ć p ie r w s z e k o lo n ie p o ls k ie , z ło ż o n e w z d e c y d o w a n e j w ię k sz o ś c i z r o d z in g ó r n ik ó w i p r a c o w n ik ó w h u t 2. D o g ó rn ic z e j o s a d y A b s c o n p ie r w s i tu ła c z e p o ls c y p r z y b y li w 1912 r . B y li n ie lic z n i i d la te g o n ie s tw o r z y li jeszcze w ó w c z a s w ła s n e g o ż y c ia o r g a n iz a ­ c y jn e g o , le c z c ią ż y li do w ię k s z e j k o lo n ii p o ls k ie j w G u e s n a i n 3.

L ic z n ie j P o la c y n a p ły w a li t a m w la t a c h o d 1920— 1925. C zęść z n ic h — p o c h o d z ą c a g łó w n ie z P o z n a ń s k ie g o — p r z y b y ła b e z p o ś re d n io z g ó rn ic z y c h o ś ro d k ó w W e s tfa lii. W p ły n ę ła n a to n ie m ie c k a p r e s j a n a o b c o k ra jo w c ó w w s p r a w ie w y b o r u o b y w a te ls tw a , a ró w n o c z e ś n ie f r a n c u s k a p r o p a g a n d a im i- g r a c y jn a , m a j ą c a n a c e lu z d o b y c ie r ą k do p r a c y w g ó rn ic tw ie . I n n i e m i­ g r a n c i p r z y je ż d ż a li t a m w p r o s t z P o ls k i, g łó w n ie z M a ło p o ls k i4.

W p o ło w ie l a t d w u d z ie s ty c h ta m te j s i P o la c y tw o r z y li ju ż s p o r ą , bo lic z ą ­ cą o k o ło 2 ty s . o só b k o lo n ię . Z r e g u ły z a m ie s z k iw a li o n i w p rz y d z ie lo n y c h im p rz e z k o p a ln ie d o m a c h , a część z n ic h m ie ś c iła s ię p rz e z d łu ż sz y czas w p ro w iz o r y c z n ie z b u d o w a n y c h b a r a k a c h . D o d ziś z a c h o w a ły się n a z w y p o ­ w s ta ły c h w ó w c z a s n a t e r e n ie A b sc o n m a ły c h k o lo n ii, z a m ie s z k iw a n y c h p rz e z p o ls k ic h e m ig ra n tó w . B y ły to : C h a u ffo u r , R e p u b lik a , K a z im ie rz , S a in t M a rc i W a rs z a w a .

G e n e r a ln ie b io r ą c , P o la c y w A b sc o n tw o rz y li z w a r tą k o lo n ię , k tó r ą je d n o c z y ły : w s p ó ln y ję z y k , n a ro d o w o ść , r e lig ia , c ię ż k a p r a c a d o s tę p n a w y ­ łą c z n ie w k o p a ln ia c h , a w w y p a d k u p o ls k ic h d z ie w c z ą t ta k ż e n a fa r m a c h , w y ją tk o w o t r u d n e w a r u n k i ży cia , a n ie r z a d k o r ó w n ie ż d y s k r y m in a c ja ze s t r o n y s p o łe c z e ń s tw a f r a n c u s k ie g o 5.

P o d w z g lę d e m id e o w y m k o lo n ia p o ls k a n ie b y ła je d n o lita . D z ie liła się w ó w c z a s n a „ w e s tf a la k ó w ” i e m ig r a n tó w p r z y b y ły c h b e z p o ś re d n io z P o ls k i. C i p ie r w s i p r z y je ż d ż a li do F r a n c j i z c a ły m i ro d z in a m i. B y li o n i p rz y g o to ­ w a n i do ż y c ia w w a r u n k a c h e m ig ra c y jn y c h i w ś r o d o w is k u u p rz e m y s ło w io ­ n y m . O d z n a c z a li s ię d u ż ą d y s c y p lin ą sp o łe c z n ą , s o lid a rn o ś c ią i u m ie ję tn o ­ śc ią o rg a n iz o w a n ia ż y c ia sp o łe c z n e g o . W N ie m c z e c h , p o d w p ły w e m K u l t u r - k a m p f u , n a u c z y li się b r o n ić w ła s n y c h w a r to ś c i k u ltu r o w y c h w śc isłe j łą c z ­ n o śc i z re lig ią i p rz y w s p ó łp r a c y z K o śc io łe m k a to lic k im .

C i d r u d z y n a to m ia s t p r z y b y li z P o ls k i z w y k le in d y w id u a ln ie i z in te n c ją p o w r o tu d o k r a j u . W o d ró ż n ie n iu do „ w e s tf a la k ó w ” n ie b y li o n i p rz y g o to ­ w a n i a n i do p r a c y z a w o d o w e j, a n i te ż do ż y c ia n a e m ig ra c ji. S tą d ła tw ie j p o d d a w a li się w p ły w o w i m ie js c o w e g o ś ro d o w is k a , w ty m ta k ż e c z ęściej u le ­ g a li te n d e n c jo m le w ic o w y m i a n ty k l e r y k a ln y m ·.

B I U L E T Y N P O L O N I J N Y j ß ß

* A . G i r a r d , Les Polonais dans les départements du N ord et du Pas-

-de-Càlais, w : Français et immigrés, t. II, P a ris 1954, 187—196.

* H . P o t , H is to ire des hommes de la m ine du Bassin du N ord et du

Pas-de-Calais, V a le n c ie n n e s 1983, 105.

* H . J a n o w s k a , Polska em igracja zarobkowa we F ra n c ji 1919— 1939,

W a rs z a w a 1964, 55— 128.

s P o r . EL P o t , dz. cyt., 197— 204; H . J a n o w s k a , dz. cyt., 128— 181.

166

B I U L E T Y N P O L O N I J N Y T a rc ia i k o n f l ik t y w ło n ie g r u p y p o ls k ie j n ie p rz e s z k o d z iły je d n a k w z o rg a n iz o w a n iu ż y c ia sp o łeczn eg o k o lo n ii, w c z y m d e c y d u ją c ą ro lę o d e ­ g r a l i w ła ś n ie „ w e s tf a la c y ”. G łó w n ie d z ię k i n im w A b s c o n b a rd z o w c z e śn ie p o w s ta ły p o ls k ie to w a r z y s tw a : S to w a rz y s z e n ie M ężó w K a to lic k ic h im . św . B a r b a r y (1923 r.), T o w a rz y s tw o G im n a s ty c z n e „ S o k ó ł” (1923 r.), K o ło T e a tr a l­ n e „ S z tu k a P o ls k a ” (1923 r.), K o ło Ś p ie w u „ C e c y lia — W eso ły T u ła c z ” (1923 r.), T o w a r z y s tw o P o le k im . K ró lo w e j J a d w ig i (1924 r.), B ra c tw o Ż y ­ w eg o R ó ż a ń c a (1925 r.). O d 1925 r . A b s c o n u c h o d z iło za „ m a łą s to lic ę ” ż y c ia o rg a n iz a c y jn e g o w ś ró d n a jb liż s z y c h k o lo n ii p o ls k ic h . W ty m te ż r o k u p o w s ta ło ta m T o w a r z y ­ stw o K a s y W z a je m n e j P o m o c y — p ie rw s z e te g o ty p u to w a rz y s tw o p o ls k ie w e F r a n c j i, k tó r e d a ło p o c z ą te k p r ę ż n e j p rz e d I I w o jn ą ś w ia to w ą o rg a n iz a c ji, a m ia n o w ic ie Z w ią z k o w i K a s W z a je m n e j P o m o c y w e F r a n c j i 7. W 1932 r . p o w s ta ło r ó w n ie ż w A b s c o n s to w a r z y s z e n ie k o m b a ta n c k ie p o d n a z w ą K oło R e z e rw is tó w i B y ły c h W o js k o w y c h 8.

W ty m cza sie — w o b e c b r a k u s ta łe g o d u s z p a s te r s tw a p o lsk ie g o — w s p o m n ia n e to w a r z y s tw a w z ię ły n a sie b ie c a ły c ię ż a r tr o s k i o w s p ó ln e ż y ­ c ie n a ro d o w e , o o b ro n ę in te r e s ó w r o b o tn ik ó w p o ls k ic h , o z a c h o w a n ie w a r ­ to ś c i k u l t u r y p o ls k ie j, a n a w e t o p ie lę g n o w a n ie ż y c ia re lig ijn o -k o ś c ie ln e g o . P o d p o r ą ż y c ia sp o łe c z n e g o i k u ltu r a ln e g o P o la k ó w w A b sc o n b y ły ró w n ie ż k o lp o r to w a n e r e g u l a r n i e 3 d z ie n n ik i: „ N a ro d o w ie c ”, „ W ia ru s ” i „G ło s W y ­ c h o d ź c y ”.

Z c h w ilą w y b u c h u w o jn y ż y c ie k o lo n ii p o ls k ie j w A b sc o n w eszło w n o w y i b a rd z o t r u d n y o k re s ż y c ia sp o łe c z n e g o i n a ro d o w e g o . W ie lu m ło ­ d y c h m ę ż c z y z n w s tą p iło — m im o o g ra n ic z e ń s ta w ia n y c h p rz e z w ła d z e a d m i­ n is tr a c y j n e i k o p a ln ia n e — do A rm ii P o ls k ie j w e F r a n c j i. I n n i z a ło ż y li n a te r e n ie o b e c n e j m is ji d w a t a j n e o d d z ia ły r u c h u o p o ru , k tó r e w r ó ż n y sp o ­ só b s t a r a ły się p rz y b liż y ć w o ln o ść sw e j O jc z y ź n ie i F r a n c j i 9. P o m im o z a k a ­ zu d z ia ła ln o ś c i o r g a n iz a c y jn e j, w ię k sz o ść p o ls k ic h to w a r z y s tw k o n ty n u o w a ła w u k r y c iu sw e z e b r a n ia i n ie k tó r e f o r m y s w e j p ra c y .

Z a ra z po w o jn ie , g d y p rz y s z e d ł czas n a o d b u d o w ę ż y c ia sp o łeczn eg o , w p o ls k ic h k o lo n ia c h p o ja w iły się n o w e tr u d n o ś c i, a z w ła sz c z a p o d z ia ły id e o ­ w e i p o lity c z n e . W ie lu s ta r s z y c h P o la k ó w je s z c z e dziś z b ó le m w s p o m in a , że ta k ż e w A b s c o n p o ja w ili się n ie z n a n i lu d z ie , k tó r z y u s iło w a li ro z b ić d o ty c h ­ c z a so w ą s t r u k t u r ę ż y c ia o rg a n iz a c y jn e g o , c z e m u je d n a k o p a r ła się w ię k sz o ść p o ls k ie j e m i g r a c j i J0.

D alsz e lo s y p o ls k ie j k o lo n ii śc iśle z e sp o liły się z d z ie ja m i p o w s ta łe j w 1949 r. s ta łe j p la c ó w k i d u s z p a s te rs k ie j.

2. H istoria d u szp a sterstw a p o lsk ieg o

W o k re s ie p rz e d w o je n n y m k o lo n ia w A b s c o n n ie p o s ia d a ła s ta łe g o d u s z ­ p a s te r s t w a p o lsk ieg o . N a co d z ie ń P o la c y k o r z y s ta li z o p ie k i d u c h o w e j k s i ę ­ ży fr a n c u s k ic h , a ty lk o częścio w o z p o słu g i k s . J a n a S a d o w s k i e g o (zm . 1950 г.). T e n p o ls k i k a p ła n , w y ś w ię c o n y w e F r a n c j i, m ia ł zle c o n ą o p ie k ę d u ­ c h o w ą , a częścio w o r ó w n ie ż p r a w n ą , n a d p o ls k im i k o lo n ia m i w o k rę g u V a ­ le n c ie n n e s . S ta m tą d p rz y je ż d ż a ł r a z w m ie s ią c u do A b sc o n , a b y p o o d p r a ­ w ie n iu M szy św . z a r a z o d je c h a ć do in n y c h k o lo n ii. J e g o p o s łu g a , t r w a j ą c a

7S. W ł o s z c z e w s k i , Z a s łu g i w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o w e F r a n c ji w o ­ bec P o lsk i, P a r y ż - L i ll e 1938, 59. 8 K o m b a ta n t p o ls k i w e F r a n c ji, L e n s 1959, 71—72. 4 P o r. P . K a l i n o w s k i , E m ig r a c ja p o ls k a w e F r a n c ji w s łu ż b ie dla P o ls k i i F r a n c ji 1939— 1945, P a r y ż 1970. Z ob. ta m ż e , 50— 52.

do 1940 r., n ie z n a la z ła u z n a n ia ze s tr o n y p o ls k ic h e m ig ra n tó w . Z a rz u c a n o m u b r a k b e z in te r e s o w n e j tr o s k i o P o la k ó w i u tr u d n ia n i e s t a r a ń o u tw o rz e ­ n ie w k o lo n ii s ta łe j p la c ó w k i d u s z p a s te rs k ie j. D o ra ź n ie d u c h o w e g o w s p a r c ia P o la k o m w A b sc o n u d z ie la ł p rz e z w ie le l a t k s. F r a n c is z e k J a g ł a , d u s z p a s te rz s ą s ie d n ic h k o lo n ii, k tó r y p e łn ił f u n k ­ c ję d y r e k t o r a T o w a r z y s tw a św . B a r b a r y . P o n a d to d u ż ą r o lę w z a c h o w a n iu ż y c ia r e lig ijn e g o w k o lo n ii o d e g ra ły p o ls k ie s to w a r z y s z e n ia i św ie c c y a p o ­ sto ło w ie . J e d n y m z n ic h b y ł J a n B r z e c h w a , k tó r y p rz e z d łu g ie la t a z o d d a n ie m n a u c z a ł p o ls k ie d z ie c i k a te c h iz m u , a k s. J . S a d o w s k i p r z y j­ m o w a ł je do I K o m u n ii św .

W c zasie w o jn y P o la c y m ie li co p e w ie n czas p o ls k ie n a b o ż e ń s tw a , k tó r e o d p ra w ia ł k a p ła n , k tó r e g o n a z w is k a w ie r n i n ie p a m ię ta ją .

P o w o jn ie P o la c y , k o r z y s ta ją c z p o m o c y k s . F . J a g ły , w sz c z ę li s t a r a n i a 0 s ta łe g o d u s z p a s te r z a u r e k t o r a P o ls k ie j M isji K a to lic k ie j w P a r y ż u — k s. K a z im ie rz a K w a ś n e g o , a te n z k o le i p e r t r a k t o w a ł w te j s p r a w ie z b is k u p e m C a m b ra i. N a p o c z ą tk u 1949 r . u z g o d n io n o , że d u s z p a s te rz e m p o ls k im w A b sc o n b ę d z ie ks. J ó z e f W d o w i a k , b y ły w ię z ie ń obozu w O św ię c im iu , p o c h o d z ą c y z a rc h id ie c e z ji k r a k o w s k ie j.

Z d e k r e tó w a r c y b i s k u p a C a m b ra i ( 2 I I 1949 r.) i k s . K . K w a ś n e g o (251 1949 r.) w y n ik a ło , że k s . J . W d o w ia k z o sta ł m ia n o w a n y k a p e la n e m (a u m ô ­

n ie r ) P o la k ó w w A b sc o n , S o m a in i F e n a in z u p r a w n ie n ia m i w ik a r iu s z a p a ­ r a f ia ln e g o u . 31 s ty c z n ia 1949 r . d u s z p a s te r z p r z y b y ł do A b sc o n , z a m ie s z k a ł „ k ą te m ” u je d n e j z r o d z in i ro z p o c z ą ł o rg a n iz o w a n ie n o w e j p la c ó w k i d u s z p a s te rs k ie j. N a p o ty k a ł t u je d n a k n a ró ż n e tr u d n o ś c i, w ty m ta k ż e ze s tr o n y m ie js c o w y c h p ro b o sz c z ó w , k tó r z y tr a k t o w a l i go ja k i n t r u z a I2. P o ls k i d u s z p a s te rz p o d ją ł w ie le s t a r a ń , a b y u ło ż y ć z n im i o d p o w ie d n ie s to s u n k i. P ra w d z iw ą w a lk ę s to ­ c zy ł o n o o d z y s k a n ie — u tr a c o n e g o p o d c z a s w o jn y — p r a w a d o p u s z c z e n ia dziec i do I K o m u n ii w p o ls k ie j w sp ó ln o c ie d u s z p a s t e r s k i e j 1J. D la ro z w in ię c ia s z e r s z e j a k c ji d u s z p a s te rs k ie j, s p o łe c z n e j i k u l t u r a l n e j p o tr z e b n y b y ł w ła s n y d o m . Z m y ś lą o ty m d u s z p a s te rz p o d ją ł ró ż n o r o d n e 1 d y p lo m a ty c z n e s t a r a n i a , k tó r e p rz y n io s ły d o b re w y n ik i. J e s z c z e w ty m s a ­ m y m r o k u m ie js c o w y w ła ś c ic ie l c u k ro w n i P ie r r e D e 11 о y o d d a ł P o la k o m do d y s p o z y c ji z e sp ó ł d o m ó w g o sp o d a rc z y c h z p o d w ó rz e m w c e lu a d a p ta c ji ty c h b u d y n k ó w n a m ie s z k a n ie d la k s ię d z a i n a sa lę p a r a f i a l n ą 14. W m a ju 1950 r . p rz y s tą p io n o do p ra c y . S ta r s i g ó rn ic y , m ło d zież, a n a ­ w e t k o b ie ty z e n tu z ja z m e m p o ś w ię c a li sw e siły , czas i p ie n ią d z e d la z b u d o ­ w a n ia i u rz ą d z e n ia w ła s n e g o D o m u P o ls k ie g o , k tó r y u ro c z y ś c ie o tw a r to i p o ­ św ię c o n o w d n iu 3 c z e rw c a 1951 r.15 D o m P o ls k i im . św . P io t r a p rz y c z y n ił się do o d ro d z e n ia k o lo n ii w A b s - сои , a ta k ż e o d d z ia ły w a ł n a o k o lic z n e o ś r o d k i p o ls k ie . D y n a m ic z n y d u s z p a ­ s te rz , k tó r y z y s k a ł s o b ie w y s o k i a u to r y te t m o r a ln y i ży czliw o ść w ie rn y c h , p o d ją ł te ż w ie le s t a r a ń d la o d n o w y ż y c ia r e lig ijn e g o p o ls k ie j w s p ó ln o ty . W 1951 r . o d b y ły się w n ie j p ie rw s z e m is je p a r a f ia l n e , w z n o w io n o p o ls k ą I K o m u n ię św . d zieci, ro z p o c z ą ł się d łu g i c y k l r e lig ijn y c h , n a ro d o w y c h i ro c z n ic o w y c h u ro c z y s to ś c i, k tó r e m o b iliz o w a ły sp o łe c z n o ść p o ls k ą .

W 1952 r . k s. J . W d o w i a k w y je c h a ł do S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , p o ­ B I U L E T Y N P O L O N I J N Y 11 K r o n ik a p a r a fia ln a , I, 2— 3 (załączo n e d o k u m e n ty ). J2 T a m ż e , I, 3— 5. 13 Z p o le c e n ia a r c y b is k u p a C a m b ra i (p ism o z 1 9 I I 1949) p o d s ta w ą ty c h s to s u n k ó w m ia ł b y ć r e g u la m in u s ta lo n y w 1946 r. p rz e z k a r d . A . H l o n d a i b is k u p ó w fr a n c u s k ic h . Z ob. K r o n ik a p a r a fia ln a , I, 4, 6. ,4 K r o n ik a p a r a fia ln a , I, 7. 15 T a m ż e , I, 10.

z o s ta w ia ją c p o sobie" w A b s c o n w s p a n ia łe d z ie ło — D o m P o ls k i, lic z n e o b r a ­ zy, k tó r e s a m m a lo w a ł, i w d z ię c z n ą p a m ię ć r o d a k ó w le.

N a p o d s ta w ie p rz e p is ó w k o n s t y tu c j i a p o s to ls k ie j P i u s a X I I Exsul F a ­

m ilia z 1 s ie rp n ia 1952 r. p o lo n ijn e p la c ó w k i d u sz p a s te rs k ie w e F ra n c ji,

w ty m ta k ż e w A b sc o n , z o s ta ły p o d n ie s io n e do r a n g i m is ji d u s z p a s te rs k ic h , a k ie r u ją c y n im i k a p ł a n i o tr z y m a li u p r a w n ie n ia a n a lo g ic z n e do p ro b o ­ s z c z o w s k ic h 17. D z ię k i te m u d u s z p a s te rs tw o p o ls k ie w A b s c o n z d o b y ło w ię ­ k s z ą sa m o d z ie ln o ś ć i n ie z a le ż n o ść . P o k s . J . W d o w ia k u d u s z p a s te rs tw o to p r z e ję li c h ry s tu s o w c y . K o le jn y m i d u s z p a s te rz a m i m is ji b y li k s ię ż a z te g o z g ro m a d z e n ia : Z y g m u n t S w a j k i e w i c z (1952— 1958), Z d z is ła w K r ó l (1958— 1959), B o g d a n S m i g l a k (1959— 1966), J a n P o r z y c k i (1966— 1967) o ra z k s . H e n r y k K u l i k o w s k i , k tó r y p r a c u j e w A b sc o n od g r u d n ia 1967 r . aż p o d z ie ń d z is ie jsz y . W s p o m n ia n i k s ię ż a k o n ty n u o w a li p r a c ę p ie rw s z e g o o r g a n iz a to r a m is ji i z w y k le w n o s ili te ż do n ie j w ła s n e i n o w e f o r m y d u s z p a s te r s tw a , o czy m n iż e j.

3. W s p ó łc z e sn a s y t u a c ja sp o łe c z n o śc i p o lo n ijn e j

N a o k o ło 5 ty s . lu d n o ś c i z a m ie s z k u ją c e j A b sc o n , o k o ło 40°/o p o p u la c ji s ta n o w ią P o la c y i o so b y p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia . J e d n a k ż e ja k o o d rę b n a g r u ­ p a e tn ic z n a P o la c y s t a j ą się c o ra z m n ie j w id o c z n i, do czego p rz y c z y n ia się p o s tę p u ją c a in t e g r a c j a sp o łe c z n a , a ta k ż e s z e re g c z y n n ik ó w to w a rz y s z ą c y c h te m u p ro c e s o w i, a z w ła sz c z a : z a m k n ię c ie o k o lic z n y c h k o p a ln i, ro z p ro s z e n ie części r o d a k ó w i a w a n s s p o łe c z n y m ło d e g o p o k o le n ia .

O d k o ń c a l a t p ię ć d z ie s ią ty c h p o ls c y r o b o tn ic y c z y n ili w ie lk i w y s iłe k , a b y s w e d z ie c i „ w y z w o lić z k o p a lń ” i u m o ż liw ić im z d o b y w a n ie n a u k i o r a z l e p ­ s z y c h z a w o d ó w . D z ię k i te m u p o d n o s ił się p o z io m s p o łe c z n y , k u l t u r a l n y i e k o ­ n o m ic z n y P o la k ó w , a le ró w n o c z e ś n ie u w id o c z n ił s ię p ro c e s in d y w id u a liz a c ji i d e z in te g r a c ji g r u p y p o ls k ie j. J e j m ło d z ie ż w y je ż d ż a ła o d tą d do w ię k s z y c h m ia s t i p o w s z e c h n ie z a w ie r a ła m a łż e ń s tw a e tn ic z n ie m ie s z a n e . U dziec i i m ło d z ie ż y n a s tą p ił z a n ik z n a jo m o ś c i ję z y k a o jc z y s te g o . J e s t rz e c z ą z ro z u ­ m ia łą , że te m u z ja w is k u to w a rz y s z y ł p ro c e s s t a r z e n ia s ię p ie rw s z e g o p o k o ­ le n i a p o ls k ic h e m ig ra n tó w , d o d a tk o w o d z ie s ią tk o w a n y c h p rz e d w c z e s n ą ś m ie r ­

c ią g ó rn ik ó w c ie r p ią c y c h n a p y lic ę .

W sp ó łc z e sn e p r z e m ia n y sp o łe c z n e z n a c z n ie z a ta r ły d a w n e p o d z ia ły g r u ­ p y p o ls k ie j, a le z a to p o g łę b iły o d rę b n o ś c i p o k o le n io w e . S ta r z y e m ig ra n c i u c h o d z ą z r e g u ł y za lu d z i id e o w y c h , o f ia r n y c h i p r z y w ią z a n y c h d o o jc z y ­ s ty c h tr a d y c ji, a le ju ż n ie w ie lu z n ic h je s t z d o ln y c h do a k ty w n e g o ż y c ia s p o ­ łe c z n e g o . T y m c z a s e m m ło d e p o k o le n ia , m a ją c e n a u w a d z e g łó w n ie w ła s n e s p r a w y ży cio w e, ś w ia d o m ie w łą c z a ją się w n u r t ż y c ia m ie js c o w e g o sp o łe ­ c z e ń s tw a i jeg o k u l t u r y 18.

M im o p o s tę p u ją c e j in te g r a c ji sp o łe c z n o ść p o lo n ijn a w A b sc o n n a d a l z a ­ c h o w u je — p r z y n a j m n i e j do p e w n e g o s to p n ia — s w ą o d rę b n o ś ć k u ltu r o w ą . W s k a z u ją n a to s a m i F r a n c u z i, k tó r z y p r z y p is u ją P o la k o m sk ło n n o ś ć do t r a ­ d y c jo n a liz m u , a le te ż w s k a z u ją n a ic h lic z n e p o z y ty w n e c e c h y fiz y c z n e (z d ro w ie , siła), in t e le k tu a ln e (zd o ln o ści dziec i w szk o le) i m o r a ln e . W p o ró w ­ n a n iu do m ie js c o w e g o sp o łe c z e ń s tw a P o la c y o k a z u ją w ię k s z e p rz y w ią z a n ie do re lig ii i K o ś c io ła k a to lic k ie g o , czego w y r a z e m je s t u n ic h z n a c z n ie le p s z y s ta n p r a k t y k re lig ijn y c h , o f ia r n e w s p a r c ie K o śc io ła i d u s z p a s te rz y , a ta k ż e

I ß g B I U L E T Y N P O L O N I J N Y

18 Polonia z Abscon żegnała swego duszpasterza, N aro d o w iec 1952

n r 256, 2.

17 A A S 44 (1952) 649— 704. Z ob. n r 35—40.

18 P o r. J . G r u s z y ń s k i , Społeczność polska we F ra n c ji 191S— 1978, W a rs z a w a 1981, 122— 234.